2.1. Абайдың «Қара сөздеріндегі» этномәдени лексиканың орыс, ағылшын тілдеріндегі эквиваленттері

“Эквиваленттілік” және “адекваттылық” термині аударма әдебиетінде көптеген зерттеушілердің еңбектерінде сұрақ тудырған мәселелердің бірі. Бұл ұғымдарды аударматанушылар бөлек-бөлек түсінік ретінде ажыратып қарастырса, кейде оларды мағынасы бір синонимдер ретінде қабылдайды. А.Д. Швейцер өзінің аударма теориясында Р. Левицкийдің “О принципе функцианальной адекватности перевода” мақаласында “адекваттылық” термині “эквиваленттілік” орнына қолданылып, оның қызметін атқара алатындығын айтады. Дж. Кэтфорд ұсынған “translation equivalence” аударма эквивалентінің түсінігі Р. Левицкийдің мақаласында “аударма адекваттылығы” деп түсіндіріледі.

Басқа авторларда “эквиваленттілік” және “адекваттылық” ұғымдары әр түрлі негізде бір-біріне қарама-қарсы қойылады. В.Н. Комиссаров “эквивалент аударма” мен “адекватты аударманың” бір-бірімен тығыз байланысына қарамастан бұл екі түсінікті екі бөлек ұғым ретінде қарастырады. Оның ойынша, “адекватты аударма” терминінің мағынасы өте кең. Ол тіларалық коммуникацияның тұтастығын қамтамасыз ететін «жақсы» аударманың синонимі ретінде қолданылады. “Эквиваленттілік” терминін В.Н. Комиссаров өзара теңестірілген тіл бірліктерінің мағыналық тұтастығы деп түсіндіреді.

К.Райс пен Г.Вермеер эквиваленттілік пен адекваттылықтың өзара байланысы мәселесін әрқалай тұжырымдайды. “Эквивалент” терминін олар дара белгілер мен тұтас мәтіндер арасындағы қатынасты қамтиды деп есептейді. И.С. Алексеева “эквивалент” термині тарихының күрделі екендігін түсіндіреді. Алғашқы зерттеу кезінде бұл терминді бастапқы мәтіндегі сөз мағыналарының аударылған мәтіндегі сөз мағыналарына сәйкес келуі деп есептелінді. Қазіргі аударма теориясында ол аударма мәтінінің түпнұсқа мәтініне сәйкес келуі дегенді білдіреді. Эквиваленттілік объективті тілдік негізге ие. «Эквивалент» терминіне авторлардың берген анықтамалырын қорытындылай келе, олардың төмендегідей түсіндірмелерін ұсынамыз:

«Балама (эквивалент) 1. Басқа мағынасымен тілдік қызметң жағынан сәйкес келетін немесе басқа сөз сөйлеу бірлігінің сол қызметін орындауға бейім сөз сөйлеу бірлігі. 2. Басқы сөзбен пара-пар, тең мағыналы, деңгейі бірдей, оны мағыналық жағынан толығымен ауыстыра алатын сөз бірлігі. 3. Тұрақты және тепе-тең мәндес сәйкестік. 4. Аударылатын тіл мәтіні үзіктерінің мәнін аударма тілімен қайта жасап шығу. 5. Аудармада тіларалық синонимдер деп аталады. 6. Теорияда баламалық сәйкестік (эквивалентное соответствие) термині бар. Балама (эквивалент) деп аударылатын тіл мен аударма тілі бірлігінің аралығындағы, контекске еш қатыссыз тұрақты тепе-тең мағыналық сәйкестікті атайды. 7. Сөз немесе мағына түпнұсқаның сөзімен немесе мағынасымен тұтас әрі толығымен сәйкесетін, сондай-ақ контекске қатыссыз тура сәйкестік. 8. Коткеске ешқандай қатыссыз, белгілі бір уақыт пен орынға дейінгі тұрақты тепе-тең мәндес сәйкестікті балама (эквивалент) деп атауға болады.

Баламалық сәйкестік (эквивалентное соответствие) – 1. Контекске еш қатыссыз тұрақты тепе-тең мәндес сәйкестік. 2. Сөздің мағынасы екі тілде толығымен сәйкес келетін аударма нұсқасы. 3. Контекске еш қатыссыз әркезде осы және басқа мағынаны білдіретін екі тілдің сөйлеу бірліктері. Баламалық (эквивалентный) термин – бір ұлттық тілде айтылған және басқа ұлттық тілдегі термин ұғымының көмегімен сәйкес келетін термин. “Үлкен ағылшын-орыс сөздігінде” баламалылықтың 4 түрі аталады: толық, жекелеген, абсолютті және салыстырмалы (относительное)» [Тарақов Ә. Аударма әлемі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243 б. 239 бет.].

1. КЕЗДЕМЕ – зат. Мата [252]. “Елсіз-күнсізде кездемені жайып салып, қолына кезін алып отырғанның не пайдасы бар?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 86.].

а) Материя – то же, что материал [Ожегов С.И. Словарь русского языка: 70000 слов/ Под ред. Н. Ю. Шведовой. – 21-е изд., перераб. и доп. – М.: Рус. яз., 1989. – 924 с. С. -344.]Что толку сидеть в безлюдной пустыне с отрезами материи и не­нужным метром в руках? [Из философских этюдов «Размышления». Перевод А.Кодара. http://abai-inst.kz/rus/?p=116#more-116].

ә) Товар – продукт труда, изготовленный для обмена, продажи [797].Что толку сидеть в безлюдной пустыне, разложив дорогой товар и держа в руке аршин? [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

б) Холст – льняная ткань из толстой пряжи [864]. Какая польза от того, что будешь сидеть в безлюдной степи, разложив холсты, с аршином в руке? [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

в) Ситец – легкая хлопчатобумажная ткань [717]. Какая польза в том, что ты разложишь в пустыне ситец и сядешь рядом с ним, взяв аршин в руки? [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

2. КЕЗ – а) Ұзындық өлшеуіш [252]. ә) зат. Көне шамамен 70-80 см-ге (дәлірек айтқанда 71,12 см-ге тең ұзындық өлшемі; аршын. б) сөйл. Метр. в) Ұзындығы бір метрге тең ағаштан жасалған өлшемдік құрал [616]. “Елсіз-күнсізде кездемені жайып салып, қолына кезін алып отырғанның не пайдасы бар?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 86.].

а) Метр – Измерительная линейка, планка такой длины с делениями на сантиметры [352]. Что толку сидеть в безлюдной пустыне с отрезами материи и не­нужным метром в руках? [Из философских этюдов «Размышления». Перевод А.Кодара. http://abai-inst.kz/rus/?p=116#more-116]

ә) Аршин – старая русская мера длины, равная 0,71 м [36].Что толку сидеть в безлюдной пустыне, разложив дорогой товар и держа в руке аршин? [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

б) Какая польза от того, что будешь сидеть в безлюдной степи, разложив холсты, с аршином в руке? [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

в) Какая польза в том, что ты разложишь в пустыне ситец и сядешь рядом с ним, взяв аршин в руки? [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

3. САРТ – а) Ерте кезде сауда-саттықты кәсіп еткен халықты атаған [441]. ә) зат. көне. Ерте кезде өзбектер мен тәжіктер сияқты сауда –саттықпен айналысқан түркі тілдес халықтарға телініп келген ат. б) тар. Ерте кездегі Орта Азия қалаларының егіншілікті, сауданы, қолөнерді кәсіп еткен отырықшы тұрғындары [1119]. “Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді: «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдіреген тәжік, арқадан үй төбесіне саламын деп, қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сүрт деген осы», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

а) Узбеки – народ, составляющий основное население Узбекской ССР [826]. В детстве я не раз слышал о том, как казахи смеялись над узбеками: “Ах вы, широкополые, с непонятной трескотней вместо человеческой речи! [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113]

ә) В детстве мне приходилось слышать, как казахи смеялись над узбеками: «Ах вы, сарты широкополые, камыш издалека носите, чтобы крыши покрыть, при встрече лебезите, а за спиной друг друга браните, каждого куста пугаетесь, трещите без умолку, за что и прозвали-то вас сарт-сурт» [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) В детстве мне часто приходилось слышать, как наши казахи, встречаясь с узбеками, называли их «сартами», подсмеивались над ними: «Ах вы, такие-сякие, широкополые, тарабаристые [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

4. ЕНЕҢДІ ҰРАЙЫН – а) тіл тигізу, боқтау [177]. ә) бейпіл. Біреуге немесе бір нәрсеге қатты ашуланғанда айтылатын, тіл тигізу, боқтау сөз [412]. “Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді: «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдіреген тәжік, арқадан үй төбесіне саламын деп, қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сүрт деген осы», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

5. КЕҢ ҚОЛТЫҚ – а) Үлкен, мол, байтақ [259]. ә) Бейқам, қамсыз, алаңсыз [627]. “Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді: «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдіреген тәжік, арқадан үй төбесіне саламын деп, қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сүрт деген осы», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

а) Широкополый – с широкими полами [893]. Пола – нижняя часть раскрывающейся спереди одежды [550]. В детстве я не раз слышал о том, как казахи смеялись над узбеками: “Ах вы, широкополые, с непонятной трескотней вместо человеческой речи! [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) В детстве мне приходилось слышать, как казахи смеялись над узбеками: «Ах вы, сарты широкополые, камыш издалека носите, чтобы крыши покрыть, при встрече лебезите, а за спиной друг друга браните, каждого куста пугаетесь, трещите без умолку, за что и прозвали-то вас сарт-сурт». [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) В детстве мне часто приходилось слышать, как наши казахи, встречаясь с узбеками, называли их «сартами», подсмеивались над ними: «Ах вы, такие-сякие, широкополые, тарабаристые [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

6. ҚАМЫС – а) Сулы және батпақты жерде өсетін тік жапырақты өсімдік [310]. ә) зат. Өзен, көл жағасында, сондай-ақ сазды, батпақты, ылғалды жерлерде өсетін өсімдік [748]. “Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді: «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдіреген тәжік, арқадан үй төбесіне саламын деп, қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сүрт деген осы», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

а) Камыш – высокое водное или болотное растение сем. осоковых [264]. Вы тащите охапку камыша издалека, чтобы покрыть крышу, ночью принимаете куст за врага, на глазах лебезите, а за глаза поносите людей [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) В детстве мне приходилось слышать, как казахи смеялись над узбеками: «Ах вы, сарты широкополые, камыш издалека носите, чтобы крыши покрыть, при встрече лебезите, а за спиной друг друга браните, каждого куста пугаетесь, трещите без умолку, за что и прозвали-то вас сарт-сурт» [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

7. ТҮЙЕ – зат. а) Бір немесе екі өркешті, күйіс қайтаратын ірі мал, үй жануары. ә) этн. Еті мен сүті азыққа, терісі мен жүні әртүрлі тұрмыс қажеттілігіндегі бұйымдарды жасауға, шөлге төзімді болғандықтан мініскепайдаланылатын, иесінің дәулеттілігінің белгісі ретіндегі қазақтың төрт түлік малының ішіндегі ең ірісі [1293]. “Ноғайды көрсе, оны да боқтап күлуші еді: «Түйеден қорыққан ноғай, атқа мінсе – шаршап, жаяу жүрсе – демін алады, ноғай дегенше, ноқай десеңші, түккіе ыңғайы келмейді, солдат ноғай, қашқын ноғай, «башалшік ноғай», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

а) Верблюд – жвачное парнокопытное млекопитающее с одним или двумя жировыми горбами [78]. Смеялись казахи и над ногаями-татарами; “Эй, ногаи, боитесь вы верблюда, верхом на коне устаете, отдыхаете, когда идете пешком. Все у вас валится из рук, и не ногаи вам имя, а нокаи – несуразные [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) При встрече с ногаями тоже смеялись и ругали их: «Ногай верблюда боится, верхом на коне устает, пешком идет — отдыхает; и беглые, и солдаты, и торговцы - из ногаев [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Встречаясь с ногайцами — татарами, тоже ругали их и над ними смеялись; «Ногаец верблюда боится, верхом на лошади устает, а пешком отдыхает [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

8. НОҒАЙ – зат. а) Әдет-ғұрып, тұрмыс-салты жағынан қазақ пен қарақшылыққа жақын, қазіргі кезде Ресей Федерациясының негізінен Ставрополь өлкесі мен Дағыстанда тұратын түркі тектес халық, сол халықтың өкілі. ә) Қазақ халқына жақын, тілі қыпшақ тілдер тобына жататын түркі тектес рулардан тұратын ірі тайпалық одақ құрған халық. б) сөйл. Татар [979]. “Ноғайды көрсе, оны да боқтап күлуші еді: «Түйеден қорыққан ноғай, атқа мінсе – шаршап, жаяу жүрсе – демін алады, ноғай дегенше, ноқай десеңші, түкке ыңғайы келмейді, солдат ноғай, қашқын ноғай, «башалшік ноғай», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

а) Ногайцы – народ, живущий на северном Кавказе [418]. Смеялись казахи и над ногаями-татарами; “Эй, ногаи, боитесь вы верблюда, верхом на коне устаете, отдыхаете, когда идете пешком. Все у вас валится из рук, и не ногаи вам имя, а нокаи – несуразные [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) При встрече с ногаями тоже смеялись и ругали их: «Ногай верблюда боится, верхом на коне устает, пешком идет — отдыхает; и беглые, и солдаты, и торговцы - из ногаев [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Встречаясь с ногайцами — татарами, тоже ругали их и над ними смеялись; «Ногаец верблюда боится, верхом на лошади устает, а пешком отдыхает [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

9. ОРЫС – зат. Негізінен Ресей Федерациясында ең көп тұратын байырғы және негізгі шығыс-славян халқы, ұлт; осы халықтың өкілі [1012]. “Орысқа да күлуші еді: «Ауылды көрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс», - деп”. [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

а) Русские – восточнословянский народ, состовляющий основное население РСФСР, живущий также в других республиках СССР [687]. Смеялись и над русскими: “Рыжеголовые делают все, что им взбредет на ум [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113]

ә) «Рыжеголовый урус, этому стоит завидеть аул, как скачет к нему сломя голову, позволяет себе все, что на ум взбредет, требует «узун-кулака» показать, верит всему, что ни скажут»,— говорили они о русских [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Если встречались с русским, то смеялись над ним за спиной: их мы считали людьми необузданными, людьми доверчивыми [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

10. САСЫР БАС ОРЫС – сасық, ақымақ, қуыс қурай (құдайсыз) [1124]. “Орысқа да күлуші еді: «Ауылды көрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс», - деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 87.].

11. МЕДРЕСЕ – зат. діни. а) Мұсылман елдеріндегі ІХ ғасырдан бастап діни қызметкерлер, мұғалімдер, сондай-ақ Таяу және Орта Шығыс елдерінде мемлкеттік аппарат қызметкерлерін даярлайтын, орта немесе жоғары білім беретін мектеп [915]. ә) (араб.) Діни жоғары оқу орны [Абай. Энциклопедия. (Бас ред. Р. Н. Нұрғалиев; ред. алқасы: З. Ахметов, Л. М. Әуезова, Б. Г. Ерзакович т.б.). – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, 1995. – 720 бет. 636]. “Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 88.].

12. ҚҰЛ – а) Құлдық, феодалдық дәуірде басында еркі жоқ, иесіне толық тәуелді шаруа адамы, жарлы-жалшы. ә) Соғыста қолға түскен тұтқын [837]. “Орысқа айтар сөз де жоқ, біз құлы, күңі құрлы жоқпыз” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 88.].

13. КҮҢ – зат. көне. Олжаға түскен не сатып алған, бас бостандығы, құқығы жоқ, төменгі әлеуметтік жікке жататын әйел адам [705]. “Орысқа айтар сөз де жоқ, біз құлы, күңі құрлы жоқпыз” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 88.].

а) Прислуга – в дореволюционном и буржуазном быту: домашняя работница [597]. О русских же и говорить нечего. Мы не то что стоять рядом со знатными, не можем сравниться даже с их прислугой. [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) О просвещенных и знатных русских и речи нет. Мы - не ровня и их прислуге [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) О русских нечего и говорить. Мы не можем сравниться с их прислугой [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

14. ТӨРТ АЯҚТЫ МАЛ – мал, хайуан [1275]. “Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым - солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 90.].

а) Стадо – группа животных одного вида, атакже паущийся вместе скот [760]. Табун – стадо лошадей, а также оленей и некоторых других животных [785]. Мы только и думаем, как бы увеличить свои стада и табуны, обеспечить скотом не только себя, но и детей своих [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Скот – сельскохозяйственные млекопитающие животные [723]. Пороки эти от того, что люди озабочены только одним — как можно больше завести скота и стяжать тем самым почет у окружающих [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Это кроме мечты об увеличении поголовья скота. Нет у нас земледелия, торговли, мастерства, науки [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

15. МАЛШЫ – мал жаятын, мал басында тұратын, қарайтын бақташы [898]. “Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 90.].

а) Пастух – работник, пастущий скот [493]. Когда же это удается, стада передаются пастухам, а мы, новоявленные богачи, лишь едим до отвала мясо, досыта пьем кумыс, забавляемся красавицами, наслаждаемся бегом скакунов  [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Родители, умножив свои стада, хлопочут о том, как бы стада у их детей стали еще тучнее, чтобы передать заботу о стадах пастухам, а самим вести праздную жизнь — досыта есть мясо, пить кумыс, наслаждаться красавицами да любоваться скакунами [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

в) Умножив стада, они передают их пастухам, а сами, наевшись мяса, напившись кумыса, хотят наслаждаться любовью и скачками [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

16. ҚЫМЫЗ – зат. этн. Бие сүтінен, арнайы ыдыста (сабада) ашытылып жасалатын қазақ халқының көне замандардан бергі дәстүрлі тағамы, қадірлі асы, емдік қасиеті мол сусын [868]. “Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 90.].

а) Кумыс – кислый напиток из кабыльего молока [814]. Когда же это удается, стада передаются пастухам, а мы, новоявленные богачи, лишь едим до отвала мясо, досыта пьем кумыс, забавляемся красавицами, наслаждаемся бегом скакунов [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Родители, умножив свои стада, хлопочут о том, как бы стада у их детей стали еще тучнее, чтобы передать заботу о стадах пастухам, а самим вести праздную жизнь — досыта есть мясо, пить кумыс, наслаждаться красавицами да любоваться скакунами [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Умножив стада, они передают их пастухам, а сами, наевшись мяса, напившись кумыса, хотят наслаждаться любовью и скачками [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

17. ЖҮЙРІК – сын. Ұшқыр, жылдам шабатын, жүгіретін. // Ұшқыр, жылдам шабатын ат, тұлпар [875]. “Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 90.].

а) Скакун – резвая в беге лошадь чистокровной породы [718].Когда же это удается, стада передаются пастухам, а мы, новоявленные богачи, лишь едим до отвала мясо, досыта пьем кумыс, забавляемся красавицами, наслаждаемся бегом скакунов [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Родители, умножив свои стада, хлопочут о том, как бы стада у их детей стали еще тучнее, чтобы передать заботу о стадах пастухам, а самим вести праздную жизнь — досыта есть мясо, пить кумыс, наслаждаться красавицами да любоваться скакунами [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Скачки – вид конного спорта – состязание верховых лошадей [719]. Умножив стада, они передают их пастухам, а сами, наевшись мяса, напившись кумыса, хотят наслаждаться любовью и скачками [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

18. ҚЫСТАУ – зат. а) Малшылардың мал қыстатуға арналған қысқы жайы, қора-қопсысы. ә) Қыста отыратын тұрақты баспана; қыстақ [875]. “Қыстауы тарлық қылса, арызы жеткендік, сыйы өткендік, байлық қызметінен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 90.].

а) Зимовка – место, помещение, где зимуют люди [233]. Если зимовки становятся тесными, начинаем торги с соседями или борьбу: в ход идут кляузы, взятки, сила [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Зимовье – место, где зимуют животные, рыбы [233]. Пастбище – место, где пасется скот, кормятся животные [493]. В конце концов их зимовья и пастбища становятся тесными, тогда они, употребив силу своего влияния или занимаемого положения, всеми доступными для них средствами выкупают, выманивают или отнимают угодья соседа [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Кочевье – местность, по к-рой кочуют [302]. И вот праздность делает для человека тесными его кочевье и зимовье [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

19. БОЛЫС – [ор. волость] зат. тар. а) Патшалық Ресей қол астындағы Қазақстанның аумақтық әкімшілік бөлігі. ә) Бір болыс елдің әкімі, басқарушысы [246]. “Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам, қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 91.].

а) Волость – в Древней Руси: местность, область, подчиненная одной власти [99]. Волостные правители добиваются своего положения хитростью и коварством и поддерживают неправых, ибо с подобными себе лучше дружить, чем враждовать [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Достигнув власти хитростью и обманом, волостные не замечают тихих и скромных, а стараются наладить отношения с людьми, подобными себе — увертливыми и ухватистыми, рассчитывая на их поддержку а пуще всего опасаясь их вражды [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Старшина – до революции: выборное лицо, руководящее делами какой-н сословной организации, профессионального объединения [762]. Старшины живут обманом, и войлок под их задами постелен хитростью, и они посажены на него неправдой [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

20. ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ – тар. көне. Қазақ тарихында болған елді әділ билеп, халық тұрмысын, тіршілігін жақсартып, жоғары деңгейге көтерілуіне жағдай жасаған халықтың іргесін мықтап, ел арасындағы тәртіп пен заңды күшейткен, өте беделді хан болған Қасым ханның бекіткен заңдары мен қағидалары, жөн-жораға айналған ережелер [775]. “Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 92.].

21. ЕСІМ ХАННЫҢ ЕСКІ ЖОЛЫ – тар. Есімханның тұсында жаңартылып ХХ ғасырдың ортасына дейін қолданылған тұрмыстық, азаматтық, қылмыстық істерді қарауда, әскери-отбасылық қарым-қатынастарды реттеуде «ата-баба жолын» басшылыққа алған дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңдарының жиынтығы [Есім-хан – Еңсегей бойлы ер Есім (туған жылы белгісіз – 1645) – 1598-1645 жылдарда Қазақ хандығының ханы, Шығай сұлтанның ұлы] [429]. “Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 92.].

22. ӘЗ ТӘУКЕ – тар. Әділ өкім жүргізуші ұлы мәртебелі Тәуке хан [Тәуке хан – 1680-1715 жылдары хан тағына отырып, Қазақ хандығын күшейтуге ерекше күш салған тұлға] [150]. “Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 92.].

23. ЖЕТІ ЖАРҒЫ – этн. Қазақ халқын билеген Тәуке хан заманында ұлы билер Төле би, Қаздауысты Қазыбек би, Әйтеке би т.б. билердің қатысуымен жасалған ел ішіндегі құқықтық қарым-қатынастарды реттейтін заңдар жинағы [508]. “Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 92.].

24. КҮЛТӨБЕ – зат. этн. Ортағасырлық бекініс орындары [700]. “Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 92.].

25. БИ ЕКЕУ БОЛСА, ДАУ ТӨРТЕУ БОЛАДЫ –

26. ТҮСТІК ӨМІРІҢ БОЛСА, КҮНДІК МАЛ ЖИ –

27. ӨЗІҢ ДЕ ЖОҚ БОЛСА, ӘКЕҢ ДЕ ЖАТ –

28. МАЛ – АДАМНЫҢ БАУЫР ЕТІ –

29. МАЛДЫҢ БЕТІ – ЖАРЫҚ, МАЛСЫЗДЫҢ БЕТІ – ШАРЫҚ –

30. ЕР АЗЫҒЫ МЕН БӨРІ АЗЫҒЫ ЖОЛДА –

31. ЕРДІҢ МАЛЫ ЕЛДЕ, ЕРІККЕНДЕ ҚОЛДА –

32. БЕРГЕН ПЕРДЕ БҰЗАР –

33. АЛАҒАН ҚОЛЫМ БЕРЕГЕН –

34. БАЙДАН ҮМІТСІЗ – ҚҰДАЙДАН ҮМІТСІЗ –

35. ҚАЙРАНЫ ЖОҚ КӨЛДЕН БЕЗ, ҚАЙЫРЫ ЖОҚ КӨЛДЕН БЕЗ –

36. ҚАРНЫҢ АШСА ҚАРАЛЫ ҮЙГЕ ШАП –

37. ҚЫЗЫЛ ОШАҚ – зат. а) Үстіне қазан қойып, тамақ пісіруге арналған үш аяқты қоршау темір. ә) Үстіне қазан асып, тамақ пісіретін, тастан, кірпіштен қалап жасалған немесе қазылған орын [1018]. “Бірақ, жас бала қызыл ошақтан қорқушы еді, бұлар тозақтан да қорықпайды екен” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 96.].

а) Огонь – горящие светящиеся газы высокой температуры, пламя [442]. Ребенок боится огня а взрослому, выходит, не страшна и божья кара [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Очаг – устройство для разведения и поддержания огня [484]. Дети боятся раскаленного очага, взрослых не устрашить и адовым огнем [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Но даже дети знают, что раскаленный камень жжется, а взрослые не боятся преступления [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

38. ӨНЕР АЛДЫ – БІРЛІК, ЫРЫС АЛДЫ – ТІРЛІК –

39. ҰРЫ-БӨРІ – зат. Ұры-қары, жау [1337]. “Ол малды суармақ, тойғызбақ; саудасын жиғызбақ, күзеттірмек, бақтырмақ, ұры-бөрі, қыс, суық-сұғанақ - солардан сақтанбақ, солардан сақтарлық кісі таппақ” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 102.].

а) Лиходей – злодей, мучитель [328]. Нужно пасти и поить стада, а для этого надо подобрать толковых работников, нужно постоянно заботиться о том, чтобы уберечь скот от лиходеев, волков и непогоды, выгодно продать его [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Вор – в старину: изменник, злодей [101]. Надо скотину напоить-накормить, выгодно продать, от вора и волка уберечь, от холода укрыть да найти человека, который бы занялся всем этим [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Бай думает всех закормить, всех запоить, всех принудить караулить его скот, уберечь скот от воров и волков, уберечь от стужи [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

40. ҚУЫС КЕУДЕ – а) Қолынан еш нәрсе келмейтін, бос; дәрменсіз, жігерсіз. ә) су жүрек, қорқақ [831]. “Қашан әбден біліп, үмітімді үзген кезде, өзге жаққа барып, жатты өз қылып, үйір боларлық кайрат, жалын сөніп те қалған екен. Сол себептен бір жүрген қуыс кеудемін” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 104.].

41. ҚҰДАЙ – зат. Бүкіл ғаламды, дүниені жаратушы, оның әміршісі, табиғаттан тыс бір ғана құдіретті күш ретінде бейнеленетін діни ұғым; Алла тағала, тәңір, Жаратушы [832]. “Біреулер құдайдан бала тілейді” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 105.].

42. МАЛ – а) зат. Төрт түлік үй жануралары. ә) ауыс. Табыс, дүние, мүлік, дәулет [896]. “Үшінші – малың болса, кім асырамайды? Малың жоқ болса, қай асырау толымды болады? Баланың мал табарлық болары, мал шашарлық болары – ол да екі талай” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 106.].

43. НАМАЗ – зат. діни. а) Ислам дінін ұстаған діндар адамдардың мұсылмандық бес парызының негізгісі; Алла бағыштап күніне бес рет бекітілген қимыл ишараттар жүйесіне сәйкес белгіленген уақыт бойынша, Құран сүрелері мен дұға оқып өтейтін құлшылығы [965]. ә) (парс.) Дұға, діни рәсім, мұсылмандық парызы [637]. “Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 107.].

а) Молитва – в религии: установленный текст, произносимый при обращении к богу, к святым [360]. Не способны сами, так пусть это сделают ваши дети, ибо без науки нет жизни ни на этом, ни на том свете. Без нее ничего не стоят ни молитвы ваши, ни посты, ни поломничества [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Намаз – в исламе: ежедневная пятикратная молитва из стихов Корана [384]. Без знаний ни намаз, ни посты, ни паломничества [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Молитва, пост, паломничество в Мекку, совершенные без знания, не есть настоящее благочестие [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

44. ОРАЗА – зат. діни. а) Мұсылмандар күнтізбесі бойынша, тоғызыншы ай есебіне тура келетін, қасиетті саналатын рамазан айы. ә) Рамазан кірісімен осы ай бойы тәуліктің күндізгі уақытында ауыз бекітіліп, күн шыққанннан күн батқанша дейін ас-су ішуге болмайтын, ислам дінінің бес парызының бірі ретіндегі ғибадат [1004]. “Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 107.].

а) Пост – у верующих: воздержание от скромной пищи и другие ограничения по предписанию церкви, а также период такого воздержания [567]. Не способны сами, так пусть это сделают ваши дети, ибо без науки нет жизни ни на этом, ни на том свете. Без нее ничего не стоят ни молитвы ваши, ни посты, ни поломничества [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Без знаний ни намаз, ни посты, ни паломничества [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Молитва, пост, паломничество в Мекку, совершенные без знания, не есть настоящее благочестие [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

45. ХАЖ – зат.діни. сөйл. Қаж [1367]. Қаж – зат. діни. Қажылық (Меккеге барып, Құдайға құлшылық ету) [726]. “Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 107.].

а) Паломничество – путешествие паломника, паломников [488]. Не способны сами, так пусть это сделают ваши дети, ибо без науки нет жизни ни на этом, ни на том свете. Без нее ничего не стоят ни молитвы ваши, ни посты, ни паломничества [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Без знаний ни намаз, ни посты, ни паломничества [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Молитва, пост, паломничество в Мекку, совершенные без знания, не есть настоящее благочестие [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

46. ИМАН – зат. діни-филос. Ислам дініндегі бес парыздың бірі, яғни Алла тағаланың жалғыз, біреу екеніне, Алладан басқа Құдайдың жоқтығына, Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) оның елшісі екеніне сену; мұсылмандықтың негізгі шарты [573]. “Иман деген – алла табарака уа тағаланың шәриксиз, ғайыпсыз бірлігіне, барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз саллалаһу ғалайһи уәссәлләм арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойын ұсынып, инанмақ” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 111.].

а) Правоверный – в религии: строго придерживающийся какой-н. веры [575]. Быть правоверным – значит верить во всемогущество и беспорочность аллаха и принимать иман как учение пророка о всеединстве аллаха и земного бытия. [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113]

ә) Иман — есть незыблемая вера в Единого и Всемогущего Создателя, о бытии и существовании которого дано нам знать из посланий через его Пророка, да благословит Аллах его имя. [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110]

б) Вера – убежденность в существовании высших сил, божества [78]. Смысл веры, то, что называют иман, — это понимание беспорочного, всеблагого единства создателя и понимание учения нашего пророка, посланника всемогущего. [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105]

47. ҚЫЛЫШ – зат. а) Шауып түсуге лайықтап, болаттан істелген өткір жүзді, ұзындау келген, балдақты имек қару. ә) этн. Жүзін жұқарта жонып, ортасын дөңестеу етіп келтіріп, өрмек арқауын тығыздай түсуде қолданылатын, ұзындығы 12-15 см, жетесі қалыңдау, жалпақша ағаш құрал [866]. «Қылыш үстінде серт жоқ» деген, «құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ» деген жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрысын» [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 113.].

а) Сабля – рубящее и колющее оружие с длинным изогнутым клинком [690]. Пусть же будут прокляты люди, которые следуют лживым пословицам: “Нет клятвы, которую не разрубила бы сабля” и “Нет греха, которого не простил бы аллах” [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Меч – холодное оружие с обоюдоострым длинным прямым клинком [353]. Будет проклят тот, кто принимает за истину ложные пословицы: «Острие меча сильнее клятвы», «Нет греха, которого не простил бы Аллах» [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Пусть будут прокляты те люди, которые ободряют вас ложными пословицами, которые говорят, что на острие сабли нет клятвы; которые говорят, что нет для бога грехов, которые бы он не простил [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

48. БАТЫР – а) Ел қамы үшін жаумен шайқаста ерлік көрсеткен қаһарман адам, елін сүйетін ержүрек азамат. ә) тар. Дәстүрлі қазақ қоғамында әскери жорықтарда жеке ерліктері үшін құрметті атаққа ие болып, ел басқару ісіне де араласу құқығын иемденген әлеуметтік жік өкілі [206]. “Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 115.].

а) В народе батыра называют “журекти”, что означает – жигит с настоящим сердцем в груди [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Называя кого-то человеком с сердцем, люди почитают его за батыра [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Богатырь – а) герой русских былин, совершающий воинские подвиги. б) Человек очень большой силы, стойкости, отваги [58]. Если казах говорит, что человек имеет сердце, значит, он считает того человека богатырем [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

49. ЖІГІТ – зат. а) Ержеткен, кәмелетке толған ер-азамат. ә) Үйленгелі жүрген, қалыңдық тауып, құда жіберіп т.б. жөн-жоралғысын жасауға кіріскен ер-азамат [550]. “Осы жұрттың көбінің айтып жүрген мықты жігіт, ер жігіт, пысық жігіт деп ат қойып жүрген кісілерінің бәрі - пәлеге, жаманшылыққа еліртпек үшін, бірін-бірі «айда, батырлап!» қыздырып алады да, артын ойлатпай, азғыратұғын сөздері” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 115.].

50. ЕР-ТОҚЫМ – атқа салт мінгенде пайдаланылатын жабдық [182]. “Есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі атының к...н жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны көрдім” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 117.].

51. БӨРІК – зат. этн. Елтіріден аң терісінен жиек жүргізіп, матамен тысталып тігілген құлықсыз баскиім [238]. “Есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі атының к...н жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны көрдім” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 117.].

52. ЖАРАТҚАН – зат. діни. а) Жаратушы. ә) Адам, пенде, жаратылған дүние [478]. “Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 120.].

53. ҚҰДАЙ – құдіретті күшті жаратушы, алла, тәңрі [337]. “Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, - депті” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 120.].

54. ТОЙ – зат. этн. Қазақ халқының мәдени өмірінде ерекше орын алатын адамның дүниеге келуі, үй болуы, не түрлі қуанышты кезеңдерін атап өту дәстүріне сәйкес өткізілетін дүбірлі салтанатты жиын [Қазақтың дәстүрлі тойына, әдетте, той иесінің отбасы, жақын туысы, көрші-қолаңы, алыс ағайыны, құда-жегжаты, дос-тамыры, ауыл-аймағы шақырылады, әрбір қуанышты оқиғаға қатысты той сценарийі әр түрлі болады, қалыптасқан әдет-ғұрыптар бойынша, өзіндік ырым жоралғы, жол-жосыны, тарту-таралғы, сый-кәделерімен атқарылады] [1252]. “Тамақтан да, ойыннан да, күлкіден де, мақтаннан да, кербездіктен де, тойдан да, топтан да, қатыннан да көңіл, аз ба, көп пе, жалығады” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 125.].

а) Пир – богатая и торжественная еда с приглашением многих гостей [516]. Все приедается: и пища, и игры, и смех, и похвала, и наряды, и пиры, и друзья, и даже женщины [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) В большей или меньшей мере ему надоедает все – еда, развлечения, щегольство, пиры, компании, стремление превзойти других, женщины [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) И от еды, и от игры, и от смеха, и от хвастовства, и от щегольства, и от пиров, и от бесед, и от женщин — в большей или меньшей мере, — от всего человек остывает, и это так по­тому, что пресыщение обнаруживает в каждой вещи порок [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

55. БАЙ – зат. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік жік өкілі [173]. “Кей бай өзі біреумен күш таластырамын деп, жүз кісіге қорғалауықтығынан жалынып, малын үлестіріп жүр” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 129.].

56. МЫРЗА – зат. а) Дәстүрлі қазақ қоғамындағы ауқатты, беделді әлеуметтік топ өкілі және соларды мадақтау жөніндегі атау. ә) этн. Бай, дәулетті, беделді адамның ұрпағына құрметтеу нышаныда қолданылатын атау [958]. “Мырзаларды қадірлейін десең, осы күнде анық мырза елде жоқ, мал бергіш мырза иттен көп” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 129.].

57. КИІЗ – зат. этн. а) Қойдың күзем жүнінен тығыз етіп басылған, үй тұрмысында пайдаланылатын бұйым. ә) Малдың жүнінен қалың, тығыз етіп басылған төсеніш [644]. “Біреулер к...не құрым киізді тұзға малшып тыққан соң есі шығып, мырза болып, еріксіз кім болса соған талтайып емізіп жүр” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 130.].

а) Кошма – большой кусок войлока, войлочная подстилка [302]. На самом деле им вставили в з… жгут из куска просоленной кошмы, поставили удобно и доят кому не лень [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) Одни раздают скот добровольно, желая сыскать выгоду, другие — поневоле, иной так суетится, стараясь мырзой прослыть, будто приложили ему в одно место просоленную кошму, да только чаще всего тоже оказывается жертвою лиходеев [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

58. БӘЙГЕ – зат. этн. а) Қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан ат жарыстыратын дәстүрлі ұлттық спорт ойындарының бір түрі, ат шабысы. ә) Еңбекте, өнерде, спортта жеңіскерлерді іріктейтін жарыс, сайыс. б) этн. Жарыста озып шыққандарға берілетін жүлде, сыйлық [211]. “Жүз ат бәйгеге қосылса, мен бәйге алдым деген сөз болса, алдыңда неше ат бар деп сұрар, артыңда неше ат бар еді деп сұрағанның несі сөз?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 131.].

59. ЖҰТ – зат. Ауа райының қолайсыздығынан болатын экономикалық күйзеліс, апат; жазғы қуаңшылық пен қатты қыстан аштыққа ұшыраушылық, ашаршылық [532]. “Жұт келсе, елдің бәрінің түгел жұтағаны жақсы ма?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 132.].

60. КҮЙЕУ – зат. этн. Қызды айттырған және алған жігіттің қыз еліне туыстық қатысы [697]. “Тұқымымызбен аузымыз сасық болушы еді деген жаман күйеу қалыңдығын жеңіп пе? Көңілін сол сөзі разы қылуға жетіп пе? Ендеше, көбіңнен қалма, сен де аузыңды сасыта бер деп пе?!” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 132.].

61. ҚАЛЫҢДЫҚ – зат. этн. а) Біреуге атастырылған, айттырылған қыз. ә) Тұрмысқа шығатын бойжеткен [745]. “Тұқымымызбен аузымыз сасық болушы еді деген жаман күйеу қалыңдығын жеңіп пе? Көңілін сол сөзі разы қылуға жетіп пе? Ендеше, көбіңнен қалма, сен де аузыңды сасыта бер деп пе?!” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 132.].

62. ҚАРА – зат. ірі мал: жылқы, түйе, сиыр []. “Әй, не болсын!.. Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін-бірі құртпай, құрымай тыныш таба ма?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 133.].

63. ӘКЕ-ШЕШЕ – ата-ана [78]. “Жорғалықпенен көңілін алсам екен деген надан әке-шешесін, ағайын-жұртын, дінін, адамшылығын жауырынынан бір қаққанға сатады” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 135.].

64. АҒАЙЫН-ЖҰРТ – ел-жұрт [20]. “Жорғалықпенен көңілін алсам екен деген надан әке-шешесін, ағайын-жұртын, дінін, адамшылығын жауырынынан бір қаққанға сатады” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 135.].

65. ЕНШІ БЕРДІ – а) этн. Үйленген баласына мал-мүлік бөліп беріп, бөлек үй етіп шығарды. ә) тиесілі үлесін берді [413-414]. “Турасын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да, балаңа орыстың ғылымын үйрет!” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 136.].

66. БАЛУАН – зат. Күреске түсетін адам [92]. “Біздің қазақтың қосқан аты алдында келсе, күреске түсірген балуаны жықса, салған құсы алса, қосқан иті өзгеден озып барып ұстаса, есі шығып бір қуанады” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 137.].

67. КҮРЕС – зат. Екі адамның белдесіп, бірін-бірі жығуды, жауырынын жерге тигізуді мақсат етіп күш сынасуы [708]. “Біздің қазақтың қосқан аты алдында келсе, күреске түсірген балуаны жықса, салған құсы алса, қосқан иті өзгеден озып барып ұстаса, есі шығып бір қуанады” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 137.].

68. ҚЫРАН ҚҰС – саят. Бүркіт, қаршыға, тұйғын т.б. сияқты аңға, құсқа салуға үйретілген алғыр құс [870]. “Жүйрік ат - кейде ол елде, кейде бұл елде болатұғын нәрсе, қыран құс та, жүйрік ит те - кейде оның қолына, кейде мұның қолына түсетұғын нәрсе” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 138.].

69. АТАН – піштірілген еркек түйе [65]. «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол» дейді [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 147.].

а) Есть и такая пословица: “Чем сто дней слоняться выхолощенным верблюдом, лучше один день безумствовать бурой!” [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) «Лучше один день быть бурой, чем сто — выхолощенным верблюдом» [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Мерин – кастрированный жеребец [349]. Говорят также: «Чем сто дней быть мерином, лучше один день быть жеребцом» [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

70. БУРА – аталық түйе [127]. «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол» дейді [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 147.].

а) Есть и такая пословица: “Чем сто дней слоняться выхолощенным верблюдом, лучше один день безумствовать бурой!” [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

ә) «Лучше один день быть бурой, чем сто — выхолощенным верблюдом» [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

б) Жеребец – самец лошади, достигший половой зрелости [195]. Говорят также: «Чем сто дней быть мерином, лучше один день быть жеребцом» [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

71. ҚАЗАН – ауыс. Дәм, тағам [301. Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі / Құраст.: Н. Уәли, Ш. Құрманбайұлы, М. Малбақов, Р. Шойбеков және т.б. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. – 1488 бет.]. “Мойынын бұрып қойып: «Өй, тәңірі-ай, қойшы әрі, кімнен кім артық дейсің, кімнің басы кімнің қанжығасында жүр, ол менің қазаныма ас салып беріп жүр ме, мен онан сауын сауып отырмын ба?» - деп бұлғақтап, немесе: «аяғаным жаным ба? Өй, енесін ұрайын, өліп кетпей неге керек?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 148.].

72. КӘПІР – мұсылман дінінен басқа діндегілер [250. Абай тілі сөздігі. – Алматы, «Өнер», 2011. – 616 бет. ]. “Егер шын айғайды көргенде, кірер жерін таба алмайтұғын дарақы, жұртты осы сөзімен айдындырамын, «мына кәпірден кісі шошитұғын екен» дегізіп айдындырайын деп айтып отырған құр домбытпасы болып, босқа қоқиып отырса, соны не дейміз?” [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 148.].