Ist_Bel

Ãлàвà 8. Êультурà Áелàрусі другой пàловы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст.	109

Ãлàвà 8. Êультурà Áелàрусі другой пàловы ÕIX-пàчàтку

ÕÕстст.

8.1Ôàрмірàвàнне белàрускàй нàцыі. Àдрàджэнне белàрускàй мовы і літàрàтуры

8.2Àдукàцыя, нàвукà, друк у другой пàлове ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст.

8.3Àрхітэктурà, выяўленчàе мàстàцтвà, тэàтр і музыкà Áелàрусі ў другой пàлове ÕIX – пàчàтку ÕÕ стст.

8.1 Ôàрмірàвàнне белàрускàй нàцыі. Àдрàджэнне

белàрускàй мовы і літàрàтуры

Ñупольнàсці людзей, якія хàрàктàрызуюццà ўстойлівымі экàнàмічнымі і тэрытàрыяльнымі сувязямі, àгульнàсцю мàтэрыяльнàй і духоўнàй культуры, літàрàтурнàй мовы, побыту, трàдыцый, сàмàсвядомàсцю, àтрымàлі нàзву нàцый. Ó Åўропе нàцыі пàчàлі ўзнікàць у перыяд перàходу àд феàдàлізмà дà кàпітàлізму. Ãэтàму сàдзейнічàлі сàцыяльныя, пàлітычныя, дэмàгрàфічныя фàктàры, уздым нàцыянàльных рухàў. Ó Áелàрусі прàцэс кàнсàлідàцыі нàцыі пàчàўся некàлькі пàзней, у 19-м стàгоддзі. Çàмàруджвàнне прàцэсу ўтвàрэння белàрускàй нàцыі рàстлумàчвàеццà некàлькімі прычынàмі. Ïà-першàе, àдмоўную ролю сыгрàлі пàлітыкà пàлàнізàцыі ў перыяд увàходжàння Áелàрусі ў склàд Ðэчы Ïàспàлітàй і русіфікàцыі ў пàзнейшы чàс. Óмàцàвàнню нàцыянàльнàй сàмàсвядомàсці нàсельніцтвà перàшкàджàлà, сярод іншàгà, і тое, што доўгі чàс белàрускія землі нàзывàлі Ëітвой, à жыхàроў – ліцвінàмі, у 19-м стàгоддзі нà змену гэтàй нàзве прыйшоў тэрмін “Ïàўночнà-зàходні крàй”, à жыхàроў àдпàведнà пàчàлі дзяліць нà рускіх і пàлякàў.

Ïà-другое, зàмàруджвàлà кàнсàлідàцыю белàрускàй нàцыі і тое, што белàрусы склàдвàлі ў àсноўным вясковàе нàсельніцтвà, à гàрàды, дзе гàлоўным чынàм кàнцэнтрàвàлàся інтэлектуàльнàе, культурнàе, пàлітычнàе жыццё, друк, былі іншàэтнічнымі. Òут перàвàжàлі яўрэі, рускія, пàлякі, белàрусы ж склàдàлі ў кàнцы ÕIX стàгоддзя толькі 13,2%.

110 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Áелàрускàя інтэлігенцыя àдрознівàлàся слàбàсцю, янà былà àбо àпàлячàнàя, àбо русіфіцырàвàнà. Íосьбітàм белàрускàй ідэі стàлà гàлоўным чынàм белàрускàя шляхтà, пàловà якой згоднà з перàпісàм 1897 г. лічылà свàёй роднàй мовàй белàрускую. Çàхàвàльнікàмі ж белàрускàй ідэі нà этнічным узроўні было сялянствà, якое склàдàлà 90% нàсельніцтвà. Ìенàвітà з гэтàгà стàсунку згоднà перàпісу 1897 г. 73% нàсельніцтвà пяці зàходніх губерняў Ðàсійскàй імперыі нàзвàлі сябе белàрусàмі.

Òым не менш, нягледзячы нà неспрыяльныя фàктàры, у ÕIX стàгоддзі ўсё вырàзней пàчàлі прàяўляццà прыкметы белàрускàй нàцыі. Ó гэты чàс, àсàблівà пàсля àдмены прыгоннàгà прàвà, больш інтэнсіўнà пàчàлà рàзвівàццà тàвàрнà-рынàчнàя гàспàдàркà, сяляне, пàмешчыкі, рàмеснікі стàлі больш вырàбляць прàдукцыі нà продàжу, àдпàведнà àктывізàвàліся гàндлёвыя сувязі. Óмàцàвàнню экàнàмічных сувязей пàміж рознымі рэгіёнàмі Áелàрусі спрыялà будàўніцтвà чыгунàк і іншых шляхоў зносін, рост кольксці гàрàдоў і мястэчàк, якія стàнàвіліся цэнтрàмі лàкàльных мясцовых рынкàў.

ÓÕIX стàгоддзі пàступовà стàбілізірàвàлàся этнічнàя тэрыторыя белàрусàў, якàя вызнàчàлàся àгульнàсцю побытà, мовы, сàмàсвядомàсці яе жыхàроў. Ìенàвітà ў кàнцы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст. вучоныя-этногрàфы ß. Êàрскі і іншыя ўжо змàглі рàспрàцàвàць этнічныя кàрты белàрусàў. Çгоднà з імі этнічнàя тэрыторыя Áелàрусі не àгрàнічвàлàся сучàснымі дзяржàўнымі межàмі, à àхоплівàлà тàксàмà і чàстку Áелàсточчыны. Âіленшчыны, Ñмàленшчыны.

Óгэты чàс пàчàлà àдрàджàццà белàрускàя літàрàтурнàя мовà. ßк вядомà, ў 17-м стàгоддзі àдзінàй дзяржàўнàй мовàй ў Ðэчы Ïàспàлітàй зàстàлàся польскàя. Áелàрускія гàворкі прàцягвàлі існàвàць толькі ў вуснàй і дыялектнàй форме і іх ўжывàлà перàвàжнà сялянствà і ніжэйшыя слàі гàрàдскогà і мястэчкàвàгà нàсельніцтвà.

Äàлучэнне Áелàрусі дà Ðàсійскàй імперыі ліквідàвàлà экàнàмічную зàмкнёнàсць белàрускіх зямель. Ïàшырэнне гàспàдàрчых і культурных сувязяў сàдзейнічàлà нівеліроўцы шмàтлікіх дыялектàў, кàнцэнтрàцыі мясцовых гàворàк у àдзіную нàцыянàльную мову. ßнà склàдвàлàся ў àсноўным нà àснове вуснàй нàроднàй творчàсці і мясцовых дыялектàў, хàця пэўны ўплыў àкàзàлà тàксàмà і русіфікàтàрскàя пàлітыкà ўлàд.

Ãлàвà 8. Êультурà Áелàрусі другой пàловы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст.	111

Áелàрускàя мовà рàзвівàлàся гàлоўным чынàм як мовà мàстàцкàй літàрàтуры і чàстковà публіцыстыкі. Ôàрмірàвàнне яе àдбывàлàся пàвольнà, у неспрыяльных умовàх зàбàроны ўрàдàм друкàвàння літàрàтуры нà белàрускàй мове. Ãэты прàцэс àктывізàвàўся ў пàчàтку ÕÕ стàгоддзя, кàлі, з àднàго боку, былà знятà зàбàронà нà друкàвàныя белàрускія творы, з’явіліся белàрускія выдàвецтвы і друкàвàныя белàрускàмоўныя перыядычныя выдàнні, з другогà боку, нàзірàліся ўздым белàрускàгà нàцыянàльнàвызвàленчàгà руху і àктывізàцыя культурнà-àсветніцкàй рàботы. Áелàрускàя мовà ў гэты чàс узбàгàцілàся, пàчàлі склàдвàццà àсноўныя прàвàпісныя і грàмàтычныя нормы. ßнà фàрмірàвàлàся гàлоўным чынàм нà àснове сярэднебелàрускіх гàворàк.

Íягледзячы нà неспрыяльныя ўмовы нàцыянàльнàгà і сàцыяльнàгà гнёту белàрускàгà нàродà, у літàрàтуры другой пàловы ÕIX – пàчàтку ÕÕ стст. тàксàмà знàйшоў àдлюстрàвàнне прàцэс нàцыянàльнàгà àдрàджэння. Ìàстàцкія творы гэтàй пàры звернуты дà простàгà чàлàвекà, белàрусà, нàпісàны нà яго роднàй мове. ßны носяць востры сàцыяльны àдбітàк, сàдзейнічàлі росту нàцыянàльнàй сàмàсвядомàсці. ßркімі прыклàдàмі вострàсàцыяльнàй публіцыстыкі, нàпісàнàй нà высокім мàстàцкім узроўні і ў той жà чàс нà мове, дàступнàй простым людзям, з’яляюццà 7 нумàроў гàзеты “Ìужыцкàя прàўдà”, à тàксàмà “Ëісты з-пàд шыбеніцы”, нàпісàныя Ê. Êàліноўскім.

Êрытычны пàфàс улàсцівы і творàм Â.Äунінà-Ìàрцынкевічà “Ïінскàя шляхтà”, “Çàлёты”, нàпісàным у 50-60-е гàды ÕIX ст. Óжо сàм фàкт кàрыстàння белàрускàй мовàй у рàзгул русіфікàтàрскàй прàпàгàнды з’яўляеццà грàмàдзянскім подзвігàм.

Ïàсля пàдàўлення пàўстàння 1863 г. і нàступлення рэàкцыі рàзвіццё нàцыянàльнàй літàрàтуры зàпàволілàся, àле не спынілàся. Ó пàэзіі Ô. Áàгушэвічà, скàнцэнтрàвàнàй у зборнікàх “Äудкà белàрускàя” і “Ñмык белàрускі”, упершыню ў белàрускàй літàрàтуры з поўнàй сілàй зàгучàлà тэмà пàтрыятызму і нàцыянàльнàй годнàсці. Ó цэнтры ўвàгі творàў Ô. Áàгушэвічà было нялёгкàе жыццё белàрускàгà селянінà. Ñпàчувàннем і сімпàтыямі дà простàгà чàлàвекà, нàцыянàльным пàфàсàм прàсякнуты àмàль усе творы пàслядоўнікàў

Ô. Áàгушэвічà – À. Ãурыновічà і	ß.	Ëучыны.	Çборнік вершàў
ß. Ëучыны “Âязàнкà”, выдàдзены	ў	1903	г., з’яўляеццà

112 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

àдлюстрàвàннем лірызму белàрускàй пàэзіі тàго чàсу. Ó ім àдчувàеццà верà ў лепшую будучыню Áàцькàўшчыны.

Íовым этàпàм у рàзвіцці белàрускàй літàрàтуры стàў пàчàтàк ÕÕ стàгоддзя. Ìенàвітà ў гэты чàс у 1905 г. былà знятà зàбàронà нà друкàвàныя творы нà белàрускàй мове, пàчынàюць прàцàвàць белàрускія выдàвецтвы “Çàгляне сонцà і ў нàшà вàконцà”, “Íàшà хàтà”, выдàюццà белàрускія журнàлы “Ñàхà”, “Ëучынкà”, пàчынàе выходзіць гàзетà “Íàшà нівà”. Ìенàвітà ў гэты чàс бліскучà прàявіўся тàлент тàкіх мàлàдых пàэтàў і прàзàікàў, як ß. Êупàлà, ß. Êолàс, Öёткà (À. Ïàшкевіч), Ì. Áàгдàновіч, À. Ãàрун, Ê. Áуйло, ß. Æурбà. Ó умовàх рàзвіцця рэвàлюцыйнàгà і нàцыянàльнà-дэмàкрàтычнàгà руху гàлоўнымі тэмàмі ў творчàсці гэтых пісьменнікàў стàлі нàцыянàльнàе і сàцыяльнàе вызвàленне, àдрàджэнне Áàцькàўшчыны, сцвярджэнне чàлàвечàй годнàсці белàрускàгà мужыкà. Çборнікі рэвàлюцыйных вершàў Öёткі “Ñкрыпкà белàрускàя”, “Õрэст нà свàбоду” стàлі першымі àрыгінàльнымі творàмі белàрускàй пàэзіі ÕÕ стàгоддзя. Çàснàвàльнікàмі новàй белàрускàй літàрàтуры і літàрàтурнàй мовы былі ß.Êупàлà і ß. Êолàс. Çборнікі іх творàў “Øляхàм жыцця”, “Ïесні жàльбы” звернуты дà простàгà чàлàвекà, селянінà. Ó іх àдчувàеццà імкненне àбудзіць свядомàсць белàрускàгà нàродà.

Ãлыбокім філàсофскім роздумàм, тонкàй лірыкàй прàсякнуты вершы Ì. Áàгдàновічà, якія ўвàйшлі ў зборнік “Âянок”. Ó цэлым у гэты чàс бедàрускàя культурà, і ў прывàтнàсці, літàрàтурà дàсягнулà знàчных поспехàў. ßнà выходзіць зà этнàгрàфічныя межы і стàновіццà поруч з культурàй іншых нàродàў.

8.2 Àдукàцыя, нàвукà, друк у другой пàлове ÕIX-пàчàтку ÕÕ

стст.

Ïàтрэбы кàпітàлістычнàгà рàзвіцця, тэхнàлàгічны перàвàрот і ўдàскàнàленне прàмысловàй і сельскàгàспàдàрчàй тàвàрнàй вытворчàсці пàтрàбàвàлі пàшырэння àдукàцыі сярод нàсельніцтвà. Àле, з другогà боку, нà рàзвіццё сеткі нàвучàльных устàноў у Ðàсійскàй імперыі, у тым ліку і ў Áелàрусі, знàчны ўплыў àкàзàлà рэпрэсіўнàя пàлітыкà улàд, àсàблівà пàсля пàўстàння 1863-1864 гг. Ó гэты чàс былі зàкрыты àдзінàя ў Áелàрусі вышэйшàя нàвучàльнàя устàновà – Ãорàцкі сельскàгàспàдàрчы інстытут, Íàвàгрудскàя гімнàзія, Ìàлàдзечàнскàя, Ñвіслàцкàя прàгімнàзіі, польскія школы і

Ãлàвà 8. Êультурà Áелàрусі другой пàловы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст.	113

àмàль усе прывàтныя нàвучàльныя устàновы. Àсноўнàй формàй нàвучàння тàкім чынàм стàлі пàчàтковыя школы, якія згоднà з “×àсовымі прàвілàмі...” 1864 г. былі пàстàўлены пàд кàнтроль улàд і прàвàслàўнàгà духàвенствà, à выклàдàнне перàведзенà нà рускую мову. Ó 1868 г. у Áелàрусі нàлічвàлàся 1391 нàвучàльнàя устàновà, з іх 1249 – пàчàтковвых школ. Ó гэты чàс для кàнтролю зà іх дзейнàсцю былі ўведзены пàсàды інспектàрàў нàродных вучылішч і дырэктàрàў нàродных вучылішч. Ïàчàтковàя школà прыходзілàся нà некàлькі дзесяткàў вёсàк, мàтэрыяльнàя бàзà былà вельмі слàбàй. Ç перàводàм школ нà рускую мову нàвучàння àбвàстрылàся прàблемà нàстàўніцкіх кàдрàў, тàму ў 1864-1876 гг. у Ìàлàдзечнà, Íесвіжы, Ïолàцку і Ñвіслàчы былі àдкрыты нàстàўніцкія семінàрыі. Ó гàды контррэформàў у 1884 г. выйшло пàлàжэнне, згоднà з якім нàродныя вучылішчы перàўтвàрàліся ў цàркоўнà-прыходскія школы з àдпàведнàй зменàй у нàвучàльных прàгрàмàх, пàдпàрàдкоўвàліся Ñіноду і мясцовàму духàвенству. Àле іх колькàсць знàчнà пàвялічылàся - дà 5814 у 1889 г. Ó пàвятовых і губернскіх гàрàдàх дзейнічàлі няпоўныя сярэднія і сярэднія нàвучàльныя устàновы – прàгімнàзіі і гімнàзіі, àле доступ для дзяцей простàгà нàроды быў прàктычнà зàкрыты з-зà высокàй плàты зà нàвучàнне і згоднà з тàк звàным цыркулярàм “àб кухàрчыных дзецях”, які быў выдàдзены ў 1887 г.

Óсяго ж у кàнцы ÕIX стàгоддзя ў Áелàрусі нàлічвàліся 6813 нàвучàльных устàноў розных тыпàў, у якіх нàвучàліся 216 тысяч дзяцей.

Ó пàчàтку ÕÕ стàгоддзя ў сістэме школьнàй àдукàцыі Áелàрусі àдбыліся пэўныя змены. Àгульнàя колькàсць нàвучàльных устàноў дà 1914 г. пàвялічылàся дà 7682, з іх пàчàтковых школ – 7492. Òàкім чынàм, пàчàтковàя сістэмà àдукàцыі зàстàвàлàся пàнуючàй, àле ў той жà чàс знàчнà пàменшылàся колькàсць цàркоўнà-прыходскіх школ і àдпàведнà пàвялічылàся колькàсць школ, якія знàходзіліся ў ведàнні Ìіністэрствà нàроднàй àсветы і мясцовых земствàў.Ãэтà àзнàчàлà знàчны шàг уперàд, àле ў цэлым узровень àдукàцыі зàстàвàўся нізкім, нàвучàнню пàдлягàлі толькі 20-25% хлопчыкàў і дзяўчынàк.

Íовым у сістэме нàвучàння ў кàнцы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст. стàлà пàшырэнне сеткі прàфесійных нàвучàльных устàноў: прàмысловых, кàмерцыйных вучылішчàў, сельскàгàспàдàрчых,

114 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

ветэрынàрнà-фельчàрскіх школ, нàстàўніцкіх семінàрый.

Íàвукà другой пàловы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст. былà прàдстàўленà гàлоўным чынàм этнàгрàфічнымі дàследàвàннямі Áелàрусі. Çнàчную ролю ў гэтым, зà àдсутнàсцю ÂÍÓ, сыгрàлі нàвуковыя тàвàрыствы: Ïàўночнà-Çàходняе àддзяленне Ðускàгà геàгрàфічнàгà тàвàрыствà ў Âільні, тàвàрыствà пà вывучэнню Áелàрускàгà крàю ў Ìàгілёве, тàвàрыствà àмàтàрàў прыродàзнàўствà, этнàгрàфіі і àрхеàлогіі ў Ìінску.

Âялікі ўклàд ў вывучэнне свàйго крàя ўняслі члены гэтых тàвàрыствàў, мясцовыя крàеведы, якія зàтым стàлі буйнымі вучоныміэтногрàфàмі, ². Íàсовіч, Å. Ðàмàнàў, Ì. Íікіфàроўскі, Ï. Øэйн, ß. Êàрскі і іншыя. ². Íàсовіч пàдрыхтàвàў і àпублікàвàў “Ñловàрь белорусского нàречия”, некàлькі зборнікàў белàрускіх прымàвàк і зàгàдàк. Áольш зà 200 рàбот, прысвечàных розным бàкàм жыцця нàродà, нàпісàў Å. Ðàмàнàў. Ì. Íікіфàроўскі вядомы перш зà ўсё свàімі прàцàмі, прысвечàнымі Âіцебскàй губерні. ß. Êàрскі àпублікàвàў фундàментàльнàе дàследàвàнне – трохтомнік (7 кніг) “Áелàрусы”.

Äàследàвàнні ў гàліне іншых нàвук прàводзілі тàксàмà створàныя ў другой пàлове ÕIX ст. нàвуковыя тàвàрыствы ўрàчоў, губернскія тàвàрыствы сельскàй гàспàдàркі. ßны зàймàліся тàксàмà выдàвецкàй, àсветніцкàй дзейнàсцю, спрыялі пàпулярызàцыі нàвуковых дàсягненняў сярод шырокіх колàў нàсельніцтвà.

Àфіцыйны друк быў прàдстàўлены ў другой пàлове ÕIX стàгоддзя “Ãубернскими ведомостями”, якія выдàвàліся вà ўсіх губернскіх гàрàдàх. Ó àпошняй чвэрці ÕIX стàгоддзя стàлі выдàвàццà “Ìинский листок”, “Âиленский листок”– літàрàтурнà-пàлітычнàя гàзеты, у якіх друкàвàлі свàе àртыкулы многія белàрускія крàязнàўцы.

Óпàчàтку ÕÕ стàгоддзя перыядычны друк стàў больш рàзнàбàковым.

Ó1906 г. у Áелàрусі ўжо выдàвàлàся звыш 60 гàзет і чàсопісàў, у àсноўным рускàмоўных. Àле пàсля зняцця зàбàроны кнігàдрукàвàння нà белàрускàй мове ў белàрускім выдàвецтве “Çàгляне сонцà і ў нàшà вàконцà” было выдàдзенà 77 нàйменàвàнняў белàрускіх кніг. Ó гэты чàс пàчàлà выходзіць першàя белàрускàя грàмàдскà-пàлітычнàя гàзетà “Íàшà доля”, якàя зàтым былà перàйменàвàнà ў “Íàшу ніву”. ßнà àстàвілà глыбокі след у гісторыі нàцыянàльнàгà і культурнàгà

Ãлàвà 8. Êультурà Áелàрусі другой пàловы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст.	115

àдрàджэння белàрускàгà нàродà. Àле гэтàе àжыўленне белàрускàй

перыёдыкі было спыненà з пàчàткàм сусветнàй вàйны.

8.3 Àрхітэктурà, выяўленчàе мàстàцтвà, тэàтр і музыкà

Áелàрусі ў другой пàлове ÕIX – пàчàтку ÕÕ стст.

Óдругой пàлове ÕIX стàгоддзя нàзірàеццà рàспàд стылявогà àдзінствà і нà змену клàсіцызму прыходзіць стыль эклектыкі. ¨н вызнàчàўся спàлучэннем рознàстылявых форм. Ïры гэтым кàсцёлы будàвàліся з перàвàгàй элементàў неàготыкі àбо неàрàмàнскàгà стылю (кàсцёл св. Ñімяёнà і Åлены ў Ìінску), прàвàслàўныя хрàмы ў неàрускім стылю (цэрквы ў Áàрысàве і іншых гàрàдàх), для тэàтрàў было хàрàктэрным бàрокà (цяперàшні тэàтр імя ß. Êупàлы ў Ìінску), бàнкі, устàновы, чыгунàчныя вàкзàлы мелі элементы рэнесàнсà. Ó гэты чàс шырокàе рàспàўсюджвàнне àтрымàлі пàлàцàвà-пàркàвыя àнсàмлі, дзе тàксàмà спàлучàліся розныя стылі. Óпор рàбіўся нà вонкàвую дэкàрàтыўнàсць фàсàдàў, мàнументàльнàсць пàбудоў.

Óкàнцы ÕIX-пàчàтку ÕÕ стст. у збудàвàннях вытворчàгà прызнàчэння і ў жылых дàмàх пàчàлі прàяўляццà рысы новàгà àрхітэктурнàгà стылю – мàдэрнà. ßго àдрозненнем было выкàрыстàнне сучàсных кàнструкцый і метàлà, шклà, іншых рàзнàстàйных мàтэрыялàў, àсіметрычнàсць кàмпàзіцыі. Àднàк мàдэрн шырокàгà рàспàўсюджвàння не àтрымàў.

Áелàрускі жывàпіс другой пàловы ÕIX стàгоддзя рàзвівàўся ў рэчышчы дэмàкрàтычнàгà рэàлізму, блізкім дà крытычнàгà рэàлізму рускіх мàстàкоў-перàсоўнікàў. Ìàстàк Ê. Àльхімовіч унёс нямàлы ўклàд у дàльнейшàе рàзвіццё гістàрычнàгà жàнру. Âядомы яго кàрціны “Ïàхàвàнне Ãедымінà”, “Ñмерць Ìіхàілà Ãлінскàгà ў турме” і іншыя. Ó гэтым жàнры прàцàвàў і другі мàстàк – Ô. Äмàхоўскі.

Âыдàтным прàдстàўніком пейзàжнàгà жàнру быў À. Ãàрàўскі. Íàйбольш знàчныя кàрціны “Áерàг рàкі Ñвіслàч”, “Íà бàцькàўшчыне”, “Âечàр у Ìінскàй губерні” і інш. былі ім створàны менàвітà ў Áелàрусі.

Âядучым жà жàнрàм у белàрускім выяўленчым мàстàцтве стàў бытàвы, перш зà ўсё пàртрэтны жывàпіс. Âострàсàцыяльную àфàрбоўку нàбылà кàрцінà “Ïàстух” Í. Ñілівàновічà і іншыя яго рàботы.Ãэтàя тэмà àтрымàлà дàльнейшàе рàзвіццё ў прàцàх мàстàкоў

116 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

пàчàтку ÕÕ стàгоддзя Þ. Ïэнà (серыя пàртрэтàў рàмеснікàў), Ô. Ðушчыцà “Çямля”, “Ó кàсцёлà”. Àле ў гэты чàс ў жывàпісу тàксàмà пàчàлі прàяўляццà новыя рысы мàдэрнà. Ãэтà было хàрàктэрным для творчàсці Ì. Øàгàлà, Â. Áялыніцкàгà-Áірулі.

Ðэпрэсіі пàсля пàўстàння 1863-1864 гг. àдмоўнà àдбіліся нà рàзвіцці нàцыянàльнàгà тэàтрàльнàгà мàстàцтвà. Ó гэты чàс у àсноўным рàзвівàўся àмàтàрскі тэàтр, які меў вырàзнà дэмàкрàтычны нàпрàмàк, à ў гàрàдàх гàстрàлявàлі àкцёры рускіх і іншых тэàтрàў.

Ó1890 г. у Ìінску было створàнà Òàвàрыствà àмàтàрàў мàстàцтвà і àднàчàсовà быў àдкрыты пàстàянны тэàтр.

Óпàчàтку ÕÕ стàгоддзя прàдàўжàлі дзейнічàць шмàтлікія музычнà-дрàмàтычныя гурткі і àргàнізàцыі тàк звàных белàрускіх вечàрынàк. Íà іх àснове і ўзніклà першàя прàфесійнàя белàрускàя трупà – тэàтр ²гнàтà Áуйніцкàгà.. ². Áуйніцкі і яго àкцёры àктыўнà гàстрàлявàлі, ў тым ліку і ў Ïецярбургу, Âàршàве.

Äзейнàсць Ïершàй белàрускàй трупы, àмàтàрскіх дрàмàтычных гурткоў àдыгрàлі пэўную ролю ў пàглыбленні свядомàсці белàрусàў, рàзвіцці нàцыянàльнàй культуры.

Äругàя пàловà ÕIX стàгоддзя стàлà вàжным этàпàм рàзвіцця белàрускàй музыкі. Ãэтàму сàддзейнічàлà àктывізàцыя этнàгрàфічнàй прàцы, у выніку якой у кàнцы ÕIX стàгоддзя выйшлі з друку песенные фàльклорныя зборнікі “Ïесни белорусские”, àўтàр À. ×эрня, і “Áелорусские песни Ìинской губернии” (àўтàр Ì. ßнчук), “Áелàрускія песні з нотàмі” À. Ãрыневічà, “Áелàрускі песеннік з нотàмі для нàродных і школьных хорàў” Ë. Ðàгоўскàгà. Ìузычны фàльклор белàрускàгà нàродà выкàрыстоўвàлі ў свàёй творчàсці вядомыя рускія кàмпàзітàры Ì. Ðымскі-Êорсàкàў, Ì. Ìусàргскі, À. Ãлàзуноў і іншыя.

Ïрыкметную ролю ў рàзвіцці музычнàгà мàстàцтвà àдыгрàлі літàрàтурнà-музычныя гурткі і тàвàрыствы àмàтàрàў прыгожых мàстàцтвàў, якія пàчàлі ствàрàццà ў кàнцы ÕIX –пàчàтку ÕÕ стст. Ó пàчàтку ÕÕ стàгоддзя пàчàлі дзейнічàць і першыя музычныя нàвучàльныя устàновы. Òàкім чынàм, у пàчàтку ÕÕ тàгоддзя быў зàклàдзены фундàмент прàфесійнàгà музычнàгà мàстàцтвà Áелàрусі.

Ãлàвà 9. Áелàрусь у пàчàтку нàйноўшàгà чàсу. Äзяржàўнàсць Áелàрусі ў	117
пàслякàстрычніцкі перыяд (1917-1920 гг)

Ãлàвà 9. Áелàрусь у пàчàтку нàйноўшàгà чàсу. Äзяржàўнàсць Áелàрусі ў пàслякàстрычніцкі перыяд (1917-1920 гг)

9.1Ïершàя сусветнàя вàйнà і Áелàрусь. Ëютàўскàя і кàстрычніцкàя рэвàлюцыя 1917 г. нà Áелàрусі

9.2Ïершы ўсебелàрускі з’езд і àбвяшчэнне Áелàрускàй нàроднàй рэспублікі

9.3Óтвàрэнне ÁÑÑÐ і Ëітоўскà-Áелàрускàй ÑÑÐ

9.4Âàйнà Ïольшчы і Ñàвецкàй Ðàсіі. Äругое àбвяшчэнне ÁÑÑÐ

9.1Ïершàя сусветнàя вàйнà і Áелàрусь. Ëютàўскàя і кàстрычніцкàя рэвàлюцыя 1917 г. нà Áелàрусі

Ó пàчàтку ÕÕ стàгоддзя àбвàстрыліся супярэчнàсці з-зà кàлоній, рынкàў збытà і сфер уплыву пàміж еўрàпейскімі дзяржàвàмі і перш зà ўсё пàміж стàрàй кàлàніяльнàй дзяржàвàй Àнгліяй і хуткà нàбірàючàй экàнàмічную і вàенную моц Ãермàніяй. Ãэтà прывяло дà ўтвàрэння двух вàеннà-пàлітычных блокàў дзяржàў: Ãермàнія, Àўстрà-Âенгрыя і ²тàлія, з àднàго боку, Ôрàнцыя, Àнглія і Ðàсія, з другогà, і пàчàтку 1 жніўня 1914 г. вàйны пàміж імі. Ãэтàя вàйнà з цягàм чàсу перàрàслà ў сусветную, у якой прыняло ўдзел 38 крàін з нàсельніцтвàм 1,5 млрд. чàлàвек. Ïершàпàчàтковà гермàнскі блок імкнуўся шляхàм “бліцкрыгà “рàзгрàміць Ôрàнцыю, кàб пàзбегнуць вàйны нà двà фронты. Ðàсійскія войскі, кàб àблегчыць пàлàжэнне сàюзнікàў, пàчàлі àктыўныя дзеянні у Ãàліцыі і Óсходняй Ïрусіі. Ïàступовà пàсля перàдыслàкàцыі нямецкіх войск Óсходні фронт стàў гàлоўным:тут к 1915 г. было скàнцэнтрàвàнà 140 àўстрà-гермàнскіх дывізій супрàць 91 нà àнглà-фрàнцузскім фронце. Ïàсля некàлькі пàрàжэнняў рàсійскàя àрмія àстàвілà тэрыторыю Ïольшчы, чàстку зàходняй Áелàрусі і толькі ў кàстрычніку 1915 годà фронт стàбілізірàвàўся пà лініі Äзвінск-Ïàстàвы-Áàрàнàвічы-Ïінск. Ïрыклàднà 25% тэрыторыі Áелàрусі àкàзàлàся ў àкупàцыйнàй зоне. Òут быў устàноўлены àкупàцыйны рэжым, які супрàвàджàўся рэквізіцыямі, увядзеннем прымусовых рàбот, розных пàдàткàў і інш. Àле і ў гэтых умовàх белàрускія пàлітычныя дзеячы пàспрàбàвàлі

118 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

выкàрыстàць вызвàленне з пàд рàсійскіх улàд для нàцыянàльнàвызвàленчàгà руху. Ó 1915 г. быў утворàны Áелàрускі нàродны кàмітэт (ÁÍÊ) нà чàле з À. Ëуцкевічàм. Ïàд яго кірàўніцтвàм пàчàлà выпускàццà гàзетà “Ãомàн”, прàцàвàлі тàвàрыствы “Çолàк”,”Íàвуковàе тàвàрыствà”,”Áелàрускі вучыцельскі сàюз” і інш. Ó снежні 1915 г. быў выпушчàны “Óніверсàл Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà”, у якім àдзнàчàлàся àб нàмеры ўтвàрыць кàнфедэрàтыўную дзяржàву. Àле немцы àддàлі перàвàгу літоўцàм і згàдзіліся нà ўтвàрэнне ў пàчàтку 1917 г. літоўскàй Ðàды (Òàрыбы), кіруючàгà оргàнà літоўскàй дзяржàўнàсці пàд прàтэктàрàтàм Ãермàніі.

Íà неàкупірàвàнàй немцàмі тэрыторыі Áелàрусі склàлàся склàдàнàе сàцыяльнà-экàнàмічнàе стàновішчà. Ó рàсійскую àрмію было мàбілізàвàнà кàля пàловы мужчын. 1,5 млн. чàлàвек эвàкуірàвàліся ўглыб Ðàсіі, àднàчàсовà ў Áелàрусі àкàзàлàся кàля 1,7 млн. бежàнцàў з зàходніх рэгіёнàў Ðàсійскàй імперыі. Áольшàя чàсткà прàмысловàсці тàксàмà былà эвàкуірàвàнà, àстàтняя перàведзенà нà выпуск вàеннàй прàдукцыі. Íà 70% скàрàціліся пàсяўныя плошчы. Àдпàведнà пàчàў àдчувàццà востры дэфіцыт прàдуктàў хàрчàвàння, прàмысловых тàвàрàў, у некàлькі рàзоў узрàслі цэны нà іх. Óсё гэтà вызывàлà нездàвàльненне нàсельніцтвà. Ãэтà выявілàся ў àжыўленні рàбочàгà руху, зàхопу сялянàмі пàмешчыцкàй мàёмàсці. Ïàчàліся хвàлявàнні сярод сàлдàт, нàйбольш буйным з якіх стàлà выступленне 4 тыс вàеннàслужàчых нà Ãомельскім рàзмеркàвàльным пункце ў кàстрычніку 1916 г. Íàрàстàлà нездàвàльненне і ў цэнтрàльных рэгіёнàх Ðàсіі.

23 лютàгà 1917 г. у Ïетрàгрàдзе пàчàліся стыхійныя хвàлявàнні, якія дà 27 лютàгà перàрàслі вà ўзброенàе пàўстàнне. 2 сàкàвікà цàр Ìікàлàй Ï àдрокся àд прàстолà. Ç ліку дэпутàтàў дзяржàўнàй думы быў створàны чàсовы ўрàд, які спàчàтку ўзнàчàліў князь Ã.Ëьвоў, зàтым À. Êерэнскі. Ó ходзе пàўстàння быў сфàрмірàвàны тàксàмà Ïетрàгрàдскі Ñàвет рàбочых і сàлдàцкіх дэпутàтàў, які меў рэàльную ўлàду ў стàліцы. Òàкім чынàм утвàрылàся двоеўлàддзе. Ñàвет, дзе перàвàжàлі меньшàвікі і эсеры, пàдтрымàў ×àсовы ўрàд, àле àстàвіў зà сàбой прàвà кàнтроля зà яго дзейнàсцю. Êàнчàтковàе рàшэнне àб будучым дзяржàўным лàдзе, як і пытàнне àб зямлі, былі àдклàдзены дà ¡стàноўчàгà сходà.