Ist_Bel

Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых

179

сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды

поўнàй меры зàбяспечыць выхàд экàномікі ÁÑÑÐ, як і ў цэлым ÑÑÑÐ

нà сусветны узровень нàвуковà-тэхнічнàгà прàгрэсà. Çà кошт нàвуковà-тэхнічных мерàпрыемствàў зàбяспечвàлàся толькі 50% прыросту прàдукцыйнàсці прàцы, пà-рàнейшàму яшэ былà высокàй доля ручной прàцы.

Ðост рэàльных дàходàў прàцоўных і, як вынік гэтàгà, пàвышэнне пàкупной здольнàсці з àднàго боку, і з другогà, недàстàтковàя перààрыентàвàнàсць з цяжкàй прàмысловàсці нà вытворчàсць тàвàрàў нàроднàгà спàжывàння прывялі дà з’яўлення дэфіцыту тàвàрàў і ўтвàрэння ў гàндлёвых кропкàх чэргàў. Çà 1971 - 1985 гг. грàшовàя мàсà пàвялічылàся болей чым у 3 рàзы, à тàвàрнàя – толькі ў 2 рàзы.

Ïàступовà нàрàстàлі негàтыўныя з’явы, прычым не толькі ў экàноміцы, àле і ў грàмàдскà-пàлітычным жыцці. Çàмест пошуку шляхоў дà мàдэрнізàцыі экàнàмічнàй, грàмàдскà-пàлітычнàй і дзяржàўнàй сферàў прàвячàя ÊÏÑÑ зàмàцоўвàлà сябе як стрыжàнь àдміністрàцыйнà-кàмàнднàй сістэмы. Ãэтà знàйшло зàкàнàдàўчàе зàмàцàвàнне і ў прынятàй ў кàстрычніку 1977 г. новàй Êàнстытуцыі

ÑÑÑÐ. Ñàветы былі àдцеснены нà зàдні плàн.Óзмàцніўся ідэàлàгічны кàнтроль зà прэсàй, дà нàродà дàводзілàся толькі пàзітыўнàя інфàрмàцыя àб поспехàх крàіны “рàзвітàгà сàцыялізмà”.

Ç прыходàм у крàсàвіку 1985 г. дà ўлàды Ì.Ñ.Ãàрбàчовà пàчàліся экàнàмічныя і пàлітычныя рэформы, якія увàйшлі ў гісторыю пàд нàзвàй “Ïерàбудовà”. Ãàрбàчоў àб’явіў курс нà рàзвіццё гàлоснàсці, дэмàкрàтыі, пàмышэнне сàмàстойнàсці суб’ектàў гàспàдàрàння. Àсновàй экàнàмічных рэформ стàлі прынятыя ў 1987 годà зàконы àб дзяржàўным прàдпрыемстве. Çгоднà з імі пàчàўся перàвод прàдпрыемствàў і àб’яднàнняў нà гàспàдàрчы рàзлік. Íà гэтыя ўмовы з 1988 годà ў Áелàрусі перàйшлі прàмысловàсць, àгрàпрàмысловы комплекс, трàнспàрт, будàўнічыя àргàнізàцыі. Ïàчàтàк рэформ àжыццяўляўся ў рàмкàх існàвàўшàгà гàспàдàрчàгà мехàнізмà і пàчàўся супярэчлівà. Ç àднàго боку ўкàрàняўся гàспàдàрчы рàзлік і сàмàстойнàсць, з другогà боку, ён стрымлівàўся àмàль 100% дзяржàўным зàкàзàм. Àкрàмя тàго, прàдпрыемствы, àтрымàўшы àдносную свàбоду, пàчàлі ўзвінчвàць цэны нà свàю прàдукцыі, здымàць з вытворчàсці тàнные вырàбы. Äэфіцыт тàвàрàў дàйшоў дà тàкой ступені, што ўлàды пàчàлі ўводзіць розные кàрткі і

180 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

купоны для рэглàментàвàнàгà рàзмеркàвàння. Ïàчàліся рост цэн і інфляцыя. Ïàлàжэнне яшчэ больш пàгоршылàся ў сувязі з ×àрнобыльскàй àвàрыяй, якàя здàрылàся 26 крàсàвікà 1986 годà. 23 % тэрыторыі Áелàрусі былі рàдыёàктыўнà зàбруджàнымі. Ó зоне àдсялення àкàзàлàся звыш 2 млн. чàлàвек, выведзенà з сельскàгàспàдàрчàгà àбàротà больш зà 20% сельскàгàспàдàрчых угоддзяў. Ëіквідàвàнà 415 нàселенных пунктàў. Àгульныя стрàты склàлі кàля 235 млрд дол. ÇØÀ àбо 32 гàдàвых бюджэты ÁÑÑÐ. Ó першыя гàды было àдселенà 27,7 тыс. чàлàвек. Ó 1989 г. Âярхоўны Ñàвет ÁÑÑÐ прыняў доўгàтэрміновую прàгрàму мінімàлізàцыі вынікàў àвàрыі нà 1990-1995 г., згоднà з якой было àдселенà яшчэ 300 тыс. чàлàвек, пàчàлà àжыццяўляццà прàгрàмà àздàрàўлення людзей, прàжывàючых нà зàбруджàнàй тэрыторыі і ў першую чàргу дзяцей. Àле рàспàд ÑÑÑÐ àстàвіў Áелàрусь, пà сутнàсці, àдзін нà àдзін з гэтàй бядой, тым больш, што першàя пàловà 90-х гàдоў вельмі цяжкà àдбілàся і нà экàнàмічным рàзвіцці рэспублікі з-зà непрàдумàных рэформ. Ìеры пà ліквідàцыі нàступствàў ×àрнобыльскàй ÀÝÑ прыймàюццà увесь чàс, àле нà гэтà ідзе знàчнàя чàсткà рэспублікàнскàгà бюджэтà.

Ó цэлым, нягледзячы нà ўсе гэтыя прàблемы, Áелàрусь у другой пàлове 90 гàдоў зà кошт нàкопленнàгà рàней экàнàмічнàгà і нàвуковàтэхнічнàгà пàтэнцыялà рàзвівàлàся ў пàрàўнàнні з другімі рэспублікàмі ÑÑÑÐ àдноснà стàбільнà. Êожны год àжыццяўляўся прырост прàмысловàй і сельскàгàспàдàрчàй прàдукцыі. Ó 1989 г. вытворчàсць прàмысловàй прàдукцыі у àдносінàх дà 1985 годà склàдàлà 122%, сельскàгàспàдàрчàй – 136%. Ó 1986-1990 гг. урàджàйнàсць збожжàвых склàлà 29,5 центн. з гектàрà супрàць 21,5 ц. з гектàрà ў годы пàпярэдняй пяцігодкі. Ó 1990 г. у рэспубліцы нà душу нàсельніцтвà мясà і мàлàкà вырàблялàся больш, чым, нàпрыклàд, у ÇØÀ.

Àле з кàнцà 80-х гàдоў рэформы пàчàлі супрàвàджàццà пàступовым рàзбурэннем экàнàмічнààгà мехàнізмà і пàлітычнàй сістэмы. Ó воблàсці экàномікі гэтà вырàзілàся ў перàходзе дà рынàчнàй экàномікі. Áылі прыняты рàд зàконàў “Àб улàснàсці”, “Àб прàдпрыймàльніцтве”, “Àб àрэндзе” і іншыя.

Çмены ў экàноміцы супрàвàджàліся дэмàкрàтызàцыяй і ў выніку рàзбурэннем стàрàй пàлітычнàй сістэмы. Êурс нà перàбудову

Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых

181

сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды

пàчàўся з àб’яўлення Ãàрбàчовым гàлоснàсці і дэмàкрàтызàцыі. Âàжнàе знàчэнне мелà рàботà пà рэàбілітàцыі грàмàдзян – àхвяр стàлінскіх рэпрэсій. Ãàлоснàсць àдкрылà мàгчымàсць крытыкі дзейнàсці ўлàдных структур. Ïàступовà пàчàлà фàрмірàвàццà пàлітычнàя àпàзіцыя. Ãэты прàцэс пàчàўся з хуткàгà ростà нефàрмàльных àб’яднàнняў, нàпрыклàд, “Òàлàкà”, “Àльтэрнàтывà”, “Òутэйшыя”, якія зàймàліся пытàннямі мовы, лтàрàтуры, гісторыі і культуры. Àднàк з другой пàлове 1987 годà іх дзейнàсць стàнàвілàся ўсё больш пàлітызàвàнàй і нàкірàвàнàй нà крытыку улàд. Ó кàстрычніку 1988 г. быў прàведзены несàнкцыянірàвàны мітынг, дзе гàлоўнàй тэмàй стàлі пàлітычныя рэпрэсіі і крытыкà кірàўніцтвà крàінàй. Óлàды ўпершыню зàдзейнічàлі сілàвыя структуры. Êàнец 1988 і першàя пàловà 1989 гг прàходзілі пàд знàкàм узмàцнення àпàзіцыі, што вылілàся ў ствàрэнне пàлітычнàй àргàнізàцыі – Áелàрускàгà нàроднàгà фронту, які з 1990 годà стàў ужо выступàць з яўнà àнтысàвецкіх і àнтыкàмуністычных пàзіцый.

Ó 1988 г. Âярхоўны Ñàвет ÑÑÑÐ прыняў зàкон àб выбàрàх нàродных дэпутàтàў нà àльтэрнàтыўнàй àснове, à ў 1989 г. àнàлàгічны зàкон прыняў Âярхоўны Ñàвет ÁÑÑÐ. Íà прàведзеных 4 сàкàвікà 1990 годà выбàрàх ў Âярхоўны Ñàвет àпàзіцыя, якàя выступàлà пàд лозунгàм крытыкі ўрàдà, здолелà прàвесці знàчную колькàсць свàіх прàдстàўнікоў ў Ñàвет і ствàрыць тàм дàволі моцную пàрлàменцкую àпàзіцыю. Ïàд яе уплывàм 27 ліпеня 1990 г. Âярхоўны Ñàвет ÁÑÑÐ прымàе Äэклàрàцыю “Àб дзяржàўным суверэнітэце ÁÑÑД.

Òàкім чынàм, нà рубяжы 80-90-х гàдоў 20-гà стàгоддзя у Áелàрусі, як і ў цэлым у ÑÑÑÐ, узмàцніўся экàнàмічны і пàлітычны крызіс, якія зàтым выліўся ў ліквідàцыю сàвецкàй экàнàмічнàй і пàлітычнàй сістэмы.

13.4 Êультурà Áелàрусі ў пàслявàенны чàс (1945-1990 гг.)

Àдукàцыя

Çà гàды вàйны былі знішчàны дзе трэціх школьных будынкàў, àмàль уся вучэбнà –метàдычнàя бàзà. Àле ўжо дà 1945 годà былі àдноўлены 11 тысяч школ, àмàль усе яны былі з белàрускàй формàй нàвучàння. Ïоўнàсцю ж сеткà àдукàцыі былà àдноўленà дà 1950 г. Íе хàпàлà пàмяшкàнняў, пàдручнікàў, педàгàгічных кàдрàў.

182 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Óлічвàючы, што многія деці не мàглі нàбыць àдукàцыю у гàды àкупàцыі, дà 1950 годà былі àдкрыты 950 школ рàбочàй і сялянскàй молàдзі.

Çà кошт вяртàння педàгогàў з дзеючàй àрміі і пàдрыхтоўцы іх у ÂÍÓ, быў знàчнà пàлепшàны якàсны склàд нàстàўнікàў: дà 1955 годà кàля 50% з іх мелі вышэйшую і няпоўную вышэйшую àдукàцыю.

Ó1958 г. у ÁÑÑÐ быў прыняты Çàкон àб увядзенні ўсеàгульнàй 8-гàдовàй àдукàцыі зàмест сямігàдовàгà нàвучàння. Ó 1962 г. прàведзенà рэформà сярэдняй школы, янà былà перàведзенà нà 11гàдовàе нàвучàнне з ухілàм нà прàцоўную àдукàцыю. Àле з 1964 годà было вырàшàнà зноў вярнуццà дà 10-гàдовàгà нàвучàння.

Ó1966 годзе былà пàстàўленà зàдàчà перàходà дà ўсеàгульнàй сярэдняй àдукàцыі. ßнà былà выкàнàнà дà 1975 годà. Çà гэты чàс знàчнà ўмàцàвàлàся мàтэрыяльнàя бàзà сістэмы àдукàцыі, большàсць школ прàцàвàлі ў тыпàвых будынкàх, дзе былі тàксàмà спортзàлы, мàйстэрні. Íовым стàлà àдкрыццё школ-інтэрнàтàў, прàдметных кàбінетàў. 65% нàстàўнікàў мелі вышэйшую àдукàцыю. Àле былі і прàблемы. Àбàвязковàе дзесяцігàдовàе нàвучàнне чàсàм прыводзілà дà прыніжэння пàтрàбàвàльнàсці зà якàсць ведàў. Ïàступовà зніжàлàся сферà выкàрыстàння белàрускàй мовы ў сістэме àдукàцыі, хàця прàмых зàбàрон нà яе ўжывàнне ў вучэбным прàцэсе з боку ўлàд не было.

Ó1984 г. былà прàведзенà яшчэ àднà рэформà àгульнààдукàцыйнàй школы, згоднà з якой нàвучàнне пàчынàлàся з 6 гàдоў і прàцягвàлàся 11 гàдоў. Ó цэлым дà вàсьмідзесятых гàдоў у

ÑÑÑÐ, у тым ліку і ў Áелàрусі, склàлàся ў цэлым якàснàя сістэмà школьнàгà нàвучàння, якàя былà прызнàнà àдной з лепшых у свеце.

Ðàзвівàлàся сістэмà вышэйшàй і сярэдняй спецыяльнàй àдукàцыі. Õуткàе экàнàмічнàе рàзвіццё ÁÑÑÐ вызывàлà неàбходнàсць пàдрыхтоўкі квàліфікàвàных кàдрàў. Òàму пàсля вàйны былі àдкрыты рàд ÂÍÓ і àдпàведнà рàслà колькàсць студэнтàў, якія вучыліся ў іх. Ó пàслявàенные годы былі àдчынены 7 новых ÂÍÓ пà тэхнічным спецыяльнàсцям, 5 гумàнітàрных. Àгульнàя ж колькàсць ÂÍÓ у Áелàрусі пàвялічылàся з 21 у 1946 дà 33 у 1985 г., à колькàсць студэнтàў àдпàведнà з 13 тыс. дà 184 тысяч. Âядучымі нàвучàльнымі устàновàмі ў рэспубліцы былі і зàстàюццà ÁÄÓ і ÁÍÒÓ. Ó

Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых

183

сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды

політэхнічным інстытуце, нàпрыклàд, у 80-я годы нàбывàлі веды і спецыяльнàсці кàля 27 тысяч студэнтàў. Ïà ўзроўню рàзвіцця сістэмы вышэйшàй àдукàцыі Áелàрусь выйшлà нà ўзровень рàзвітых крàін свету.

Ç 31 дà 139 пàвялічылàся ў пàслявàенные годы колькàсць сярэдніх спецыяльных нàвучàльных устàноў. Ó сярэдзіне 80-х гàдоў у іх зàймàліся кàля 150 тысяч нàвучэнцàў.

Ïàспяховà рàзвівàлàся нàвукà. Ó 1944 г. былà àдноўленà дзейнàсць Àкàдэміі нàвук, прычым ў яе структуры былі створàны ряд новых нàвуковà-дàследчых інстытутàў. Íàвуковыя рàспрàцоўкі рàбілі і супрàцоўнікі ÂÍÓ. Íàпрыклàд, пры Áϲ былі створàны рàд нàвуковà-дàследчых прàблемных лàбàрàторый, пàчàў дзейнічàць

эксперыментàльны зàвод “Ïолітэхнік”. Ìенàвітà Áϲ стàў

ініцыятарам стварэння першага ў рэспубліцы вучэбна-навуковага вытворчага аб’яднання БП²-МАЗ-БЕЛАЗ.

Ñтвàрàліся і іншыя гàліновыя нàвуковà-дàследчыя інстытуты, іх колькàсць у 1985 г. склàлà кàля 200, à колькàсць нàвуковых рàботнікàў пàвялічылàся з 7тыс. у шàсцідзесятые гàды дà 42,5 тыс. у 1985 г. Ó Åўропе добрà вядомы белàрускія нàвуковыя школы ў гàліне мàтэмàтыкі, фізікі. Âысокàгà ўзроўню дàсягнулі геàлàгічнàя, біялàгічнàя, сельскàгàспàдàрчàя, геàгрàфічнàя і іншыя гàліны нàвукі. Ïэўныя поспехі былі дàсягнуты ў гумàнітàрных нàвукàх, хàця яны былі ў большàй ступені, чым іншыя, пàлітызàвàныя.

Ëітàрàтурà і мàстàцтвà

Ó літàрàтуры пàслявàенных гàдоў вырàзнà прàслежвàліся некàлькі нàпрàмкàў: узвелічэнне подзвігу сàвецкàгà нàродà ў Âялікàй Àйчыннàй вàйне, пàфàс ствàрàльнàй прàцы і мàрàльнà-этычныя прàблемы сучàснікà. Ïры гэтым трэбà àдзнàчыць, што нà змену àпісàльнàсці літàрàтурных творàў 50-х гàдоў у нàступныя дзесяцігоддзі прыйшло больш глубокàе àсэнсàвàнне пàдзей і людскіх хàрàктàрàў, іх унутрàнàгà свету. Àпошняе стàлà больш хàрàктэрным у 60-я гàды, кàлі ÕÕÏ з’езд у якàсці àдной з гàлоўных трох зàдàч пàстàвіў прàблему выхàвàння “новàгà чàлàвекà”. Ó цэлым, нягледзячы нà ідэàлàгічны кàнтроль з боку пàртыйных оргàнàў і гàлоўлітà, літàрàтурà рàзвівàлàся досыць пàспяховà, перш зà ўсё тàму, што літàрàтàры менш былі зàлежны àд фінàнсàвых прàблем, іх рàшàлà

184 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

дзяржàвà.

Ãлыбокàе àсэнсàвàнне пàдзей Âялікàй Àйчыннàй вàйны, псіхàлàгічных пàртрэтàў людзей у годы вàенных выпрàбàвàнняў хàрàктэрны для прàзàічных творàў Â. Áыкàвà, Ì. Ëыньковà, ². Íàвуменкі, ². ×ыгрынàвà, À. Àдàмовічà.

Ìàрàльнà-этычным прàблемàм сучàснàсці прысвечàны рàмàны ². Ìележà, ß. Áрыля, ². Øàмякінà.

Ãістàрычную тэмàтыку рàзвівàў у свàіх рàмàнàх, àповесцях, п’есàх Ó. Êàрàткевіч.

Äàволі пàспяховà рàзвівàлàся белàрускàя пàэзія. Ó пàслявàенные дзесяцігоддзі шырокà рàскрыўся тàлент белàрускіх пàэтàў Ê. Êрàпівы, À. Êуляшовà, Ï. Áроўкі, Ï. Ïàнчàнкі, Í. Ãілевічà, Ì. Ëужàнінà і іншых. Ó вàсьмідзесятыя гàды з’явіўся шэрàг творàў пàэтàў новàгà пàкàлення À. Âялюгінà, Ê. Êірыенкі, Ð. Áàрàдулінà, Ó. Íякляевà, ß. Ñіпàковà, Â. Çуёнкà.

Òэмà Âялікàй Àйчыннàй вàйны былà вядучàй ў белàрускім кінемàтогрàфе і тэàтры. Äà àсэнсàвàння гэтых незàбывàемых пàдзей звярнуліся дрàмàтургі Ê. Êрàпівà, À. Ìàўзон, Ê. Ãубàрэвіч, À. Êучàр.

Ãістàрычнàй тэмàтыцы прысвечàны п’есы Ï. Ãлебкі, ². Ìележà. Ìàрàльнà-этычныя прàблемы сучàснàсці знàйшлі àдлюстрàвàнне ў

дрàмàтычных	творàх і кàмедыях	À. Ìàкàёнкà, Ê. Êрàпівы,
À. Äудàрàвà,	À. Ïетрàшкевічà. Ó гэты	чàс у Áелàрусі прàцàвàлі
17 тэàтрàў.

40-80-я гàды стàлі чàсàм росквіту белàрускàгà кінемàтогрàфà. Êожны год студыя “Áелàрусьфільм” выпускàлà дà 60 фільмàў розных жàнрàў, перàвàжнà пà вàеннàй тэмàтыцы. Ìногія з іх стàлі вядомымі дàлёкà зà межàмі рэспублікі.

Ó музычным мàстàцтве тàксàмà вырàзнà прàявіліся две гàлоўныя тэмы: гісторыкà-пàтрыятычнàя і вàеннà-пàтрыятычнàя. Ó гэты чàс шырокую вядомàсць нàбылі àперы, сімфоніі ß. Öікоцкàгà, Ð. Ïукстà, Þ. Ñеменякі, Ó. Àлоўнікàвà. Öэнтрàм музычнàгà жыцця рэспублікі былі тэàтр оперы і бàлетà, дзяржàўнàя філàрмонія, àдкрыты ў 1971 г. Äзяржàўны тэàтр музычнàй кàмедыі ÁÑÑÐ. Âысокàй àктыўнàсцю і мàйстэрствàм àдрознівàеццà творчàсць белàрускіх кàмпàзітàрàў ². Ëучàнкà, Ý. Õàнкà, Ë. Çàхлеўнàгà. Ó

Ãлàвà 13. ÑÑÑÐ вà ўмовàх спàборніцтвà і кàнфрàнтàцыі супрàцьлеглых

185

сàцыяльнà-пàлітычных сістэм. Àсноўныя тэндэнцыі рàзвіцця ÁÑÑÐ у 50-я-80-я гàды

60 - 70 -я гàды пàпулярнàсць нàбылі вàкàльнà-інструментàльныя àнсàмлі, нàйбольш вядомыя з іх – гэтà àнсмàблі “Ïесняры”, “Âерàсы”, “Ñябры”, фàльклорнà-хàрэàгрàфічны àнсàбль “Õàрошкі”.

Ðàзвівàлàся выяўленчàе мàстàцтвà. ßк і ў іншых жàнрàх, тут перàвàжàлà гістàрычнàя і вàеннà-пàтрыятычнàя тэмàтыкі, à тàксàмà пàртрэтны жàнр і пейзàж. Òэме вàйны прысвечàны пàлотны мàстàкоў Ì. Ñàвіцкàгà, ß. Çàйцàвà, Â. Âолкàвà, ß. Öіхàновічà, ². Äàвідовічà, À. Øыбнёвà, гісторыі – ß. Êудрэвічà, Ï. Ñергіевічà. Ó жàнры пейзàжà

плённà прàцàвàлі мàстàкі ². Àхрэмчык,	Ó. Êудрэвіч, Â. Öвіркà,
Ì. Äàнцыг.
ßркà прàявілàся тàксàмà творчàсць	белàрускіх скульптàрàў

Ç.Àзгурà, À. Áембеля, Ñ. Ñеліхàнàвà і іншых.

Óàрхітэктуры першых пàслявàенных гàдоў прàдàўжàлі перàвàжàць рысы тàк звàнàгà “стàлінскàгà бàрокà”, àле з 50-х гàдоў пàчынàеццà мяняццà àрхітэктурны воблік гàрàдоў. Ç àднàго боку, пàчынàеццà мàсàвàя зàстройкà мікрàрàёнàў згоднà з тыпàвымі прàектàмі, з другогà, з’яўляеццà шэрàг пàбудоў ў стылі мàдэрн пàводле індывідуàльных прàектàў. Ãэтà, нàпрыклàд, пàлàцы мàстàцтвà і спорту, пàвільён ÂÄÍÃ, кінàтэàтр “Êàстрычнік”.

Çнàчнàе рàзвіццё ў пàслявàенные дзесяцігоддзі àтрымàлà мàнументàльнàе мàстàцтвà Áелàрусі. Ó гэты чàс ствàрàюццà рàд мемàрыялàў і помнікàў, прысвечàных подзвігу сàвецкіх людзей у гàды Âялікàй Àйчыннàй вàйны. Íàйбольш знàчнымі з іх з’яўляюццà помнік Ïерàмогі ў г. Ìінску, мемàрыяльныя комплексы “Õàтынь”, “Êургàн слàвы”, “Áрэсцкàя крэпàсць-герой” і інш., à тàксàмà помнікі ß. Êупàлу, ß. Êолàсу ў Ìінску, Ô. Ñкàрыне ў Ïолàцку.

Òàкім чынàм, пàслявàенны перыяд àдрознівàеццà знàчным уздымàм белàрускàй прàфесійнàй культуры.

186 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Ãлàвà 14. Áелàрусь нà сучàсным этàпе

14.1Ðàспàд ÑÑÑÐ і àбвяшчэнне незàлежнàсці Ðэспублікі Áелàрусь

14.2Ñàцыяльнà-экàнàмічнàе і пàлітычнàе рàзвіццё Áелàрусі нà сучàсным этàпе

14.3.Êультурà Áелàрусі нà сучàсным этàпе

14.1Ðàспàд ÑÑÑÐ і àбвяшчэнне незàлежнàсці Ðэспублікі Áелàрусь

Ýкàнàмічныя рэформы другой пàловы 80-х гàдоў, пàлітыкà дэмàкрàтызàцыі пàлітычнàгà жыцця прывялі ў кàнцы 80-х гàдоў дà глыбокàгà экàнàмічнàгà і пàлітычнàгà крызісу ў ÑÑÑÐ, які àдбіўся і ў цэлым нà экàнàмічнàй і пàлітычнàй сітуàцыі ў крàінàх Óсходняй Åўропы

Ó Ïольшчы ў нà нечàрговых прэзідэнцкіх выбàрàх перàмог прàдстàўнік àд àпàзіцыі Ëех Âàленсà. Ó Âенгрыі у чàс выбàрàў у 1990 г. перàмогу àтрымàў ліберàльнà-хрысціянскà-дэмàкрàтычны блок. Ó ×эхàслàвàкіі ў лістàпàдзе 1989 г. àдбылàся тàк нàзывàемàя “бàрхàтнàя рэвàлюцыя”, у выніку якой кірàўніком крàіны стàў лідэр àпàзіцыі Â. Ãàвел. Ó выніку мàсàвых мітынгàў і дэмàнстрàцый у чэрвені 1990 г. у Áàлгàрыі Ïрэзідэнтàм быў выбрàны кірàўнік Ñàюзà дэмàкрàтычных сіл Æ.Æэлеў. Ó Ðумыніі ў снежні 1989 г. àдбылося пàўстàнне, у выніку якогà лідэр кàмуністàў Í. ×àушэску быў рàстрàляны, à ўлàдà перàйшлà дà Ôронтà нàцыянàльнàгà вырàтàвàння нà чàле з ².²ліеску. Àбвàстрыліся міжнàцыянàльныя і пàлітычныя супярэчнàсці ў Þгàслàвіі, у выніку чàго крàінà рàспàлàся нà некàлькі дзяржàўных утвàрэнняў. Ïерàмогàй зàкончылàся і кàстрычніцкàя 1989 г. рэвàлюцыя ў Ãермàніі. Ó выніку àдзіны сàцыялістычны лàгер у Óсходняй Åўропе рàспàўся, рэспублікі рэзкà змянілі экàнàмічны і пàлітычны курс, àле гэтà àбярнулàся рэзкім спàдàм у экàноміцы ў пàчàтку 90-х гàдоў.

Ïрыклàднà ў гэты чàс пàчàліся мàсàвыя прàтэсты ў àсобных сàюзных рэспублікàх ÑÑÑÐ, якія ў крàсàвіку 1989 г. ў Òбілісі,студзені 1990 г. ў Áàку, пàзней ў Âільнюсе былі пàдàўлены з дàпàмогàй

Ãлàвà 14. Áелàрусь нà сучàсным этàпе	187

сілàвых структур. Ïàчàўся тàк	звàны	“пàрàд	суверэнітэтàў”:
16 лістàпàдà 1988 г àб дзяржàўным	суверэнітэце àб’явілà Ýстонія,
28 чэрвеня 1989 г. àнàлàгічнàе рàшэнне		прыняў	Âярхоўны Ñàвет

Ëітвы, 26 мàя 1990 г. – Ãрузіі, 12 чэрвеня 1990 г. – Ðàсійскàй Ôедэрàцыі, ў ліпені 1990 г. – Óкрàіны. 27 ліпеня 1990 г. Âярхоўны Ñàвет ÁÑÑÐ тàксàмà прыняў Äэклàрàцыю àб дзяржàўным суверэнітэце. Çгоднà з ёй у Áелàрусі ўстàнàўлівàлàся вяршэнствà зàконàў ÁÑÑÐ, дэклàрырàвàлàся перàдàчà вà ўлàснàсць рэспублікі ўсіх мàтэрыяльных кàштоўнàсцей, якія меліся нà яе тэрыторыі. Ïрыклàднà ў гэты ж чàс, у сярэдзіне 1990 г., ўрàд ÑÑÑÐ рàспрàцàвàў прàгрàму выхàду экàномікі з крызісу і перàходу дà рынàчных àдносін, што фàктычнà àзнàчàлà згортвàнне сàцыялістычнàй мàдэлі экàномікі

іпàлітычнàй сістэмы і перàход дà кàпітàлізму. Àнàлàгічную пàстàнову «Àб перàходзе Áелàрускàй ÑÑÐ дà рынàчнàй экàномікі» прыняў 13 кàстрычнікà 1990 г. і Âярхоўны Ñàвет ÁÑÑÐ. Çгоднà з ёй прàдпрыемствы перàводзіліся нà поўную сàмàстойнàсць, пàчàлі мàсàвà ствàрàццà розныя кààперàтывы, кàмерцыйныя ўстàновы, бàнкі

іг.д., куды перàпàмпоўвàліся сродкі дзяржàўнàй мàёмàсці. Àднàчàсовà ў умовàх гіперінфляцыі пàд сімвàлічныя прàцэнты крэдытàў пàлітыкà-экàнàмічныя групы, якія стàялі вà ўлàдзе, пàчàлі «прыхвàтызàцыю» дзяржàўных фінàнсàвых сродкàў, ствàрàць розныя прывàтныя фірмы і г.д. Àктывізàвàлà дзейнàсць пà рàзвàлу пàлітычнàй сістэмы àпàзіцыя, якàя шчодрà фінàнсàвàлàся Çàхàдàм прàз розныя «фонды», «цэнтры» і г.д. Ïàгàршэнне экàнàмічнàгà стàновішчà людзей у спàлучэнні з дзейнàсцю àпàзіцыянерàў спрàвàкàвàлі мàсàвыя àкцыі прàтэсту, якія àдбыліся ў другой пàлове 1990 г.і пàчàтку 1991 г. Ïàўстàлà рэàльнàя пàгрозà існàвàння ÑÑÑÐ як àдзінàй дзяржàвы. Ó гэтых умовàх 17 сàкàвікà 1991 г. быў прàведзены рэферэндум пà пытàнню àб лёсе ÑÑÑÐ. 76,4 % удзельнікàў рэферэндумà выкàзàліся зà зàхàвàнне Ñàвецкàгà Ñàюзà, у Áелàрусі - 82,7% àд колькàсці выбàршчыкàў. Ó чэрвені 1991 г. быў пàдрыхтàвàны, à 15 жніўня àпублікàвàны ў прэсе прàект Äàгàворà àб Ñàюзе Ñуверэнных Äзяржàў (ÑÑÄ), які меў супярэчлівы хàрàктàр. ßго пàдпісàнне былà нàмечàнà нà 20 жніўня 1991 г. Ëічàчы, што гэты дàгàвор можà прывесці дà дэзінтэгрàцыі ÑÑÑÐ, групà кірàўнікоў дзяржàвы зрàбілà спробу àдхіліць Ïрэзідэнтà Ãàрбàчовà àд пàсàды, для чàго 19 жніўня быў створàны Äзяржàўны кàмітэт пà нàдзвычàйнàму стàновішчу і àб'яўленà àб перàдàчы яму ўсёй пàўнàты

188 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

ўлады ў краіне. Але супраць выступіў Прэзідэнт РСФСР Б. Ельцын, які аб'явіў захоп улады ДКНС незаконным, а членаў – дзяржаўнымі

злàчынцàмі.	×лены ÄÊÍÑ, з àднàго	боку, і	Ïрэзідэнт	ÑÑÑÐ
Ì. Ãàрбàчоў,	з другогà, прàявілі нерàшучàсць,		што дàзволілà
Á. Åльцыну устàнàвіць кàнтроль нàд		сітуàцыяй.	23 жніўня	былà

прыпыненà, à зàтым чàсовà зàбàроненà дзейнàсць ÊÏÑÑ і àдпàведнà ÊÏÁ. Òàкім чынàм былà знішчàнà сілà, якàя мàглà яшчэ супрàцьдзейнічàць кàпітàлістычнàй рэстàўрàцыі і звяржэнню сàвецкàй улàды.

Ïрàвàл дзяржàўнàгà перàвàроту і àдхіленне àд улàды сіл, якія

стàялі зà зàхàвàнне àдзінàй дзяржàвы, перàмогà Á. Åльцынà і

фàктычны выхàд з Ñàюзà Ðàсіі пàдштурхнулі прàцэс рàзвàлу ÑÑÑÐ.

Äà кàнцà жніўня ў àбстàноўцы зàпàлохвàння àбвінàвàчвàннямі вà ўдзеле ў «путчы» пàрлàменты рàду сàюзных рэспублік прынялі пàстàновы, у якіх пàдтрымàлі ідэю нàцыянàльнà-дэмàкрàтычных сіл àб àбвяшчэнні незàлежнàсці. 25-26 жніўня 1991 г. нечàрговàя сесія Âярхоўнàгà Ñàветà ÁÑÑÐ прынялà зàкон «Àб нàдàнні стàтусу кàнстытуцыйнàгà зàконà Äэклàрàцыі Âярхоўнàгà Ñàветà ÁÑÑÐ àб дзяржàўным суверэнітэце Áелàрускàй Ñàвецкàй Ñàцыялістычнàй Ðэспублікі». Ïà пàтрàбàвàнню дэмàкрàтычнàй меншàсці стàршыня Âярхоўнàгà Ñàветà ÁÑÑÐ Ì.². Äземянцей пàдàў у àдстàўку і нà гэтую

пàсàду быў выбрàны яго	нàмеснік, прàдстàўнік	àд	àпàзіцыі
Ñ. Ñ. Øушкевіч. Íà прàцягу	верàсня былі прыняты	рàд	зàконàў,

зàмàцоўвàючых пàлітычную і экàнàмічную сàмàстойнàсць Áелàрусі: àб змене нàзвы, новàй сімволіцы, ствàрэнні àсàбістых сілàвых структур, войскà, дзяржàўнàй улàснàсці і іншых. Äà кàнцà годà былà зробленà спробà ствàрыць нà месцы ÑÑÑÐ кàнфедэрàцыю дзяржàў, àле супрàць гэтàгà выступілà ¡крàінà. 5 снежня 1991 г. Âярхоўны Ñàвет Óкрàіны прыняў àдозву «Äà пàрлàментàрыяў і нàродàў свету», у якой àдзнàчàлàся, што Äàгàвор 1922 г. àб утвàрэнні ÑÑÑÐ Óкрàінà лічыць àдноснà сябе несàпрàўдным і нядзеючым. 7 снежня без ведàмà Ïрэзідэнтà ÑÑÑÐ Ì. Ñ. Ãàрбàчовà і фàктычнà àдхіліўшы яго àд улàды кірàўнікі Áелàрусі, Ðàсіі і ўкрàіны Ñ. Øушкевіч, Á. Åльцын і Ë. Êрàўчук сустрэліся ў Âіскулях (Áелàвежскàя пушчà) і 8 снежня пàдпісàлі Ïàгàдненне àб дэнàнсàцыі Äàгàворà àб ствàрэнні ÑÑÑÐ

1922 г. і àб утвàрэнні Ñàдружнàсці Íезàлежных Äзяржàў. Âярхоўны Ñàвет Ðэспублікі Áелàрусь 10 снежня 1991 г. рàтыфікàвàў гэтàе Ïàгàдненне. ÑÑÑÐ фàктычнà перàстàў існàвàць. 21 снежня 1991 г. у г.