Жоламан .Д ТГП (6)

3 –та•ырып. МЕМЛЕКЕТТ²Œ ТИПОЛОГИЯСЫ

1. Мемлекет типологиясыныœ тŸсiнiгi, оны жiктеудiœ ¾дiс-т¾сiлдерi

Мемлекеттердi жiктеу процестерi олардыœ тарихи дамуын д•р ыс тŸсiну Ÿшiн •ажет. Типология – •оƒамныœ тарихи дамуыныœ негiзгi мазм•ны мен нышандарын тŸсiну Ÿшiн •олданатын ¾дiстер мен т¾сiлдер. Мемлекеттiœ даму процесi бŸк³л дŸние жŸзi дамуыныœ бiр бšлiм i. Оны аны•тап тŸсiнгенiмiз бŸк³л тарихты жа•сы бiлгенiмiз. Мемлеке ттiœ дамуы Ÿздiксiз объективтiк процесс.

Б•л даму процесi мемлекеттiœ экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дени, саяси мазм•нымен ж¾не алдында т•рƒан ма•саттарымен байл анысты. Мемлекеттiœ тарихи типiн белгiлейтiн экономикалы• жаƒдай, жеке меншiктiœ тŸрi, сонымен байланысты •оƒамныœ дифференциациялау процестерi жатады. Ал тарихи типтiœ дамуы, мемлекет •ай топт ардыœ мŸддесiн •орƒайды, халы•тыœ •андай демократиялы• •••ы•та ры мен бостанды•тарын •орƒайды, бас•ару процесiнде •андай демок ратиялы• ¾дiстер мен т¾сiлдер •олданатынын кšрсетуге тиiс.

Мемлекет пен •••ы•тыœ тарихи типi •оƒамныœ, экономиканыœ дамуымен байланысты болса да, мемлекеттiœ ерекше даму заœдары бар. Мысалы: Рим •••ыƒы туралы айтатын болса•, Корпус Юрис Цивилис деген iрi кодификациялы• заœ •абылданƒан кезде мемлекет ыдырап ба- с•а халы•пен жауланып, экономикасы тереœ даƒдарыс•а •шыраƒан едi. Батыс Рим империясын франктер басып алып šздерiнiœ Франк и мпериясын ••рƒан кезде, Византия императоры Юстиниан жŸйелеу ж• мыстарын бас•арып, айт•ан •••ы•ты• кодекстiœ жазуын бас•арды. Б•л кезеœде экономиканыœ, мемлекеттiœ ж¾не •••ы•тыœ дамуы бiр-бiрiне с¾йкес болƒан жо•. •••ы•тыœ дамуы мемлекеттен кšп жоƒары болды.

Мемлекеттi типтерге бšлудiœ марксистiк ¾дiсi. Б•л пiкiр •оƒамды зерттеуде тапты• м¾селесiмен байланысты. К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин мемлекет Ÿстемдiк таптыœ мŸддесiн •орƒайтын ••рал деп тŸсiндiредi. Марксистiк т•рƒыдан •араƒанда тарихтаƒы мемле кеттер тšрт тŸрге бšлiндi: ••лиеленушiлiк, феодалды•, буржуазиялы• ж¾не социалистiк мемлекеттер. Бiрiншi рулы• •оƒамда мемлекет ¾лi болƒан жо•, ал соœƒы коммунистiк •оƒамда мемлекеттiœ орнына коммунистiк šзiн-šзi бас•ару жŸйесi келуге тиiс. Бiр тарихи типтен екiншiсiн е революция ар•ылы šтедi.

– 31 –

Мемлекеттiœ негiзгi ма•саты – бiр таптыœ диктатурасын орнату. Тапты• мiнездеме экономикалы•, ¾леуметтiк жаƒдаймен байланысты. Марксизм мемлекеттi – бiр таптыœ екiншi тапты •анау аппараты деп аны•тады. Типтi осылай бšлудiœ прогрессивтiк те, негативтiк те жа•тары бар. Бiр жаƒынан мемлекет таптыœ ••рылуымен байланысы аны• кšрiне дi, топтар ж¾не таптар ••рылмаƒан •оƒамдарда мемлекет болмайды . Негiзiнде мемлекеттiœ алдындаƒы ма•сат екiге бšлiнедi: бiр жаƒынан бŸк ³л •оƒамныœ мŸдделерiн •орƒап, жалпы •оƒамды• м¾селелердi шешу, ал екiншi жаƒынан – таптардыœ арасындаƒы •айшылы•тарды б¾сеœдету. •оƒамда таптар аны• ••ралмаƒан кезде де мемлекет пайда болƒан жаƒ дайлар кездеседi. Мысалы, шыƒыс мемлекеттердi марксизм ••лиелену шiлiк мемлекеттерге жат•ызады, ал негiзiнде б•л мемлекеттерде ••лиеленушiлiк •арым-•атынастар ¾лi •алыптас•ан жо• едi. Мемлекеттердi туƒызƒан бас•а жаƒдай – географиялы• жаƒда йлармен •оƒамныœ жалпы экономикалы• функциялары мен •ызметтерi (мысалы, Египет мемлекетiнде – Нiл šзенiмен байланысты жер суару ж•м ыстары). Сонымен, марксистiк типологиясыныœ негiзiн •алыптастыр атын •оƒамныœ экономикалы• базисi мен тапты• ••рылысы. Марксизм мемлекеттiœ тарихи типтерiн •оƒамныœ даму ••рылысымен ж¾не экономикалы• формация деген тŸсiнiкпен байланыстырады. Экономикалы• формация базис (б•л •оƒамныœ белгiлi бiр даму д¾уiрiндегi экономикалы• ••рылыс) пен •ондырмадан (¾рбiр базистiœ šзiнiœ •ондырма сы болады) т•рады. Базистi šндiрiстiœ т¾сiлi белгiлейдi. Šндiрiс – šндiр iстiк •атынастар мен šндiрушi кŸштерден т•рады. Осы формациялар ƒа марксизм ••лиеленушiлiк, феодалды•, буржуазиялы• ж¾не социалистiк мемлекеттердi с¾йкес келтiредi. Мемлекеттiœ тарихи типтерi осы эконо- микалы•-•оƒамды• формациямен тыƒыз байланыста дамуƒа ти iстi.

Б•лардан бас•а марксизмде šтпелi д¾уiрдiœ мемлекетi деген • ƒым бар. Б•л типтерге рулы• •оƒамнан ••лиеленушiлiк •оƒам арасындаƒы, ••лиеленушiлiк ж¾не феодалды• •оƒам арасындаƒы, феодалды• ж¾не буржуазиялы• типтiœ арасындаƒы, буржуазиялы• пен социалистiк типтердiœ арасындаƒы šтпелi мемлекеттер жатады. •азiргi д¾у iрдi алатын болса•, бiрнеше континенттердiœ мемлекеттерi осы šтпелi мемлекеттiœ типтерiне жатады. Латын Америкасыныœ, Азияныœ, Африканыœ XX ƒасырда т¾уелсiзд³гiн алƒан мемлекеттер осы šтпелi тарихи типке кiрдi. Олардыœ тарихи типтерi социалистiк те емес, буржуазиялы• та емес, олар тек •ана социалистiк немесе капиталистiк баƒытта болуы ан ы•талады.

1991 жылдан кейiнгi социалистiк мемлекеттерде социалистiк жŸй е

– 32 –

ыдырап, нары•ты• экономикалы• елдерге айналып, демократиялы• •оƒам ••ру саясатына кšштi. Кейбiр мемлекеттер социалистiк жолынан тайƒан жо• (Куба, СолтŸстiк Корея, •ытай, Вьетнам).

Мемлекеттердi цивилизациялы•, šркениеттiк критериймен де бšлу •азiр жиi кездеседi. Цивилизациялы• ¾дiстiœ ж¾не формациялы• бšлудiœ айырмашылы•тары кšп. Формациялы• критерий кšбiне •оƒамны œ тапты• ••рылысы мен šндiрiстiк т¾сiлiне кšœiл аударады. Б•л типологияны сыœар жа• тŸсiндiрiлуi. Мемлекеттердiœ ерекшелiктерiн бiлу Ÿшiн •оƒамныœ барлы• салаларыныœ жаƒдайларына ы•ылас салу •ажет. Мемлекеттiœ экономикалы• базисiн зерттеген де оƒан •оса •оƒамныœ м¾дени, рухани деœгейiн зерттеп, орнын кšрсету •ажет ж¾не •анаушы таптан бас•а •оƒамды ••рƒан барлы• топтарды зерттеп орындарын, рšлiн, маœызы н тŸсiнген д•рыс. •оƒамныœ ¾дет-ƒ•рыптарын, ¾р топтыœ саналары мен •• •ы•тарыныœ деœгейiн бiлу šте •ажет. Ал, зерттеудiœ еœ маœызды ма•саты – жеке адамныœ, бостандыƒы мен •••ы•тарын, ¾леуметтiк жаƒда йын ж¾не еœбектегi •арым-•атынастарын жа•сы бiлу – мемлекетке мiнез деме беру Ÿшiн šте керек н¾рселер. •оƒам бiрнеше топтарƒа бšлiнетiн бо лса да, мемлекеттiœ алдында т•рƒан ма•сат – сол топтардыœ арасынд аƒы •айшылы•тарды б¾сеœдетiп бŸк³л халы•тыœ мŸддесiн •орƒау. Осы ¾дiстi бiзде цивилизациялы• ¾дiс деп атайды. Цивилизациялы• ¾дiс мемле кет šзiнiœ елiнде т•ратын адамдар Ÿшiн •андай жа•сылы• iстедi, экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк, šнегелi •оƒамныœ дамуы Ÿшiн •андай шара • олданды деген с•ра•тарƒа жауап бередi.

Сонымен, цивилизациялы• пiкiр бойынша мемлекеттiœ тарихи т ипi šзгеру Ÿшiн экономикалы• базис•а •осымша •оƒамныœ м¾дени ж¾не рухани сана-сезiмi жоƒары деœгейде болуы •ажет.

2. Мемлекеттi жiктеудiœ тарихи хронологиялы• тŸрлерi

Мемлекеттiк типологияныœ хронологиялы• тŸрi. Б•л ¾дiстiœ бiрнеше тŸрлерi бар. Мысалы, иллюстрациямен iстелген дŸниеж Ÿзiлiк тарих кiтабында аƒылшын тарихшысы Маргарет Олифант бŸк³л тарихты былай бšледi: Ежелгi цивилизациялар, орта ƒасырлар, ƒылыми ж аœалы• ашу кезеœдерi (1555–1650), šзгерiс ж¾не даƒдарыс кезеœдерi (1650–1800), одан кейiн XIX ƒасыр ж¾не •азiргi д¾уiр. Сонымен, мемлекеттiœ дам уын б•л тарихшы сегiз кезеœге бšледi. Ал, кейбiр шет елдердiœ ƒалы мдары мемлекеттiœ дамуын келесi кезеœдерге бšлетiнi жа•сы м¾лiм: 1) Ежелгi мемлекеттердiœ тарихы, б•л кезеœ екiге бšлiнедi: Шыƒыс мемле кеттердiœ

– 33 –

тарихы оƒан – бiздiœ д¾уiрге дейiн тšртiншi мыœ жылдыƒында пайда болƒан (Египет, Вавилон, •ытай, Ассирия, •ндiстан, Персия) мемлекеттер жатады. Б•л кезеœнiœ мемлекеттерi шыƒыс деспотияларƒа жатад ы. Б•дан кейiн кšне д¾уiрдегi антикалы• мемлекеттер кезеœi басталад ы, б•л кезеœ т.¾. 476 жылына дейiн созылады. 2) 476 жылдан басталƒан кезеœ орта ƒасырларƒа жатады, араб халифатыныœ кšлеœкесiнде пайда бо лƒан ислам мемлекеттерiнiœ тарихы. Европа мемлекеттерiнде б•л кез еœ феодалды• мемлекеттердiœ тарихы, ол аƒылшын буржуазиялы•, революциясына дейiн жалƒасады. 3) Келесi кезеœ XX ƒасырдыœ басына дейiн жаœа ƒасырларƒа жатады. 4) Ал •азiргi XX ƒасыр •азiргi д¾уiр деп аталады.

Хронологиялы• бšлудiœ бас•а да тŸрлерi бар: ежелгi ƒасырлар, орта ƒасырлар, жаœа ƒасырлар ж¾не •азiргi д¾уiр. Б•л хронологиялы• бšлудiœ кšп прогрессивтiк жа•тары бар. Мемлекет •ай таптыœ мŸддес iн •орƒайды немесе оныœ экономикалы• жаƒдайыныœ ерекшелiктерi барма деген с•ра•тарƒа жауап бергеннен бас•а, осы д¾уiрдiœ жалпы ерекшелiктерi бар екенiн аны•тайды.

Шыƒыс мемлекеттерi. Оƒан бiздiœ д¾уiрге дейiнгi 4 мыœжылды•- тыœ соœында Египет мемлекетi, одан кейiн 3 мыœжылды•та – Шум ер, Ассирия мемлекеттерi, 2 мыœжылды•та •ндiстан, •ытай, Хеттерд iœ патшалыƒы пайда болƒаны белгiлi. Б•л мемлекеттердi ••лиеленуш iлiк мемлекеттерге жат•ызады, бiра• б•лардыœ ••лиеленушiлiк мемле кеттерден айырмашылыƒы šте кšп. Олар шыƒыс деспотия деген ерекше ме млекеттiк типтi ••рады. Б•л мемлекеттердi бiрiктiретiн жалпы негiзгi ныша ндары бар: экономикасында рулы• •оƒамныœ •алды•тары кšпке дейiн са•талƒаны белгiлi. Сонды•тан, жеке меншiкпен •атар •оƒамды• ж¾не мемле кеттiк меншiгi •алыптасты. Экономикалы• жаƒдайƒа климаттыœ ерекшелiктерi šзiнiœ ¾серiн тигiздi. •оƒамныœ мŸддесiн •орƒау Ÿшiн жер суару ж¾не бас•а да •оƒамды• ж•мыстар жŸргiзiлдi. Осы мемлекеттер •лы š зендердiœ Хуанхе, Тигр, Евфрат, Нiл жаƒасында орналасты. Б•л елдердiœ саяси жаƒдайларын д•рыс тŸсiну Ÿшiн осы ерекшелiктердi ескеру •ажет. ••лды• институтыныœ ерекшелiктерi болатын. ••лдар кšбiне мемлекеттiœ, •ауымныœ ж¾не аздап ¾рбiр жан•яныœ жеке меншiгiнде болƒан. Жердiœ жеке меншiгi кŸштi дамыƒан жо•. Шыƒыс мемлекеттерде кšбiне монарх ия тŸрiнде дамыды. •••ы•тыœ жазулы тŸрлерi де пайда бола бастады, мысалы Ману, Хамм•рапи заœдары. Шыƒыс мемлекеттер тарихтаƒы бiрiншi мемлекеттердiœ типiн ••рады. Келесi тарихи типтерге Греция ж¾не Рим, солармен •атар дамыƒан антикалы• мемлекеттер жатады. Б•л мемлекеттердiœ ерекшелiктерi: ••лиеленушiлiк šндiрiсi шыƒыс м емле-

– 34 –

кеттерден кšп жоƒары, рулы• •оƒамныœ •алды•тары сирек кездеседi, ••лдардыœ еœбегiн •анап пайдалану экономиканыœ негiзiн ••рады. •оƒам негiзiнде ••лиеленушiлерге ж¾не ••лдарƒа бšлiнедi. Байларды œ жеке меншiгiнде ••лдар, жер ж¾не бас•а šндiрiс ••ралдары болатын. ••лдардыœ •••ы•ты• жаƒдайлары ашы• айтылатын, олар сšйлей алаты н ••ралдарƒа жатады. ••лдардыœ еш•андай •••ы•тары жо•, ол šзiнiœ мы рзасыныœ жылжымалы заты. •оƒамныœ негiзгi байлы•тарын осы топ жары••а шыƒаратын, олардыœ еœбегiн šндiрiсте, ауыл шаруашылыƒында, ••рылыста, жалпы ж•мыстарда, спортта, бас•а да жерлерде па йдаланатын. Сонымен, антикалы• мемлекеттерде ••лиеленушiлер мен ••лдар екi негiзгi таптарды ••рды. Ал олардан бас•а топтарƒа саудагерлер, •олšнершiлер, шаруалар жатты. ••лиеленушiлiк мемлекеттiœ не гiзгi ма•саттары – ••лдарды, бас•а топтарды езгiге салып, оларды œ еœбектерiн пайдалану. Оныœ осындай негiзiн мемлекеттiœ iшкi ж¾не сырт•ы функциялары д¾лелдейдi: мемлекеттiœ негiзгi iшкi функциясына ••л дарды ж¾не бас•а кедей топтарды •анау ж¾не сол Ÿшiн тиiстi жаƒдай туƒызу. Мемлекеттiœ šзi жерлердiœ, к•лдардыœ, кен шыƒаратын жерлерд iœ, бас•а байлы•тардыœ иесi болатын. Сонды•тан, ол жеке меншiктi •орƒау •ызметiне •атты кšœiл бšлетiн. ••лдардыœ кšтерiлiстерi •атаœ со••ымен басылатын, тарихта б•ндай жаƒдайлар šте жиi болды. Антикал ы• мемлекеттердiœ сырт•ы функциялары да соƒыс – кŸреспен бай ланысты (Рим мемлекетi).

Осы сырт•ы ж¾не iшкi функцияларын жŸзеге асыру Ÿшiн мемлеке ттiœ аппараты ыœƒайлы едi, оныœ демократиялы• формалары да кез десетiн.

Кšне д¾уiрдегi антикалы• мемлекеттер республика ж¾не мона рхияƒа бšлiнедi. Греция, Рим, Спарта республика ж¾не монархия болƒаны м¾лiм. Республика аристократиялы• ж¾не демократиялы• тŸрiнде б олатын, ал монархияныœ тек шексiз монархия болƒаны аны• белгiлi.

••лиеленушiлiк антикалы• мемлекеттердiœ арасындаƒы еœ iрi ж ¾не соœƒы мемлекет – Рим мемлекетi. Оныœ патшалы•, республика ж ¾не империя кезеœдерi болды. Рим мемлекетiнде жа•сы белгiлi •••ы • жŸйесi ••рылды. Рим •••ыƒы бŸк³л дŸние жŸзiне ¾серiн тигiздi.

Орта ƒасырлардыœ мемлекеттерi. Феодалды• мемлекеттердiœ ••рылуыныœ екi жолы бар: бiреулерi ••лиеленушiлiк мемлекеттердiœ дамуынан пайда болды (•ндiстан, •ытай, Византия), екiншiлерi рулы• •оƒамнан пайда болды (Ресей, Араб халифаты, Франк мемлекет i). Оларды да екiге бšлуге болады – Азия, Африканыœ ж¾не Европаныœ мемлекеттерi. Орта ƒасырлардыœ дамуы 476 жылдан басталады, б •л Рим

– 35 –

империясыныœ ••лаƒан жылы. Рим империясыныœ орнында Фран к мемлекетi пайда болды. 628 жылы м•сылмандар мемлекетiнiœ пайд а болƒан д¾у³р³. Европадаƒы феодалды• мемлекеттердiœ дамуыныœ Ÿш кезеœдерi белгiлi: ерте – феодалды• монархия, сословиелiк – м онархия ж¾не шексiз монархия. Шыƒыс мемлекеттер³ б•ндай кезеœдерг е бšлiнбейдi. Феодалды• мемлекеттердiœ негiзгi нышаны – жерге жеке меншiктiœ •алыптасуы. Феод – деген сšз – толы• жеке меншiкте гi жер. Феодалды• жеке меншiктiœ таƒы екi тŸрi бар: аллод ж¾не бенефи ций (аллод – жерге жеке меншiктiœ м•рагерлiк жолмен кšшуi; бенефи йде – м•рагерлiк жерге •••ы• жо•). Б•л иерархиялы• (жŸйеде) ¾рбiр топ šзiнiœ жеке орнын алады, сол орны •••ы•ты• жаƒдайды белгiлейдi ж¾н е жер иеленушiлiгiмен байланысты.

Феодалды• иерархиялы• •••ы•. Феодалдар бiрнеше топ•а бšлiнедi: мысалы, Францияда граф, герцог, рыцарь, шiркеу •ызметкерлерi, шаруалар, ••лдар. Феодалды• рентаныœ Ÿш тŸр i болды: а•шалай, барщина ж¾не натуралды• рента. Феодалды• мемлеке ттiœ iшкi функциялары: жеке меншiктi •орƒау, шаруаларды ж¾не бас•а жай адамдарды •анау, т¾ртiптi •орƒау, салы• жинау, шаруалардыœ кšтерiлiстерiн басу. Сырт•ы функциялары – бас•а халы•тарды тонау, šз мемлекетiн •орƒау ж¾не кšршi мемлекеттермен •арым-•атынастарды ••ру. Феодалды• мемлекет šзiнiœ билiгiн шiркеудiœ ¾серiмен кŸшейттi. Феодалды• •оƒам шiркеудiœ кŸшiне, баюына жаƒдай туƒызды. Шiркеудiœ кšп жерлерi, шаруалары ж¾не бас•а да байлы•тары болатын. Шiркеудiœ билiгiн д¾лелдеу Ÿшiн ¾ртŸрлi теорияларды шыƒарды. М•сылман, Христиан, Ка толик, Буддистiк меш³т-шiркеулердiœ арасында бiрталай айырмашылы• болƒанымен, •оƒамдаƒы •••ы•ты• жаƒдайлары бiр-бiрiне ••сас. Шiркеудiœ кŸшейген де, ¾лсiреген де кезеœдерi болды. Феодалды• мемлекеттер кšбiне ыдыраƒан, ••сас мемлекеттер болатын. Бiра• кейбiр кезде олардыœ кŸшейiп, iрi, мы•ты мемлекет ••рƒан кезеœдерi де болд ы. Мысалы, Омейядтардыœ араб халифаты, Францияныœ шексiз монар хиясы. Б•л кезеœде ••ран, •лы Еркiндiк Хартия, Каролина, Алтын Булла деген белгiлi феодалды• актiлер •абылданды.

Феодалды• мемлекеттердiœ дамуы буржуазиялы• революцияƒа дейiн созылды. 1640 жылдан бастап келесi кезеœ жаœа д¾уiр басталды. Капитализм šзiнiœ 300 жыл тарихында Ÿш кезеœнен šттi. Бiрiншi кезеœ – либералды• капитализм XVII ƒасырдыœ ортасынан XIX ƒасырдыœ аяƒы на дейiн. Екiншi кезеœ-империализм д¾уiрi XIX ƒасырдыœ аяƒынан XX ƒасырдыœ ортасына дейiн. •шiншi кезеœ – ¾леуметтiк (•оƒамды• ) капи-

– 36 –

тализм XX ƒасырдыœ ортасынан 2004 жылƒа дейiн. Б•л кезеœде ƒылы - ми-техникалы• прогрестiœ, демократияныœ жа•сы дамуы. Экономикада мемлекеттiœ макроба•ылауыныœ орнауы. •азiргi заман бейбiтшiлiктi, халы•тар достыƒын, демократияны дамыту. Капиталистiк мемлекеттiœ негiзiн жеке меншiктiœ кšп тŸрлерi ••райды, жеке меншiк •••ыƒы еœ •асиеттi ж¾не жоƒарƒы •••ы• болып жарияланды. Заœныœ алды нда б¾рi теœ. Б•л кезеœде мемлекеттiœ маœызды прогрессивтiк принци птерi ныƒайтылды: билiктiœ бšлiнуi, заœныœ жоƒарылыƒы, •••ы•тыœ алды нда б¾рi теœ, азаматтардыœ саяси, ¾леуметтiк ж¾не жеке •••ы•тары ме н бостандыƒы, заœдылы•, соттыœ т¾уелсiздiгi ж¾не т.б. •••ы•ты• мемлекеттiœ тŸсiнiгi аны•талып, кšп конституциялар осы терминдi •олданатын болды.

½рбiр •••ы•ты• саланыœ šзiнiœ прогрессивтiк жерлерi бар. Мыс алы, •ылмысты• сала мынандай негiзгi принциптерге кепiлдiк бере дi: заœда жазылмаƒан iс •ылмыс емес, бiр •ылмыс•а бiр жаза, жазаныœ ауырлыƒы •ылмыс•а с¾йкес болуƒа тиiс, адамды •инайтын жазалар •олданбауы тиiс. Азаматты• •••ы•ты• салада шарттардыœ ж¾не šнерк¾сiптiœ бостанды•тары, некенi мемлекеттiœ тiркеуi, некеде екi жа•тыœ теœдiгi.

Мемлекеттердiœ кšпшiлiгiнде конституция •абылданып – •оƒамныœ негiзгi •арым-•атынастарын реттеп, азаматтардыœ •••ы•тары мен бостанды•тарына кепiлдiк бередi. Заœдар жазбаша тŸрде •абылда натын болды. Буржуазиялы• •••ы•ты• актiлердiœ арасында ерекше орын алатын Францияныœ 1789 жылƒы Азаматты• ж¾не адамныœ •••ыƒы туралы д екларациясы, А•Ш-тыœ 1776 жылƒы Т¾уелсiз декларациясы, Англияныœ Хабеас корпус актiсi; Наполеонныœ бас•аруымен алынƒан кодекстер ж¾не бас•а ••жаттар прогрессивтiк дамуƒа ы•палын тигiздi.

1917 жылдан бастап •еœестер Одаƒында (СССР) Европаныœ ж¾не Азияныœ б³р ел³нде социалист³к мемлекеттер šм³рге келд³. СолтŸстiк Корея, Вьетнам, Куба мемлекеттерi •азiр де šздерiнiœ социалистiк баƒытын šзгерткен жо•. •ытай мемлекетi ерекше •ытайлы• социал изм •оƒамын ••рады деп жариялаƒаны м¾лiм. Бiра• социалист³к ме млекеттер³н³œ •айшылыƒыныœ саяси жŸйесi, ••рƒан режимi, •олданƒа н ¾дiсi, халы••а •арсы жŸргiзген саясаты, азаматтардыœ •••ы•тары м ен бостанды•тарыныœ шектелуi, елде ¾кiмшiлiк-¾мiршiлiк бас•ару жŸйесi •а лыптасып, партияныœ диктатурасы орнады. Сšйтiп, социализмнiœ iз гi ма•- саттары •анƒа боялды. Казармалы• социализмнiœ елге, халы• •а жасаƒан озбырлыƒы б•л кŸнi баршаƒа м¾лiм.

Партия билiгiне технократтар келдi. Билiк жŸйесi олигархияƒа •лас-

– 37 –

ты, талантты, ойшыл зиялылар •уƒынƒа •шырады. •олында билiг i бар Ÿстем таптыœ •алыптасуы сия•ты ••былыстар халы•пен байл анысын ¾лсiреттi. Экономикадаƒы •олдан жасалƒан шары•тау мен саяси-рухани šмiрдегi то•ырау •айшылы•тары, •аза•стандаƒы 1986 жылƒы желто•- сан о•иƒасы Кеœес Одаƒыныœ ••лауына негiзгi себеп болды.

Тарихи шынды••а жŸгiнейiк. Марксизмнiœ социалистiк •оƒам ту ралы iлiмi – XIX ƒасырдыœ €лы жетiстiгi. Марксизмнiœ экономикалы• iлiмiн бŸк³л šркениеттi халы•тар мойындайды. Социализмнiœ Ресейд егi с¾тсiздiгi Сталинныœ марксизм iлiмiн т•тасымен жо••а шыƒарып ел³м³зд е «Сталинизм» саясатын орнату ед³. ½лемдiк капитализм социализм iсiнен кšп н¾рсенi Ÿйрендi: ж•мысшы тобыныœ революциялы• жiгерiн эволю циялы• даму арнасына тŸсiру Ÿшiн ¾леуметтiк проблемаларды шешудiœ социалистiк ¾дiстерiн •олдады.

Ендеше, XX ƒасыр тарихын жазу барысында объективтi тŸрде кšр сету керек. Коммунистiк идеал – ••быжы• емес, ол кеше ƒана миллиондаƒан адамдардыœ арманы ƒана емес, šмiрi болƒан тарихи ••былы с. Бiздiœ бŸг³нг³ т¾уелсiз •оƒамымыз сол социализмнiœ iшiнен шы••аны н •мытуƒа болмайды. Тек ¾дiлдiкке жŸгiнiп, отан тарихын жайлаƒан аœыз-миф- терден а•и•атты айту, шынды••а жету интеллектуалды азаматтардыœ •арызы мен парызы болса керек. Сонда ƒана болаша• •рпа•ты œ тарихи санасына кšлеœке тŸспейдi, ана сŸтiн емген, ата тарихынан су сындаƒан •рпа• •анаттанады.

– 38 –

4 –та•ырып. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ

I. Мемлекет нысаныныœ тŸсiнiгi, мазм•ны ж¾не мемлекеттi бас•ару нысаны

Мемлекеттiœ сырт•ы нысаны мен iшкi мазм•ныныœ диалектикал ы• бiрлiгi бай•алады. Мемлекеттiœ нысаны •оƒамныœ экономикалы•, м¾дени, рухани мазм•нына байланысты. Демократиялы мемлекетте р туралы айтатын болса•, олар тек •ана республика немесе шектелген монархия тŸрiнде šмiр сŸредi. Ал шыƒыс мемлекеттерде кšбiне монархиял ы• бас- •ару болƒаны жа•сы м¾лiм. •ытай, •ндiстан, Египет, Англия, А•Ш мемлекеттерiнiœ философтары, Аристотель, Монтескье, Локк, В ашингтон, Де Голль мемлекеттiœ нысанына кšп кšœiл бšлген. Мемлекеттiœ мазм•ны оныœ нысанынан бšлiнбейдi, олар бiр-бiрiмен тыƒыз бай ланыста дамиды.

Т¾уелсiз •аза•станда екi жылдан кейiн 1993 жылƒы Конституциясыныœ орнына екiншi 1995 жылƒы Конституция алынды. Б•л соœƒы Конституция мемлекеттiœ сырт•ы нысанын šзгертiп, •аза•станда президенттiк республиканыœ саяси режимi ••рылды.

Мемлекеттiœ тарихи даму процесiнде оныœ нысанына бiрнеше ж аƒдайлар ¾сер етедi. Бiрiншi жаƒдайƒа географиялы•, климат, тарихи факторлар жатады. Егер мемлекет континентте •алыптасса немесе оныœ шекарасы теœiзге, м•хит•а шы•са, б•л екi жаƒдайда екi мемлек еттiœ нысаны екi тŸрлi болады. Аралда орналас•ан мемлекеттердiœ континенттiк мемлекеттермен салыстырƒанда демократиялы• режимдерi к Ÿштiлеу екенi бай•алады. Шыƒыс мемлекеттерде бiрiншi iрi цивилизацияларды œ дамуы •лы šзендермен байланысты болды: •ытайда – Хуанхэ, Египетте – Нiл, Вавилонда – Тигр ж¾не Евфрат, •ндiстанда – Ганг. Шыƒыс мемлекеттерде — монархия, Европада – шектелген монархия немесе республика ••рылƒан. Ежелгi демократиялы• республикалар Жерорта теœiзiнiœ жаƒасында орналас•ан. Ол мемлекеттер шапшаœ, жа•сы дамыƒа ны белгiлi. •аза•станныœ географиялы• жаƒдайы екi б³рдей – Рес ей ж¾не •ытай сия•ты iрi мемлекеттермен кšршiлес болуы, теœiзге •ашы •тыƒы ж¾не ашы• т³келей жолдыœ жо•тыƒы мемлекеттiœ дамуына ед¾у iр н••сан келтiрiп отыр.

Мемлекеттiœ ••рылысына экономикалы• ж¾не саяси жаƒдайлар ¾серiн тигiзедi. Мысалы, •ндiстанныœ мемлекет ••рылысы туралы •ата œ •аƒида болƒан: патшаныœ ¾дiлеттi болуы, жеке меншiктi б•збайтын, бра хман-

– 39 –

дарды сыйлайтын ж¾не олардыœ айт•ан а•ылдарын тыœдауы мiндеттi болƒан. Б•л туралы Ману заœдарында айтылƒан. Ресейдiœ феод алды• мемлекетiнде халы• жиналысыныœ, соттыœ, рулы• •ауымныœ рšлдерi кšпке дейiн са•талып келдi. Саяси жаƒдай, топтардыœ арасынд аƒы •арым- •атынастар шиеленiскен жаƒдайларда демократиялы• бас•а ру туралы айту •иын. Даƒдарыс кезiнде кšбiне мемлекеттi бас•ару бiр адамныœ •олында болады: Наполеон, Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттiœ экономикасы жа•сы дамыƒан кезде, жаƒдай тыныш уа•ытта демократ иялы• ¾дiстер жа•сы •олданатыны м¾лiм (Греция, Рим, Швейцария, Бельгия).

Мемлекеттiœ ••рылымына •оƒамныœ •лтты• ••рамы, тарихи ¾де т- ƒ•рыптары немесе ерекше тарихи жаƒдайлары да ¾серiн тигiз едi. Ресей, •ндiстан, Америка, Мексика мемлекеттерi кšп •лтты• мемлеке ттерге жатады, сонды•тан олардыœ мемлекеттiк ••рылымдары – федер ация. Ал Жапония, Германия, Польша бiр •лтты• мемлекеттер, бiра• бiреулерi т•тас мемлекет, екiншiлерi, мысалы, Германия – федерация. Б•л жаƒдайды аны•тау Ÿшiн Германияныœ мемлекеттiк процесiн ж¾не тарихын жа•сы бiлу керек. XIX ƒасырда Пруссия мен Австрияныœ гегемония Ÿшiн кŸр ес³ Пруссияныœ жеœiсiмен ая•талды. Бiра• феодализм кезеœiнен Германияныœ капитализмгекšшкенiменбуржуазиялы•мемлекеттiœ•алыптасуыая•талƒанжо•. Сонды•тан, •азiр де немiстер бiрнеше т¾уелдi мемлекеттерде т•рады: ФРГ, Швейцария, Австрия – олар федерацияƒа жатады.

•аза•стан жерiнде кšне д¾уiрден •аза•тыœ арƒы атасы тŸрiкт ер, бергi атасы •ыпша•тар šмiр сŸрген. XV ƒасырда •аза• хандыƒы ••рылы п šзiнiœ т¾уелсiз мемлекетi болƒан. •аза•стан кšп •лтты• республик аƒа айналуы XX ƒасырда болды. Сонды•тан, •аза•стан Республикасыныœ •азiргi Конституциясы бiрт•тас, бšлiнбейтiн мемлекет болып жарияланд ы.

Мемлекеттiœ нысанына – халы•аралы• жаƒдай, мемлекеттердiœ арасындаƒы •арым-•атынастар, ж¾не абыройы кŸштi адамдардыœ iс терi де ¾сер етедi. Отарлы• мемлекеттердiœ бас•ару нысанына б•рын ƒы метрополия мемлекеттерiнiœ нысаны Ÿлг³ болатыны м¾лiм. Дамыƒан е лдердiœ саяси-мемлекеттiк ••рылысы, олардыœ демократиялы• iс-¾рек еттерi дамушы елдерге кšп ¾сер етуi объективтiк процесс. Мысалы, €лыб ритания бŸк³л Европа континентiне, Жапония ж¾не Скандинавия мемлекеттерiне šзiнiœ шектелген конституциялы• монархиясын Ÿлг³ ретiнде сыйлаƒаны белгiлi. Ал А•Ш šзiнiœ кšршi мемлекеттерiне ж ¾не посттоталитарлы• мемлекеттерге президенттiк республика сыныœ ¾серiн тигiздi. Франциядаƒы Де Голль ••рƒан парламенттiк республика да кейбiр мемлекеттерге ¾серiн тигiздi.

– 40 –