5.6 Есептеу нәтижелері

Технико-экономикалық бөлімнің есептеу нәтижелеріне сүйене отырып, қорытындыласақ, жоғары аталған техникалар: қареріту қондырғысы мен оған көмекші фронтальді тиегіш атқаратын жұмыстар өнімділігі жағынан да, экономикалық тиімділігі жағынан да әлдеқайда нәтижелілігі жоғары болып келеді. Есептеу нәтижелері шындыққа максималды ұқсас болып келетіндей етіп, екі негізгі техниканың пайдалануға тиісті өнімділік мәндерін сәйкесінше 50 % және 60 % деңгейінде жұмыс істеуі қажет деп алып, нәтижеге қол жету мүмкін болды. . Бірдей шартта жұмыс жасаған екі жасақтың берген есебі жаңа әдістің берекелілігін айқын көрсетіп тұр: жылдық ағымдар шығындар жаңа әдісті дәстүрлі әдіспен салыстырғанда 3 есеге жуық төмен нәтиже берді. Бұл дегеніміз, мобильді қареріткіш пен фронтальді тиегіш қосылған тандем үшін шартта қажетті жұмыс көлемін орындап шығуға шамамен 3 есе аз шығын жұмсалады деген сөз.

Кесте 5.3-ке экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің нәтижелерін қорытындылап енгіземіз.

Кесте 5.3

Есептеу нәтижелері

Көрсеткіштер атауы	Шарт. белг.	Мәндер
		Жасақ №1	Жасақ №2
Техника атауы	-	Өзі аударғыш, табанды қар тиегіш	қареріткіш, фронтальды тиегіш
Күрделі қаражат бөлу мөлшері,тг		57748200	19356220
Сағаттық эксплуатационды өнімділік,		20	3,9
Жылдық эксплуатационды өнімділік,		9392	2858
Жылдық ағымдық шығын мөлшері,тг	И	47539404	15775220

Дипломдық жұмыстың экономикалық жағын есептей келе, ескі техника мен жаңа техникаға кететін шығындарды салыстырдым. Қорытындылайтын болсақ, жаңа техниканың өнімділігі, ескі техникаға қарағанда, аз болғанымен, экономикалық жағынан әлдеқайда тиімді екенін байқадық

6 Өнеркәсіптік экология

Құрылыс-жол машиналары қоршаған ортаға қолайсыз әсер ететін көздері қатарына жатады. Құрылыс-жол машиналарын қолдану объектілері тұрғын үй, өнеркәсіптік мекеме, ормандар, жас көшеттер, тау, өзен, көлдері мен су қоймалары жанында орналасқан.

Қоршаған ортаны ластау түрлері алуан түрлі: пайдаланылған газдың атмосфераға шығуы, машинаны жуу мен отын, майды құю кезінде мұнай қалдықтары топыраққа, суға сіңеді, пайдалану жерінің ластануы, машина жұмысы кезінде шудың жоғарылауы.

Көлік жолдарының құрылысы кезінде бағалы ауыл шаруашылық заттардың, жер қабатының құнарлы қабаты мен жергілікті микроклиматын сақтау аса маңызды болып табылады. Әлсіз қиылысы жерлерінде қазіргі таңдағы магистраль жолдарының жер төсемінің 1 км құрылысы үшін 200 мың м³ дейін топырақтың өңделуі мен тасымалдануы қажет болады. Жерді объективті шектеулі алып кетуін ескеріп, әсіресе ауыл шаруашылық жерлерде, техникалық-экономикалық ұсыныстарды, топырақ өңдеуді топтап алуға тырысады. Шоғырланған қор құрылысы жергілікті рельефтің кенеттен өзгеруіне алып келеді. Сондай-ақ, көлік жолдарының территориясында, уақыт келе, келесі қоршаған ортаны бұзушылықтар болады: шөгілуі; эрозияның пайда болуы; суды ластау; су фаунасының өзгеруі; топырақты тасымалдау; биогеоценозды бұзу; жерді құрғату. [10]

Жол құрылысы кезінде табиғатты сақтаудың негізгі міндеттің бірі-жердің топырақ құнарлығын қалпына келтіру болып табылады. Ауыл шаруашылық пайдалану үшін жерлерде өңделген карьердің топырақ құнарлығын қалпына келтіруге аса көңіл бөлініп жатыр. Терең сулы карьерлерді демалыс орындарын жасаған кезде су қоймалары ретінде пайдалануы мүмкін, ал терең емес карьерлерді-суда жүзетін құстарды көбейту және құрғақ жерлерді суару үшін пайдалануға болады. Терең емес, бірақ ауданы бойынша ауқымды карьерлер құнарлықты қалпына келтіргеннен кейін ауыл шаруашылық пайдалы жері үшін пайдаланады.

Табиғатты қорғау талаптарын ескере отырып пайдаланылған территорияны қалыптастыратын негізгі факторлардың бірі – көгалдандыру. Ол микроклиматты жақсартуына ықпал етеді, топырақтың су және жел эрозиясы процесстерін тоқтатады, "өздігінен тазалану" процесін қалыптастырады және қоршаған ортаны регенерациялауын қамтамасыз етеді. Сондықтан жол құрылысы кезінде өсімдік тіршілігіне қамқормен қарау керек, сонымен қатар, трасса бойында жасанды жас кқшеттерді тұрғызу мүмкіндігін қарастыру керек.

Жабындының жеке типтің жоғары тозаңдылығымен күрес қажет, ал тұрғын мекен территориясы бойынша жалпы тағайындалуы бар жолдың өтуі кезінде тіршілік ортасына әсер ететін зиянды химиялық әрекеттерін ескеру қажет.

Жол құрылысына қызмет көрсететін өндірістік мекемелер мен базаларды мүмкіндігінше құнарлы емес жерлерде орналастыру керек-карьерде, аңғарларда, тау беткейлерде.

Асфальт және цементбетонды зауыттар-жоғары тозаңдылықты және түтінді мекеме болып табылады, онда сұйық отынның жануы жиі байқалады – мазут, соляр майы, шығарылатын газдың жеткіліксіз тазалануы қамтамасыз етілмейді. Осы мәселенің тиімді шешімі – құрғату мен жылыту процестерін электрлік әдіске көшу (шығарылу заттары көп болатын қазандардың қажеттілігін толығымен жояды), сонымен қатар, өндірістік мекеменің газификациясы жатады.

Зиянды газдардың бөлінуін жоятын шаралардан басқа, қоршаған ортаны сауықтыруды, шуды азайтып, халық үшін қолайлы микроклиматын қалыптастыруды қамтамасыз ететін маңызды шара-зауыттар территориясында жас көшеттерді салу және дамыту, шаң аулау құрылғыларын орнату.

Құрылыс-жол машиналарының технологиялық процестерін орындау кезінде машиналардың жұмыс істеліп біткен газбен, тұтқыр материалдың ұшатын қосындылармен,еріткіштермен, сонымен қатар жұқа дисперсті топырақтан, тас материалы мен тиегіш жұмысы кезінде пайда болатын өнеркәсіп қалдықтарынан ауаны ластау әрекеті байқалады. Ауаны негізгі ластайтын заттар-жұмыс істеліп біткен газдар болып табылады. Қазіргі таңда ішкі жану қозғалтқыштардың жұмыс істеліп біткен газда шамамен 1200 компонеттер байқалған, оның 200-ден астамы қана белгілі. Дизель қозғалтқыштарының жұмыс істеліп біткен газдардың улылығы, нақтырақ, ол тиегіштерде пайдаланылады, онда құрамында азот пен күйенің бар болуымен түсіндіріледі. Жұмыс істеліп біткен газдардың көлемі және ондағы зиянды заттар құрамы негізінен қолданылатын отынның мөлшері мен қозғалтқыштың, негізінен, қоректендіру жүйесінің техникалық күйіне байланысты. Қозғалтқышпен пайдаланылатын ауа мөлшері және сәйкес жұмыс істеліп біткен газдың көлемі орташа алғанда отынның 1 кг-на 24 кг. Толығымен қалыпты жұмыс істейтін құрылыс-жол машиналары отынның орташа статистикалық мәліметтерімен салыстырғанда 40%-ға аз отынды пайдаланады, яғни, ауаны азырақ ластайды.

Қозғалтқыш жұмысының күштік режимінің жиі ауысымен болатын жұмыс кезінде дизельдің улылығы жұмыс күшінің азаюы мен жоғарылауы кезінде де арта береді. Жұмыс істелініп біткен газдың минималды меншікті улылығы дизельді қозғалтқыштарда жұмыс күшінің 60-тан 70% дейін кезінде байқалған. Осыған негізделе отырып, тиеу-түсіру жұмыстарын орындау кезінде машинаның оңтайлы режимін анықтауға болады.

Құрылыс-жол машиналарының жұмысы атмосфералық ауаны ластайтын тозаңның бөлуін тудырады. Тозаңның пайда болуы тиелетін топырақтың жеткіліксіз дымқылдығын, ондағы шаңды және сазды бөлшектердің болуымен, сонымен қатар, желдің әрекетімен түсіндіріледі. Шекті рұқсат етілген норманы асатын тозаңның ауаны ластауын жою үшін тозаңды басатын және тозаңдылықты кемітетін шараларды өткізу қажет. [11]

Қар тазалауыш жұмысының технологиялық процесі адамның денсаулығына әсер ететін шу мен дірілдің көзі болып табылады. Ол технологиялық процеске қатысатын және тұрғын үйде өмір сүретін адамдар денсаулығына, қоршаған ортаның флора мен фаунасына зиянды әсерін тигізеді. Қар тазалауыштың жұмысы кезінде шудың деңгейін төмендету бойынша шаралар негізінен өзіндегі шуды азайтуға бағытталған, яғни машина шуын төмендететін, дыбыстың таралу жолына дыбысты шағылдыратын және жұтатын экрандар қолданылуы керек. Қозғалтқыштың шуын азайту үшін жұмыс істеліп біткен газды шығару кезінде шудың деңгейін азайтатын бәсеңдеткіштің жаңартылған конструкциясын қолдануға болады (лабиринтті, реактивті, көп буынды және тағы басқа).

Құрылыс-жол машиналардың конструкциясында, негізінен, жұмыс мүшелері жетегінің гидравликалық жүйесі қолданылады. Гидравликалық шлангтің, жеңнің, май құбырлары мен түрлі гидравликалық аппаратураның жеткіліксіз берік бекітуінің нәтижесінде жерге түсіп, жер сулары арқылы топырақты, жер суларын гидравликалық маймен ластауы мүмкін.

Құрылыс-жол машиналары тарапынан қоршаған ортаны ластануын төмендету бойынша шаралар:

• қоректендіру жүйесін жаңарту, отынның толық жануын жоғарылату; жану камерасын жасайтын бөлшектерді, отынды беру жүйесін дайындау кезінде технологиялық рұқсат етулерді қатайту, поршень сақина конструкциясын жақсарту, микропроцессорлы басқаруды пайдалану;

• қозғалтқыш отынның қасиетін жоғарылату. Бензинде тетраэилқорғасын құрамын алып тастау, дизель отынында күкірт қосылысын, ароматты көмірсутектерді азайту;

• жұмыс істеліп біткен газдың үздіксіз айналымда болуы;

• жұмыс істеліп біткен газды бейтараптандыру, қатты бөлшектерді фильтрлеу;

• зауыт-өндірушілердің рұқсат ететін шегінде техникалық күйін (жылу режимін, реттеуді) ұстап тұру;

• жаңа жұмыс процесі мен энергоресурстар түрін қолдану (табиғи газ, синтез-газ, сутек, спирттер, электржетек).

Көміртек оксидінің шығарылуын азайту бойынша орындалатын шараларға жатады:

• шығарылатын газдың каталитикалық толық жануы;

• қазан-катализаторларда газдың көп бөлігін пайдаға асыру;

• крекинг процесінің негізгі катализаторына қосылатын қоспаларын пайдалану базасында регенераторда шығарылатын газдарды толығымен жандыру. [11]

Каталитикалық крекинг шикізатының жалпы көлемінде қалдық пен ауыр шикізатының үлесі артқан сайын, экологиялық талаптарды нығайтқан сайын осы қондырғыларда атмосфераға шығарылатын зиянды затты азайту мәселерінің маңыздылығы өсіп келе жатыр. Регенерация процесін жетілдірудің келешекті және тиімді әдістерінің бірі – арнайы катализаторлар көмегімен регенератор көлемінде СО реттелетін тотығу мен SO₂ байланысуы.

Көміртек оксидінің шығарылуын азайтатын неғұрлым тиімді әдісі-оның пайда болуына жол бермеу. Осы мақсатпен ауамен жақсы әрекеттесуін қамтамасыз ететін форсункалар жобаланып жатыр, отынның толық жануын бақылайтын жүйелер енгізілген және басқа да шаралар. Өкінішке орай, көміртек оксидінің пайда болуына жол бермеуіне бағытталған шаралар азот оксидің концентрациясының артуына әкеліп соқтырады және керісінше. Сондықтан жағу үшін арналған құрылғының әрбір типін жекелеген ластайтын заттардың шығарылуы бойынша баға беру керек.

Көміртек оксидінің көп мөлшері бөлінуі кезінде (мысалы, регенераторлы құрылғылардар коксты күйдіру кезінде) оны жинайды және қазан – утилизаторларда күйдіреді. Шығарылған затта СО төмен концентрациясы кезінде каталитикалық толық жандыру үшін құрылғылар пайдаланылады. Көміртек оксидін арнайы ерітінділермен жуу арқылы басқа газдардан бөлуге болады, мысалы, мыс формиатының аммиак ерітіндісімен.

Каталитикалық крекинг қондырғыларында көміртек оксидінің шығарылуын азайту негізгі катализаторына қосылатын қоспаларын пайдалану базасында регенераторда шығарылатын газдарды толығымен жандырумен жүзеге асырылады (алюминий оксидіндегі асыл металдар). Шығарылатын газдарда СО концентрациясы осындай кезде 10-нан 0,1% дейін кемиді.

Толығымен жағу көміртек оксидінің басқа да шығарылатын көздері және жағудың неғұрлым жаңа, тиімді катализаторды пайдаланумен бірге басқа да зиянды көмірсутектер үшін жоюдың негізгі әдісі болып табылады. Содан, аммиак, сутек, метанол синтезі мен басқа да процестер өндірісінде су буы бар көміртек оксидінің төмен температуралы конаерсия үшін түйіршіктелген катализатор өңделген. [11]

Битум өндірісінің тотығу газдарын термокаталитикалық толығымен жағу қондырғыларын сынау жүргізілген. Ертеректе, катализатор қабатында 500-ден 560°С дейін температура кезінде келесі қоспалардың тотығу шектері жүзеге асырылады: С-Н және СО үшін 72-ден 87% дейін; H₂S үшін 91-ден 92,5% дейін; RSH үшін 73-тен 74% дейін. Зерттеулер негізінде толығымен жағудың термиялық және каталитикалық сатыларын қолданумен бірге процестің технологиялық регламенті өңделген. 400-ден 450°С температура кезіндегі термиялық процесс циклон оттығында тотығу деңгейімен өтеді: H₂S – 75-тен 90% дейін; RSH үшін 23-тен 71% дейін; СО + (СН) үшін 56-дан 83% дейін. Каталитикалық тотығу 500-ден 550°С температура кезінде жүргізіледі; көміртек оксиді мен органикалық өнімдерді зарарсыздандыру тиімділігі 99,8% дейін жетуі мүмкін. [12]

Көміртек оксиді отынның толық жанбайтын өнімі болып табылады, оның атмосферадағы «өмірі» 2-ден 4 айға дейін созылады.

Көміртек оксиді иіскейтін улы зат болып есептеледі, ол дене ұлпасында оттектің жетіспеуіне әкеледі, қанда қанттың мөлшерін арттырады. Дені сау адамдарда ол эффект физикалық күшке шыдауға мүмкінділігін азайтумен пайда болады. Осы эффект газ концентрацияна байланысты, сонымен қатар, ластанған атмосферада адамның болу уақытына да байланысты. Бірақ физиологиялық және патологиялық өзгерулер тек үлкен мөлшердің әрекетінен ғана болады, еліміздің шартында жетпейді. Атмосфералық ауада көміртек оксидінің болуы адамға түс немесе иіс арқылы білінбейді.

Көміртек оксиді жиналатын улы зат ретінде есептелінбейді-адамға қолайсыз әрекет ету процесі қайтымды, көміртек оксидімен қатты улану 2-ден 10-ға дейін салыстырмалы төмен концентрациясы кезінде ұзақ уақыттылы әрекеттесу нәтижесінде басталмайды.

Нақты қала жағдайында қауіптілік тобына қанда оттектің жетіспеуімен байланысты ауруы болған адамдар жатады (мысалы, кардиореспираторы аурулар, анемия).

Қоршаған атмосфераға көміртек оксидінің шығарылудың маңызды көзі-автокөлік құралдары болып табылады. СО шығарылуы жол қозғалысы шектелген кезде көп мәнді концентрацияға жетеді: реттелетін қиылыстарда, сонымен қатар көлік кептелістерінде.

Көміртек тотығының табиғи фондық деңгейі 0,01-ден 0,23 мг/м³ шегінде құбылып тұрады. Ірі еуропалық қалалардың қалалық көлік магистралі аймағында оның 8 сағат ішінде орташа концентрациясығ әдетте 20 мг/м³ кем, ал 1 сағат ішінде ең үлкен мәні – 60 мг/м³ кем.

Отынның толық жанбайтын өнімдеріне – көміртек оксиді, формальдегид, көмірсутектер, концентрацияның азаюына жанудың режимін бақылау қамтамасыз етеді. Көміртек оксидінің шығарылуын азайту оттықтар мен жағу режимдерін өңдеумен жетуге болады. Сұйық отынды пайдалану кезінде көміртек оксидінің пайда болуын төмендететін әдістердің бірі – су мазутты эмульсия түрінде жағу.

СО көміртек монооксиді гемоглобинотропты кластың қан уына жатады. Ол қан гемоглобин ұйытады, оның оттекпен қану мүмкінділігін төмендетеді. Қанның СО жұтылуы оттектің жұтылуынан 240 есе жоғары. Сондықтан СО қан оттекгемоглобиннен оттекті ығыстырып шығарады, карбоксигемоглобин пайда болады – берік қосылыс, оттектің организм қанына жету функциясын орындай алмайды. Содан қандағы оттектің төмен құрамы кезінде қатты оттектік ашығу пайда болады немесе тұншығу басталады.

10 ррm-нан көп болатын СО құрамы бар ауамен демалу кезінде улану белгілері пайда болады, 200 ррm-жеңіл улану, 1200 ррm-30 минуттан кейін қатты жүрек соғысы; 2000 нан 2500 ррm дейін-талып қалу жағдайы. [12]

Атмосферада көміртек оксидінің салыстырмалы көп емес концентрациясы кезінде (0,002% дейін) гемоглобинмен байланысты СО біртіндеп бөлінеді және адам қаны әрбір 3-тен 4 сағат сайын 50 %-ға тазартылып тұрады. [14]

Көміртек оксиді мен көмірсутектердің шығарылу мөлшерінің көбі көліктің аз қозғалыс жылдамдығы кезінде атмосфераға шығарылады. Қозғалыс жылдамдығы 40 км/сағатқа жеткен кезде көмірсутектердің шығарылуы мүлдем өзгермейді. Көміртек оксидінің шығарылуы қозғалыс жылдамдығының жоғарылуымен біртіндеп кемиді. Азот тотығының минималды мөлшері 60-тан 70-ке дейін км/сағ қозғалысы кезінде шығарылады.

Көміртек оксидінің, көмірсутектің және азот тотығының ең аз мөлшері қоршаған ортаның 20°С температурасы кезінде көліктермен шығарылады. Температура артқан сайые отынның булану процесі күшейеді, ол көліктің зиянды зат концентрациясының жоғарылауына алып келеді. Қоршаған ортаның температурасын азайтқан кезде қозғалтқыштың жылыну уақыты артады, ол көліктің зиянды зат концентрациясының жоғарылауына алып келеді.

Көліктер саны жылдан жылға ұлғайған сайын, көлік паркінің шығарылатын затты төмендету үшін әрбір көліктің шығарылатын затын азайту керек. Көліктен шығарылатын затты төмендету біріншіден, қозғалтқыш конструкциясын жақсарту мен зиянды заттар құрамының рұқсат етілетін нормасын қатайтумен қамтамасыз етіледі. Америка Құрама Штаттарында 1970 жылдан бастап 2020 жылға дейін көлік паркі үшін рұқсат етілетін шығарылатын затты азайту тенденциясы пайда болды.

Қазіргі таңда автомобиль көлігінің үлесіне қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттың жартысынан көбі үлесі теді, ол атмосфераның негізгі ластаушы көзі болып табылады, әсіресе ірі қалаларда. Бір жылда әр көлік 15 мың км жүріп өткен жолы кезінде орташа отынның 2 т және шамамен 26-дан 30 т-ға ауаны жағады, соның ішінде оттектің 4,5 т, ол адам қажеттіліктерінен 50 есе жоғары. Сонымен қатар, көлік атмосфераға шығарады (кг/жыл): иіс газы – 700, азот диоксиді – 0, жанбаған көмірсутектер – 230 және қатты заттар – 2-ден 5-ке дейін. Сондай-ақ, көбінесе этил бензин пайдаланғандықтан қорғасынның көп қосылыстары шығарылады.

Бақылаулар көрсеткендейдей, үлкен жолдың (10 м дейін) қасында орналасқан ұйде тұратын адамдар жолдан 50 м ара-қашықтықта алшақ орналасқан үйде тұратын адамдарға қарағанда ісікпен 3 немесе 4 есе жиі ауырады. Көлік сонымен қатар, су қоймаларын, топырақ пен өсімдікті уландырады.

Іштен жанатын қозғалтқыштың улы заттарының шығарылуы-жұмыс істелініп біткен және картерлі газдар, карбюратор мен отын багінен отын булары болып табылады. Улы қосындылардың негізгі үлесі жұмыс істелініп біткен газбен бірге атмосфераға шығарылады. Атмосфераға картер газі мен отын буларымен бірге жалпы шығарылатын заттың шамамен 45 % көмірсутектер келіп түседі.

Жұмыс істелініп біткен газдың құрамында атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшері көліктің жалпы техникалық жағдайына байланысты және әдетте, қозғалтқыштан, ол – қатты ластайтын көзі болып табылады. Карбюраторды реттеуді бұзу кезінде көміртек оксидінің шығарылуы 4 немесе 5 есе артады. Құрамында қорғасын қосылыстары бар этил бензинінің қолданылуы атмосфералық ауаны қорғасынның улы қосылыстарымен ластауын тудырады. Бензинге этил сұйықтығымен қосылған қорғасынның шамамен 70 % атмосфераға жұмыс істелініп біткен газдың қосылысы түрінде шығарылады, оның 30 % жерде тұнып қалады, 40 % атмосферада қалады. Орташа жүккөтергіштікті бір жүк көлігі жылына 2,5-нан 3 кг-ға дейін қорғасынды бөледі. Ауада қорғасынның концентрациясы бензиндегі қорғасын құрамына байланысты. [15]

Шығарылған заттың улылығы бойынша көліктерге баға беру. Автокөлікті күнделікті бақылаудың үлкен мәні бар. Барлық көлік шаруашылығы шығарылатын машинаның ақаулығына назар аудару керек. Жақсы жұмыс істейтін қозғалтқышта жұмыс істелініп біткен газда көміртек тотығының құрамы рұқсат етілген нормадан аспауы тиіс.

Мемлекеттік көлік инспекциясы туралы тәртіпте автомотокөліктің қоршаған ортаны зиянды әсерінен қорғау бойынша шараларды орындауға бақылау жүргізу қойылған.

Улылыққа қабылданған стандарт бойынша болашақта нормаларды қатайту қарастырылған, бірақ бүгінгі таңда да Қазақстанда еуропалыққа қарағанда қатаң: көміртек оксиді бойынша 35%, көмірсутек бойынша 12%, азот оксиді бойынша 21%.

Зауытта жұмыс істелініп біткен газдың улылық пен түтіні бойынша реттеу және бақылау жүргізілген.

Мамандар пікірі бойынша, көліктің дизель қозғалтқышына көшуі атмосфераға шығарылатын зиянды заттар мөлшерін азаяды. Дизельдің шығарылатын затында көміртектің улы тотығы жоқ, өйткені дизель отыны онда толығымен дерлік жанады. Сонымен қатар, дизель отыны құрамында қазіргі таңдағы карбюратор қозғалтқышында жағудың жоғары деңгейі бар бензиннің октандық санын жоғарылатуға пайдаланатын қорғасынның тетраэтил, қоспалары жоқ.

Дизель карбюратор қозғалтқышынан 20-дан 30% дейін тиімді болып келеді. Сонымен қатар, 1 л дизель отынын өндіру үшін бензиннің осындай мөлшерін өндіруге қарағанда энергия аз шығындалады. Содан энергия ресурстарын екі рет үнемделуі байқалады. Осыған байланысты дизель отынында жұмыс істейтін көліктің саны тез өсуде. [16]

Іштен жану қозғалтқыштарында отынның химиялық энергиясы жылу, кейін механикалық жұмысқа айнаалды. Химиялық энергияның босау үрдісі жану құралдары бойынша іске асады, мұнда энергия тасуыш реагенттер оттегімен бірігеді. Тотығу реакцияларының өнімдерінде токсинді құраушылар болады – күрделі, тізбекті реакциялардың аралық қосылыстары: көміртегі оксиді, толық жанбаған көміртегілер, соның ішінде оттек құрамдылар (альдегидтер), күйе (қатты фильтрат, басым түрде қатты көміртегіден тұрады), жұмыс жасалған газдар құрамында қозғалтқыштармен тасталады. Жұмыс жасалған газдар сонымен қаатр шағын мөлшерде болатын жану өнімдерімен сұйытылады, бірақ өзінің белсенді күйінде олар тірі ағзаларға маңызды қауіп тудырады. Оларға майлар мен энергия тасуыштарының құрамына кіріп, кейбір химиялық элементтермен отындарда әрдайым болатын азот оксиді, отттек мен сутектің күкіртпен қосылыстары жатады. Сондықтан соңғы өнімдерге дейін жану үрдісін жүзеге асыру керек П (СО₂ және Н₂О дейін көміртекті отындарды қолдану кезінде) мүмкін бола бермейді. Дизельді қозғалтқыштардың жұмыс жасаған газдарының токсинділігі басты түрде азот N0_х пен күйе құрамымен түсіндіріледі және кесте 6.1-де ұсынылған.

Кесте 6.1

Жұмыс жасаған газдар токсинділігі

Жұмыс жасаған газдар құрамы	Жұмыс жасаған газдар құрамы, %
1	2
Азот	76-дан 78-ге дейін
Көміртегі	2-ден 18-ге дейін
Су буы	0,5-тен 4,0-ге дейін
Көміртегі оксиді (IV)	1,0-ден 10,0-ге дейін
Көміртегі оксиді	0,01-ден 0,05-ке дейін
Азот оксиді	0,001-ден 0,4-ке дейін
Көмірсутектер	0,01-ден 0,1-ге дейін
Альдегидтер	0,001-ден 0,009-ға дейін
Күкірт газы	0,1-ден 0,3-ке дейін
Күйе, мг/м^3	10-нан 1500-ға дейін
Бензапирен, мг/м^3	10-ға дейін

Шектелген ауа алмас болатын құрылыс және өзге бөлімшелерде зиянды азаттар концентрациясы ашық бөлімшелерге қарағанда елеулі жоғары. Тығыз жасыл отырғызулар зиянды заттардың елеулі бөлігін ұстауға қабілетті.

Жүк тиегігштер паркінің жұмысы кезінде зиянды заттардың тасталуы жүреді, бұл экологиялық-экономикалық щығынға әкеледі. Осыған байланыс-ты қоршаған ортаға келетін шығынды есептеу керек.

i-ші зат тасталуының жылдық массасы келесі формуламен анықталады:

, т/жыл (6.1)

мұнда q_удi – i-ші ластау затының меншікті бөлінуі, г/км;

k₁, k₂ – автокөлік паркінің техникалық күйі мен орташа жасының әсер ету коэффициенттері;

τ – автокөліктің жылдық жүгірісі, млн.км/жыл.

Жүк тиегіштер паркі үшін дизель отынының күндізгі шығыны шамамамен 100 л құрайды.

Бес күндік жұмыс аптасы кезінде жылдық шығу 259 күн. Сәйкесінше, отынның жылдық шығыны 25900 л/жыл. Берілген шама 129500 к жылдық жүгіріске сәйкес келеді немесе 0,1295 млн.км/жыл.

Қалдықтардың жылдық массасы құрайды:

т/жыл,

т/жыл,

т/жыл.

Қоршаған ортаға келетін жылдық экологиялық шығын мына формуламен анықталады:

, тенге/жыл, (6.2)

мұнда σ – ластанатын аймақ түрін сипаттайтын көрсеткіш, 4 деп қабылданады;

γ – ластаушы заттарлың 1 шартты т. құны, 650 тенге/шартты т;

f – ластаушы заттардың шашырау коэффициенті, 10 деп қабылданады;

М –қалдықтардың жылдық келтірілген массасы, шартты т/жыл, келесі формуламен анықталады:

, шартты т/жыл, (6.3)

мұнда т_i –i-ші ластаушы зат тасталуының жылдық массасы, т/жыл;

А_i­ –i-ші ластаушы заттың агрессивтілік коэффициенті, СО үшін – 1, NO_x – 25, СН – 3,16 шартты т/жыл;

, шартты т/жыл, (6.4)

шартты т/жыл,

тенге/жыл.

Осылайша, 129500 км автотиегіштер паркінің жылдық жүгірісі кезінде экологиялық шығын 1344980 тенге/жыл құрайды.

Қорытындылай келе, бүгінді таңда техника тарапынан қоршаған ортаға тигізетін зардаптап мөлшерін азайту үшін қолданылатын технологиялар айтарлықтай үлкен жетістікке жетті. Дипломдық жұмыс негізі болып табылатын қареріту қондырғысы заман талабы мен арнайы нормаларға сәйкес экологиялық таза деп сенімді түрде айтуға келеді. Білімдердің қазіргі заманғы деңгейі, сонымен қатар әрекет етуші, зерттеуші технологиялар оңтайлы болжамдар үшін негіз береді: адамзатқа энергетикалық ресустардың таусылу қатынасында, энергетика тудыратын экологиялық мәселелер жоспарында тығырықты жағдай тумайды. Осы позияциялар тұрғысынан энергия алудың заманауи әдістерін өтпелі ретінде қарастыруға болады. Мәселе өтпелі кезең ұзақтығы қандай және оны қысқарту мүмкіндіктері болып отыр.