Мәскеу астанаға айналуы және Кремльдің реконструкциясы.

Мәскеуге, осы саяси және мәдениетті орталығында, астам ашық және көрнекі түрде ұлттық сананың өрлеуі көрсетілгенде, тасшы шеберлері барлық жерлерден келіп іркілді, құрылыстық артерлер, златокузнецтер, шебер жазушылары және атақты тәжірибелі италиялық сәулетшілер шақырылды.

Орыс самодержавия қорғаны және құдыреттілігінің белсенді білдірушілері аумақтауында қажеттілік зарды Благовещенсктің жиылысында шақырылды. 1564 ж. придворный храмы төрт галереялы шектеумен қоршалып, тоғыз баспен аяқталады. Благовещенсктің жиылысының өлшемдері (1484—1489 жж.), оның динамикалық пішінінің және кіші-көлемді жұқалығын элементтері еніп, жақын адамға, храмының мақсатына бұл үй жауап берді.

Благовещенсктің жиылысы тек орталықтандырылған орыс мемлекеттің заманының ең қызықты архитектуралық ескерткіші ғана емес, дүниежүзілік мағынасы бар, ескі орыс кескіндеменің үздік туындысының алқабы.

Өте нәзік, шағын абжауқын Ризположения шіркеуі (1484— 1488 жж.), мәскеулік митрополитеннің үй храмы болып қызмет етеді. Успенски жиылыспен пейілді, ол өткелдермен жиылыстың солтүстік жағынан патриарх ауламен қайнаған болатын. Қалағанмен осы шіркеудің архитектуралық пішіндерінде, Псковтің шеберлерінің де құралым көркемдік жөн-жоралғының бір бүтіндігіне бөлек-бөлек білім мектебі белгілі.

Тек құрылысқа деген өткел қыштан ғана емес, сонымкен қатар кесілген тастың белбеуін керамикаға ауыстыру. Қосалқы жүздер сияқты лилияға ұқсайтын үшжелекті гүлінің айқас- өркендермен апсид фриз террактық балясина және керамика тақтасы ауқымдар деңгейіне бас өтеді.

Мәскеудің саяси және экономикалық мықты мемлекеттің орталығына айналғаны, оның бекемдел халықаралық жағдайын құрылыстық көлемін аумақтайды. Мәскеу үлкен құрылыстық алаңына айналып барады, нешіншіде тек Мәскеулік, Псковски, Новгородтың тасшы шеберлері ғана емес,сонымен қатар фряжски фортификаторлары мен сәулетшілері жұмыс жасайды. Кремль сарайдының құрылысын бастайды.

Кремльдің құрылысы XV ғасырдың 70-ші жылдарында басталады.

• Кремльдің бірінші ағаштан жасалған қабырғалары 1156 жылы салынған.

• 1339-1340 жж. Иван кезінде кремльдің шекарасы бірталай алақандай болган және қабырғалар кейін күйіп-жанған емен бөренелерден жасалған.

• 1367-1368 жылы Иван Қалита немересінде - князь Дмитрий Иванович(Донском) кезінде ақтасты қабырғалар мен кремльдің бірнеше мұнаралары салынды. 1464-1466 жж. сәулеткер Ермолин арқасында қабырғалар сырттай біршама жаңартылды. Ак балшықты болғандықтан олар да бізге дейін жетпеді, тек қана ішкі бутау мен негіздің бөлігі ғана қалды.

78 сурет - Иване III кезіндегі кремльдің құрылыс жоспары.

• Иване III кезінде бірқатар ғибадат және азамат ғимараттың құрылысымен жаңа үшінші біздің заманымызға дейін жеткен Кремльдің қабырғалары мен мұнарасының құрылысы басталды. (78-сур).

Кремльдің кірпіштен кұрылған қабырғаларының ақтасты цокольдері, буталған жұмыртас және тастың ақбалшық ашпадан жасалған ішкі мылқау доға күйіндегі усті жаугер алаң тәрізді келеді. Қабырғаның бітісінің әу бастан екітөбешікті тіс, "қарлығаштың құйрықтары" болып табылды.тіссіз қабырғаның биіктігі 5 тен 17м ге дейін жуандығы – 3 тен 6 м ге дейін. Алға шығып тұрған мұнаралар қабырғаларды "бақылады": неғұрлым қауіп жерде мұнаралар тығыз тұрады, бас-басы мұнара-бекініс, іштерінде жиынтық және ағаштың алақшындары ярустарға бөлінген. Мұнараларда саймандар үшін амбразуралар болған, ал қабырғаларда – атқыштарға арналған. Алды шолу үшін мұнаралардың бұрыштарында домалақ және көпқырлы болды, ал кезеңдік - тіктөртбұрыштармен. Кремльдің көлемі -27,5 га, ал мұнаралар мен қабырғалардың ұзақтығы – 2235м. Небәрі Кремльде 20 мұнара – 19 ы қабырғаның бойымен және Кутафья – көлемді.

Ғимараттың кейбір тастан салынған сарайдың құрылысына италиялық сәулетшілер Марк Фрязин(бұрын атауы Руффо) және Антонио Солари қатысқан. Осыған қарамастан сол, патшалардың бір мезгілде кешен ескі орыс архитектуралықтың жөн-жоралғыларын сақтайды. түрлі-түрлі бір мезгілде топ асимметриялық төбелер, жарым-жарты бас тастың қаланған, арасында өткел және ойылғылармен тоқулы, халықтың ағаштан жасалған архитектуралқының ұстанымдарына бер- болып салынған. Күркелі жабындылар және бөшкелермен, боялған албар және қызыл кыреберіс үлкен Палата асқақтаған, Шіркеу ауданға деген асқақ жұрт алдында сөйле. Оның жай геометриялық пішіндерін көркемдік көпжоспарлық хороммен қырылыстары ашылды, ал оның жиырмаметрлік биіктігі Успенск жиылыспен салыстырымды шыдады. Ресми, салтанатты көріністі орыс патшаның тақты қонақ бөлмесіне де терезенің симметриялы жайлауы және әдемі қаптырма қырлы плитамен ақ ізбестастан сомдады, нешінші палатаға - Грановитая атауды алып берді.

Грановитая Палата(1487-1491 жж.) М. Фрязи-на және Соларин А. қатысуымен қаланды. Алайда ол тек кейбір сәулетшілік-декоративтік бөлшектерде ғана қамтылған. Палатаның жоспары және тіпті оның пропорцияларының орыстардың дәстүрінде.

Жаңа Алевиз (1505-1509 гг.) бес жыл ішінде Періштелік жиылысты салды.

Ордер жүйесінде жолға қойған, Періштелік жиылыстың қасбеттері қайта тірілткен заманының екіқабатты палаццосын ескертеді. Қабырға пилястрамен және кенерлермен екі ярусқа ажыратылған. Қабыршақтармен, неке қиған кенермен және жез жарты дөңгеленген декоративтік бітістің мінезін иемденді. Періштелік жиылыстың қасбеті қабаттардың мүшелеуінің жүйесі оның ішкі аясының құрылымына сәуле түспейді. Қабылданған ордерлік жүйе крест-күмбездің храмының ығына әртүрлі адыммен азғантай келісіледі. Шығармашылық жеке принци-пі ордер жүйесі және оларға Періштелік жиылыстың ұнап қалған декоративтік бөлшектерін пайдалана, пилястраның көмегімен және сәнмаңдайшалардың қабаттағы ярустарға қасбеттің мүшелеуінің жалған әдісін ғибадаттың ғимараттары үшін іске аспаған орыс шеберлер мінезді.

XVI ғ. басында, Москва еуропалық мемлекеттердің арасында үлгілі орын алғанда, ал шіркеу ауданның ансамбльсы тіпті бүктетілгенде, Алевизу жаңа ұстанбаптын владимиро-суздальттың архитектуралқының пішіндерін рұқсат етеді. Осы жылжулар көркем ойда шықты.

XV ғ. соңы адағы шығармашылық ізденістің күрделі кезі, бұрыңғы алды табысының тірілткен және мезгілдес жаңа лептің заманы болып табылады. Монгол-татар тепкінің әскери және құрылыстық техникасының облысында жіберіп қойған жылдарды тез арада жетіп алу үшін қатайған мемлекет шет елдің жерлікті мамандарын тарта бостайды.

Воз­ведение грандиозного ансамбля Мос­ковского Кремля, небывалые масштабы строительства, включавшие как градост­роительные и фортификационные ра­боты, так и сооружение крупных граж­данских и культовых зданий, послу­жили хорошей школой для создания основ общерусской архитектуры и про­фессиональных строительных кадров.

Московский Кремль и его архитектурные произведения становятся символом Русской державы, скинувшей тяжелое ярмо порабощения, и одновре­менно совершенными примерами строи­тельного искусства, достойными под­ражания. Законченные к началу XVI в. укрепления Кремля, впервые выполнен­ные из кирпича, превратили его не только в композиционный и идейно-художественный центр Москвы, но и в неприступную крепость, не уступавшую по своим техническим качествам лучшим фортификационным сооружениям За­падной Европы. Могучие зубчатые сте­ны с бойницами для ружей и пушек, c приспособлениями для ведения на­весной стрельбы и тайниками, суровые башни с дозорными вышками, прикры­тыми невысокими деревянными шатра­ми, величественные неприступные во­ротные укрепления с металлическими опускными решетками, крепкими ду­бовыми воротами и специальными отвод­ными стрельницами — были возведены в основном за десять лет (с 1485 по 1495 г.) при участии итальянских зод­чих и прежде всего Аристотеля Фиора-ванти.

Последующие годы, вплоть до 1516 г., ушли на строительство сложнейших гидротехнических сооружений, обеспе­чивавших посредством специальных плотин и прудов наполнение водой ко­лоссального, шириной 36 м, рва со сто­роны Красной площади. Каменная гро­мада Кремля грозно возвышалась над деревянной застройкой, окруженная во­дами Москвы-реки, Неглинной и соеди­нившего их рва-канала. Цепные подъем­ные мосты и один каменный с отдельно стоящей стрельницей-кутафьей связали ядро города с улицами, подходившими к Кремлю. Мост и монументальная стрельница Троицких ворот уцелели до наших дней, потеряв, правда, боевые зубцы, которые в XVII в. были замене­ны декоративным завершением в виде короны.

Неприступность Кремля и его гра­достроительная роль центра восприни­мались в те годы особенно остро бла­годаря сносу по указам 1493 и 1495 гг. строений вокруг кремлевских стен и расчистке со стороны Неглинной и за Москвой-рекой широких, более 200 м, участков.

Обносятся каменными стенами Троице-Сергиев (1540—1550 гг.), Борисо­глебский (1545 г.), Иосифо-Волоколамский (1543—1566 гг.), Псково-Печор-ский (1553—1565 гг.) и многие другие монастыри.

Улучшается система передовых ук­реплений и вокруг Москвы. За пределами Земляного города возводятся для защиты главных дорог, в дополнение к уже существовавшим со стороны «приступа» татар, Донской и Новодевичии монастыри, усилившие защиту юго-западных рубежей. Полукольцо мо­настырей начиналось Спасо-Андронико­вым монастырем (основан в 1360 г) который оберегал Владимирскую дорогу-' Новоспасский (осн. в 1462 г.) контро­лировал путь на Нижний Новгород; Симонов (осн. в 1379 г.) прикрывал прибрежную полосу Москвы-реки; Да­нилов (осн. в 1272 г.) охранял подходы со стороны Серпухова; Донской (осн. в 1592 г.) следил за Калужской доро­гой, а Новодевичий (осн. в 1524 г.) защищал пути из Литвы. Учитывая более совершенную по срав­нению с татарской военную технику западных государств, Новодевичий мо­настырь обносят каменными стенами дошедшими до нас с перестройками конца XVII в.

Замечательные архитектурные ан­самбли монастырей, сохранившие во многом свой первоначальный вид, дают представление о древнерусских городах их своеобразии и самобытности.

Древнерусские города отличались и типом застройки, носившей усадебный характер. Вместо узких улиц с тесной сплошной застройкой, тянущейся вверх, типичной для западноевропейского сред- \ невековья, в городах Русского госу­дарства улицы были шире, а хоромное строение ставилось «середь двора». Поэ­тому русские города были в три-четыре раза больше по территории, чем евро­пейские.

Государственная собственность на городские земли позволяла легче осу­ществлять русскому правительству гра­достроительные мероприятия. В Москве указом 1585 г. устанавливалась ширина улиц: главных —24 м, второстепенных — 12 м. Значение главных улиц подчерки­валось их обязательным мощением де­ревянными плахами или бревнами и большим количеством каменных пост­роек. В силуэте быстро развивающегося города господствовал Кремль с высокими каменными или деревянными зданиями и более плотной застройкой, чем в дру­гих районах.

Наиболее ярко идейные устремления эпохи нашли отражение в каменном культовом зодчестве, игравшем в те вре­мена ведущую роль. Превращение Руси в могущественное централизованное го­сударство и потеря в связи с этим политической власти удельными кня­зьями, рост государевых городов и увеличение посадского населения изме­няли состав заказчиков культовых соо­ружений. Усиление общественной ро­ли посада способствует распростране­нию в XVI в. небольших каменных приходских церквей, строившихся на средства прихожан и часто с их непос­редственной помощью. Каменные хра­мы, как правило, заменяли более древ­ние, деревянные, впитывая характерные черты народного зодчества, его живопис­ность и мирскую интимность.

Но наиболее новаторское направле­ние в каменном зодчестве XVI в. представляют столпообразные шатровые храмы. Их появление связано с подъе­мом национального самосознания, с образным отражением силы и гордости нации, скинувшей ярмо иноземного угнетения. Любимые народом деревян­ные шатровые постройки, дерзновенно I вздымавшиеся ввысь, олицетворявшие идеи победы, послужили прообразом каменных храмов. Показательно, что большинство шатровых церквей носило мемориальный характер и было связа­но с важными государственными со­бытиями.

Треу пішінди тастан жасалған шіркеудің пайда болғаны, басыбайлы архитектуралықтың дамуымен және құрылыстық істің табыстарымен түсіндіріледі. Атайман басыбайлы мұнара, биік кежеуілдің төбелері, Треу пішінди қоңырауханалар техникалық базаны құрылым шатырлар үшін таста әзірленген.

Және 1532 ж. Мәскеу-өзеннің биік жағасындағы патшалық Коломенск ауылында озгеше храм қаланады. Терассаның бас құрылуындағы пішініндегі қосылым тәрізді көлемі сегіз жікті шаршыға ауысатын, шатырмен бітеді. Көлемді құрылыстың мінезі, бөлек-бөлек бұрыштардың астында "сұлап жатқан" кіреберістер ағаштың көне жөн-жоралғыларымен тоқулы. Сабақтас халықтың ағаштан жасалған құрылымдары замандастармен байқалған. Дәстерлеу шіркеуі ағаштың үстен салынған ісіне, жиналым жазушы айрықша белгілеген. Осы храмда шеберлер православиалік канонизировандырылған шіркеудің аса үлгілерімен санаулы. Олар - христиан ғибадатындағы ғимаратының ең басты бөлігі, апсидтің өзін жасамайды.

Барлығы центриялыққа биіктіктелген композицияға бағынушы. Храмының өзінің шамалы аздаған бөлмесінің ауданы (8,5 X 8,5м) 60 м-ден асырған, биіктігіне қарасақ, осы ғимараты жаратқан адамның үлкен улес қосқаны, айрықша идеялы-көркем мақсатпен жеткізілгені бірден байқалады.

Храмның құрылысы престолл мұрагерінің келешек Иван IV патшасының тууына байланысты, қорғандар кезіндегі самодержавия және оппозициясының ара шарттарына боярин маңызды тарихи акті ретінде болды. Шіркеу-ескерткіші бүкілхалықтық қарау үшін патшалық ауладан шек сыртқа шығарылған. Ол әртіннен көрікті және қоршаған ортадан үстем құдайшылық етеді. Коломна храмының беймәлім жасаушылары, шығармашылық қабақтармен шық- көркем жөн-жоралғыларды пайдаланып, төл архитектуралық пішіндер жасап алғаны, ағаштың күркелі композициясымен салынуына қанаттандырған, жаңа материалдың ұрғашылыктарына сәйкестігі. Москвалық ертесінде шыққан архитектуралық мінез сипаттарының сәулесін түсірген, ақтасты бөлшектерден тұратын бұл қыштан қаланған ғимарат және ордер пішіндері.

Дөңгененген қақпа, үшбұрыштық керу-"садақ" біртүрлі капительдермен қиюласқан, үшжеке сәнмаңдайшаның бөліктері классикалық бөлшектерден импост тәрізді орналасқан. Жөн-жоралғылар және жаңашылдық органикалық түрде осы бірегей архитектуралық туындыда түйіскен.

Храмның алқалар ажырату әдісі, ағаштың архитектурасына мінездемелі, Дьяково ауылындағы Иоанна Предтечидің шіркеуінде композициялық толық бітісін алған. Осы оңаша шіркеу Дәстерлеу храмына жақын арада салынған, Мәскеу-өзенінің биік жағасындағы патшалық аулада, Иван Грозныйдің 1547 ж. патшалық титулдың қабылданғаны атап өтілуінде.

Коломенское ауылындағы шіркеудің мемлекеттілік ескерткіші бекітілгеніндей - арада Коломна ауылындағы, өзінің Иоаннаның бастаушыларының храмын треутәрізді басын көтерді.

Монументалді таңғажайып архитектуралық пішіндер бар тіреу төрт кіші мұнара тәрізді көлемдермен қапталған. Жоспардағы бес оғашты сегізқырлы шіркеулер бес бастамалы канондық нобайын бейнелейді. Шабылған ағаш сияқты, қосалқы көркем біртұтас топқа албарлар және терасса, тастың сегіздіктері біртұтас ортақ галереямен тоқулы.

Орталықтандырылған орыс мемлекетінің мүсіндері сәулеті дамуының кезін қорыта айтқанда, архитектуралықтың туындыларында ұлттық сананың шақырайған шағылысты өрлеуін алғанын белгілеу тиіс. Орыс халқысының құпиялы ойлары туралы айбында және даңқта елдер Мәскеулік Кремльдің жойқын ансамбльіне таңқаларлықта, асқақ және мызғымас өзінің халы қабырғасы және қала мен монастырьдің мұнараларында күркелі храмның екпінді ұшуында.

Мәскеудің айналасындағы бүлінген жердің құрмаласуы, оның озық біріктретін рөлі, феодалдық бөгеттің және оқшаулықтың үркіншілігі, мемлекеттік басқарманың орталықтандырылган жалпыұлттық мәдениетінің құралымына әсерін тигізеді. Мәскеу тек саяси ғана емес, сонымен бірге көркем орталықтың мағынасын иемденеді.