2

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІП

С. СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТI

Тулеева Ә.Қ., Юсупова Г.М., Әжбенов В.К., Байтасова Б.М.

«ӚСІМДІКТЕРДІ ИНТЕГРАЛДЫ ҚОРҒАУ»

пәні бойынша зертханалық-тәжірибелік сабақтарға арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

АСТАНА - 2009

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің

Әдістемелік кеңесінің отырысында Талқыланып шығаруға мақұлданды Хаттама № _______

«_____» _____________ 2009 ж.

«Бекітемін» С.Сейфуллин атындағы Қазақ

агротехникалық университетінің Әдістемелік кеңес тӛрағасы Әбдіров А.М. _______________

«_____» _____________ 2009 ж.

Туындыгерлер: Тулеева Ә.Қ., а.ш.ғ.к., Юсупова Г.М., б.ғ.к., Әжбенов В.К., б.ғ.д., Байтасова Б.М.

Әдістемелік нұсқау нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкес және зертханалықлық-тәжірибелік жұмыстары бойынша барлық қажетті мәліметтері жинақталып кұрастырылған.

Әдістемелік нұсқау биологиялық бағыттағы мамандықта оқитын студенттерге арналған.

Сын-пікір жазған: Жұмагұлов И.И., а.ш.ғ.к., «Экология және орман шаруашылығы» кафедрасының доценті.

С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ «Ӛсімдік шаруашылығы» кафедрасының отырысында қарастырылып, мақұлданды, хаттама № 4, «31» қазан 2009 ж.

Агрономия факультетінің әдістемелік кеңесінің отырысында қарастырылып, ұсынылды, хаттама № 3, «7» қараша 2009 ж.

С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, 2009 ж.

МАЗМҰНЫ
Кіріспе	4
Пестицидтердің жіктелуі	5
Пестицидтерді қолданудың негіздері	8
Ӛсімдік зиянкестерімен күресудің құралдары	11
Ӛсімдік ауруларымен күресудің құралдары	13
Ӛсімдіктерді қорғау бойынша іс шаралардың тиімділігін анықтау	14
Ӛсімдік қорғаудың биологиялық әдісі	19
Ӛсімдік карантині	21
Ӛсімдік қорғаудың физикалық және механикалық әдістері	22
Ӛсімдік қорғаудың селекциялық-тұқым шаруашылық және	23
генетикалық әдістері
Ауыл шаруашылық дақылдар ауруларының, зиянкестерінің	25
дамуына және таралуына бақылау жасау және болжамалау
Ӛсімдік қорғаудың агротехникалық әдісі және ұйымдастырушылық-	26
шаруашылық іс-шаралар
Ӛсімдікті қорғаудың интегралды жүйелері	29
Әдебиеттер	30
Қосымшалар	31

КІРІСПЕ

Агроӛндірістік кешеніндегі кӛкейкесті міндеттердің бірі - ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлерде қолайлы фитосанитарлық жағдай жасау. Ӛсімдік қорғауда ӛсімдік шаруашылығы технологияларының элементерінің тек оңтайлы үйлесуінің арқасында ғана бұл міндеттер шешімін таба алады. Ауыл шаруашылық дақыл ӛнімдерін зиянды ағзалардан сақтау үшін, ӛсімдіктерді интегралды қорғауды ғылыми-негізделген түрде тиімді қолданғанда ғана камтамасыз етеді.

Барлық күресу әдістерін біріктіру экологиялық таза ӛнім алу және пестицидке деген тәуелділікті тӛмендету үшін қажет, сондықтан зиянкестермен, аурулармен және арамшӛптермен күресудің жалпы жүйесі, зиянды ағзалардың таралуын және дамуын реттейтін бірден-бір қолайлы тәсілі болып табылады.

Белгіленген ӛнімділікті алуға және сол ӛнімнің сапалы болуына, пестицидтерді дұрыс таңдауда, оларды тасымалдауда, сақтауда, пайдалануда қауіпсіздендіруде, ӛсірілетін негізгі дакылдарды корғау шараларының жүйесін жоспарлауда, ӛсімдіктерді қорғауды ұйымдастыруда және оны жүзеге асыруда, алдын алу шараларына сүйене отырып, жою шараларын қолдану туралы шешім кабылдауда маманның іскерлігі әсер етеді.

Маман зиянды ағзалармен күресу әдістерінің артықшылықтары мен кемшіліктерін, егіншілік жүйесінің элементтерінің фитосанитарлық маңызын, ӛсіру технологиясын, пестицидтердің қазіргі ӛсімдік қорғаудағы алуан түрлерін, олардың препараттық түрін, қолданудың әдістерін және тәртібін, ӛсімдік иммунитетін, биоагентердің маңызын білуі қажет.

«Ӛсімдіктерді интегралды қорғау» пәні бойынша зертханалық – тәжірибелік сабақтарда студенттер ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердің фитосанитарлық жағдайын оңтайландыру және бақылау бойынша іс-шаралар жүйесін әзірлеу мен ұйымдастыру үшін керекті білімдерді игереді.

1 - тақырып: Пестицидтердің жіктелуі.

Сабақтың мақсаты: Пестицидтердің қазіргі кездегі жіктелуімен танысу.

Түсініктеме

Қазіргі кезеңде егіншіліктің дамуында ӛсімдік қорғауда химиялық әдіс жетекшілік рӛльде, ӛйткені қысқа мерзім ішінде кең алқапта фитосанитарияның кӛкейкесті мәселелерін тиімді шеше алуы мүмкін. Пестицидтер pestis - жұқпалы ауру, cide - ӛлтіру деген мағынадағы латын сӛздерінен құралған, зиян келтіретін ағзаларды жоюға немесе ӛсімдік ӛсуін реттеуге, егін жинау алдында жапырақтарды аластатуға және ӛсімдіктерді құрғатуға қолданылатын химиялық және биологиялық қосылыстар мен препарат топтарын қамтитын, жинақталған атауы.

Пестицидтерді қолдану адамдардың, жануарлардың денсаулықтарына және қоршаған ортаға қауіпті екендігіндігіне және материалдық шығындармен байланысты болғандықтан, оларды қолдану мәселелері мұқият негізделу қажет.

Агрономиялық токсикологияның пестицидтерді қолдану тәртібінің негізгі түсініктерін игеру қажет. Пестицидтердің түрлерінің кӛптігіне байланысты олардың қолдану міндетіне, химиялық шығу тегіне, адамдарға және жылы қанды жануарларға әсер етуіне байланысты олардың жіктелуін білу керек. Пестицидтер қолдану мақсатына және бағытына байланысты бірнеше топтарға бӛлінеді. Пестицидтер қолдану объектісі, әсер ету сипаты, химиялық әсері бойынша жіктеледі.

1 - тапсырма: Пестицидтердің жіктелуімен танысу. 1, 2, 3, 4, 5, 6 - кестелерді толтыру.

1 кесте - Қолдану объектісі бойынша пестицидтердің жіктелуі

Пестицидтердің топтары	Қолдану объектілері	Препарат мысалы
Акарицидтер
Альгицидтер
Арборицидтср
Афицидтер
Бактерицидтер
Вермицидтер
Вирусоцидтер
Гербицидтер
Инсектицидтер
Инсектоакарицидтер
Ларвицидтер
Лимацидтер
(моллюскоцидте
Нематицидтер
Овицидтер
Родентицидтер
Фунгицидтер

2 кесте - Ағзаға ену әдісі бойынша пестицидтердің жіктелуі

Пестицидтердің топтары	Ену әдістері	Препарат мысалы
Ішекке әсер ететіндер
Жанаспалы әсер ететіндер
Жүйелі әсер ететіндер
Фумигациялы әсер ететіндер

З кесте - Әсер ету сипаты бойынша пестицидтердің жіктелуі

Пестицидтердің топтары	Әсер ету сипаты	Препарат
		мысалы
1	2	3
Антифиданттар
Аттрактанттар
Феромондар (жыныстық
еліктіргіштер)
Десиканттар
Дефолианттар
Қорғанышты әсер ететіндер
Емдік әсер ететіндер
Түбімен жойып әсер ететіндер
Тандап әсер ететіндер
Жалпы жойып әсер ететіндер
Хитин синтезін тежеушілер (ИСХ)
Ювеноидтар
Кайромондар
Ӛсімдіктердің ӛсуін реттегіштер
Ретарданттар
Жаппай әсер ететіндер
Репелленттер
Хемостерелянттар

4 кесте - Химиялық топтары бойынша пестицтидтердің жіктелуі

Пестицидтердің топтары	Препарат мысалы
Бейорганикалық қосылыстар
Шығу тегі табиғи заттар
(биопестицидтер)
Органикалық жасанды қосылыстар

5 кесте - Пестицидтердің қауіптілік класстары

Кӛрсеткіштер	Қауіптілік класстары үшін мӛлшерлер
	1	2	3	4
Жұмыс аймағының ауасында
пестицидтердің шекті рұқсат етілген
концентрациясы (ШРК)-сы, мг/м3
Асқазанға енгізгендегі (ӛлу мӛлшері)
ӚМ50, мг/кг
Теріге тигізгендегі ӚМ50, мг/кг

6 кесте - Негізгі зияндылық ӛлшемі бойынша пестицидтердің гигиеналық жіктелуі

Гигиеналық жіктелу		Зияндыльқ	Негізгі ӛлшемдері
топтары		кӛрсеткіштері	бойынша зияндылық
			дәрежесі
Асқазанға түскеннен кейінгі уыттылығы
I
II
III
IV
	Терілік-сіңіргіштік уыттылығы

I

II

III

IV

Ұшқыштык дәрежесі бойынша заттардың қауіптілігі

I

II

III

IV

Шоғырланғыштық

I
II
III	і
IV
	Тұрақтылық
I
II
III

Бақылау сұрақтары:

1.Химиялық ӛсімдік қорғау пәні және мақсаты.

2.Пестицидтердің жіктелуі.

3.Ӛсімдік қорғаудағы химиялық әдістің артықшылықтары мен кемшіліктері.

4.У, уыттылық, уыттылық мӛлшері (шекті, жартылай жоятын, толық жоятын), пестицидтердің қолдану мӛлшері деген атауларға анықтама беріңіз.

5.Тӛзімділік дегеніміз не? Тӛзімділіктің қандай түрлерін айырады?

6.Тӛзімділіктің алдын алу шаралары және оны жеңудің жолдары.

7.Пестицидтердің әсерінен қандай патологиялық әсерлер тууы мүмкін? Оларға сипаттама беріңіз.

8.Барынша рұқсат етілген деңгейлер (БРД) және шекті рұқсат етілген концентрация (ШРК) дегеніміз не?

9.Қауіптілік класстарына байланысты пестицидтермен жұмыс істеудің ерекшеліктері.

2 - тақырып: Пестщидтерді қолданудың негіздері.

Сабақтың мақсаты: Пестицидтердің препараттық түрлерімен, пестицидтердің қолдану тәсілдерімен танысу.

Түсініктеме

Пестицидтерді қолданудың тиімділігі кӛбінесе олардың түрлеріне байланысты болады. Пестицидтің препараттық формасы препараттың жұмсау мӛлшеріне, ағзаға ӛтуіне, әсер етуінің ұзақтығына, қоршаған орта және адам үшін қауіптілік дәрежесіне әсер етеді. Қолдану үшін арналған препараттардың (пестицидтердің) құрамына әсер етуші заттардан басқа, толықтырғыштар (немесе еріткіштер) және қосалқы заттар (ингредиенттер) енеді, олар пестицидтердің физикалық-химиялық қасиетін жақсартады.

Препараттың түріне қарап, қолдану әдісін анықтайды. Зиянды ағзалармен күрескенде пестицидтердің әр түрлі әдістерін - бүркуді, фумигацияны, уландырылған еліктіргіштерді, дәрілеуді қолданады. Пестицидтерді қолданудың әрбір тәсілдерінде ӛздеріне тән артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Ӛсімдіктерді табысты қорғау үшін пестицидтерді колданудың, жұмыстық құрамның концентрациясын дұрыс таңдаудың үлкен мәні бар.

1 - тапсырма. Пестицидтердің негізгі препараттық түрлерімен және олардың жұмыстық құрамымен танысу, 1,2 — кестелерді толтыру.

1 кесте - Ӛнеркәсіптік препараттардың түрлері.

Препараттардың түрлері	Әсер етуші	Негізгі	Қолдану
	заттардың	ингредиент-	тәсілдері
	пайызы	тер
1	2	3	4
Түйіршіктер (Т)
Суланатын ұнтақ (СҰ)
Еритін ұнтақ (ЕҰ)
Сулы-диспергияланатын
түйіршіктер (СДТ)
1	2	3	4
Ақпалы құрғақ суспензия
(АҚС)
Микрокапсулалар
Паста (ПС)
Суда ерігіш концентрат
(СЕК)
Эмульсия концентратты
(ЭК)
Суспензия концентраты
(СК)
Ультра аз кӛлемді (УАКБ)
үшін препараттар
Шашкалар
Дуст (Д)

2 кесте - Препараттардың жұмыстық кұрамы

Жұмыстық кұрамы	Дайындау және қолдану тәсілдері
Суспензия
Эмульсия
Аэрозоль
Шын ерітінді
Коллоидтық ерітінді
Газ, булар

2 - тапсырма. Пестицидтерді қолданудың тәсілдерімен танысу, 3,4 - кестелерді толтыру.

3 кесте - Пестицидтерді қолдану тәсілдері.

Тәсілдердің атауы	Қолдану ерекшеліктері	Препараттың
		жұмыстық түрі
1	2	3
Тозаңдату (тыйым
Бүрку:
УАК
Шағын кӛлемді
Кәдімгі кӛп литражды
Дәрілеу:
кұрғақ
дымқыл
ылғалды
Уландырылған
еліктіргіштер
Аэрозольді ӛңдеу
Фумигация
Гербигация
Түйіршіктер және
микротүйіршіктер

4 кесте - Бүрку кезінде жұмыстық сұйықтықтың шығындалу мӛлшері

Дақыл	Жерүстілік		Авиациялық
	кӛп литрлі	шағын	орташа	УАК
		кӛлемді	тамшылы
1	2	3	4	5
Танаптық:
сұйықтықтың
шығындалу
мӛлшері, л/га;
тамшы кӛлемі, мкм;
жабдықтар