Культура. Вядомыя дзеячы асветы

Клімент Смаляціч, царкоўна-палітычны дзеяч, мысліцель, пісьменнік. Нарадзіўся ў 1-й палове 12 ст. ў Смаленску. Быў манахам Зарубскага манастыра каля Кіева. Стаў вядомы дзякуючы сваёй рознабаковай адукаванасці, рэдкай эрудыцыі, выдатнаму літаратурнаму таленту. Як сцвярджае Іпацьеўскі летапіс, К.С. «быў кніжнік і філосаф, якіх у Рускай зямлі не бывала». Высокую на той час адукацыю ён, верагодна, атрымаў у Канстанцінопалі.

Як прыхільнік развіцця ўсходнеславянскай культуры, змагар супраць засілля ў рускай царкве грэчаскага духавенства К.С. актыўна агітаваў за царкоўную аўтакефалію. Ён нястомна даказваў, што назначэнне мітрапалітаў для Кіеўскай Русі - унутраная справа рускага праваслаўя, і дыктат Візантыі ў гэтым пытанні пярэчыць інтарэсам народа, царквы, дзяржавы. Паводле яго пераканання, мітрапаліты-грэкі, якія дрэнна валодалі славянскай мовай, не маглі даць столькі карысці для царкоўнага ўпарадкавання і народнай асветы, колькі можна было чакаць ад мітрапалітаў мясцовага паходжання.

Узнікла рэальная пагроза ўнутрыцаркоўнага расколу. Разумеючы, да якіх вынікаў можа прывесці гэты канфлікт ва ўмовах раздробленасці Русі, князь Расціслаў заклікаў абедзве партыі да стрыманасці і разважлівасці. Нельга, казаў ён, каб безупыннае крывавае саперніцтва ўдзельных князёў за валоданне Кіевам узмацніла барацьбу за права той ці іншай княжацкай кааліцыі ўзводзіць у мітрапаліты свайго чалавека, абцяжарыла разладамі на рэлігійнай глебе жыццё грамадства, якое і без таго вельмі пакутуе ад палітычных усобіц.

Ефрасіння Полацкая (1102 – 24.5.1173) Прадстаўніца хрысціянскага культурнаасветніцкага руху ў Полацкім княстве 12 ст. Першая жанчына гэтага перыяду, прылічаная да святых. Нарадзілася ў Полацку. Дачка полацкага князя Георгія Усяславіча, малодшага сына князя Усяслава Брачыславіча. У 2й палове 11 — 1й палове 12 ст. полацкае княства як самастойная i моцная дзяржава дасягнула высокага ўзроўню i ў культурным жыцці. Трывалымі былі гандлёвыя i культурныя сувязі Полацкага княства з краінамі Усходу i Захаду. Культурным сувязям з Візантыяй спрыялі сваяцкія адносіны полацкіх князёў з візантыйскім iмператарскім домам. Менавіта ў гэтыя часы ў Полацку пабудаваны Сафійскі сабор i іншыя манументальныя царкоўныя пабудовы. Ёсць звесткі пра наяўнасць тут свайго летапісання. У духоўна-культурным жыцці Полацкага княства ўмацоўвалася хрысціянская ідэалогія, хоць язычніцкія ўяўленні былі яшчэ даволі моцныя нават у княжащим асяроддзі. Аднак хрысціянская ідэалогія заваёўвала ўсё больш прыхільнікаў, якія імкнуліся сцвердзіць у жыцці ідэі падзвіжніцтва, асветы i кніжнасці. Асабліва важную ролю ў гэтым працэсе адыграла Е. Полацкая., звесткі пра дзейнасць якой дайшлі да нас з «Жыція Ефрасінні Полацкай», створанага, відаць, неўзабаве пасля яе смерці (старэйшы з вядомых спісаў датуецца 14 ст.). Калі адлюстраванне дзяржаўна-палітычнай ролі княства знаходзіла сваю фіксацыю ў галіне летапісання, то ў духоўнай сферы гэта замацавана найперш у самім факце стварэння «Жыція...». Арыгінальнасць гэтага твора — у сцвярджэнні неабходнасці ведаў, любові да кнігі, у ідэі духоўнага ўдасканалення, праслаўленні падзвіж ніцтва, самаадднаным служэнні вышэйшым маральным ідэалам.

Ефрасіння рана пастрыглася ў манахіні насуперак волі бацькоў, якія хацелі аддаць яе замуж. Пасяліўшыся ў келлі Сафійскага сабора, яна занялася перапіскай твораў рэлігійна-маральнага зместу. Гэта, відаць, былі пераважна пераклады з грэчаскіх арыгіналаў. Відаць, яшчэ да прыходу Ефрасінні быў пакладзены пачатак вядомай бібліятэкі Полацкага Сафійскага сабора, якая паступова ператварылася ў буйны культурны цэнтр Полаччыны, дзе ствараліся i захоўваліся нацыянальныя духоўныя каштоўнасці, у т.л. летапісы i творы грэчаскай патрыстыкі. Ефрасіння заснавала ў Полацку жаночы i мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы каля 1160 г. царквы святога Спаса (цяпер СпасаЕфрасіннеўская), дзе размяшчаліся келлі Ефрасінні i яе сястры, i царквы Багародзіцкай. Спаская царква была багата ўпрыгожана фрэскамі, якія маюць вялікую гістарычную i мастацкую каштоўнасць. Па заказе Ефрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161г. быў зроблены напрастольны шасціканцавы крыж для царквы святога Спаса. Ён быў з кіпарысу, да яго пярэдняй i адваротнай паверхняў прымацаваны залатыя, да бакавых — сярэбраныя пласціны. Крыж быў аздоблены каштоўнымі камянямі, упрыгожаны выявамі евангелістаў, заснавальнікаў праваслаўя, святых Ефрасінні i яе бацькоў. Па яе загадзе гэты абраз быў упрыгожаны золатам, серабром i каштоўнымі камянямі (зараз знаходзіцца ў Рускім музеі ў СанктПецярбургу). У канцы жыцця Ефрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, дзе i памерла. У 1187 г. яе мошчы былі перенесены ў Кіева Пячорскую лаўру, a ў пач. ХХст. у Полацк.

Знаходжанне Ефрасінні ў манастыры было пачаткам яе ператварэння ў падзвіжніцу, часам збірання духоўных сіл. Мінуў пэўны час, i яна просіць дазволу пасяліцца ў келлі Сафійскага сабора. Ведучы манаскі, аскетычны лад жыцця, Ефрасіння занялася перетекай кніг. «И нача книгы писати своими руками». Ідэал ведаў i асветы, любоў да кнігі i найперш да Бібліі ў сярэднявеччы былі шляхам спасціжэння Божай мудрасці, твораў тэалагічнага характеру. У «Жыціі...» падкрэслівеецце, што ў Прадслевы з маленстве была Прага да ведаў. Яе імкненне вучыцца падаецца адначасова i як вытворнае ад любові да Бога, i як шлях унутранага ўдасканалення, дасягнення ідэалу. Сцвярджаючы ідэю самаадданага духоўнага служэння ў зямным жыцці i ўспамінаючы словы Хрыста, сказаныя апосталам: «Не носите с собою ничто же, токмо жезл един!», — Ефрасіння гаворыць, што ў яе нічога няма, акрамя слова Боскага i кніг. «И еще же за все имение имею книги сея. Ими же утешает ми ся душа и сердце веселится». Шлях дасягнення ідэалу неадлучны ад боскага слова i ведаў, занатаваных у кнігах Свяшчэннага пісання. Перапіска, распаўсюджванне кніг — адна з найважнейшых i богаўгодных місій чалавека. У гэтым сэнс дзейнасці Ефрасінні па перапісванні кніг.

Дзейнасць Е. Полацкай — яскравы адбітак кардынальных духоўных зрухаў, што адбываліся ў культурнаграмадскім жыцці Беларусі на працягу 12 ст., калі закладваўся i мацаваўся фундамент новага разумения свету, ствараліся перадумовы развіцця індывіда як непаўторнай асобы, сцвярджэння духоўнамаральнай самакаштоўнасці чалавека. Духоўны ўплыў беларускай асветніцы Е. Полацкай далёка выйшаў за межы старажытнай эпохі. Яе імя, справы i вобраз падзвіжніцы крышталізаваліся ў часе i набылі найвышэйшую якасць нацыянальнага сімвала самаадданага служэння высакародным ідэалам, вернасці сваёй радзіме.

Пісьменнік, царкоўны дзеяч Кірыла Тураўскі (каля 1130 – 1182)

Старажытнарускі (старабеларускі) пісьменнік, прапаведнік, царкоўны дзеяч. Звестак пра яго жыццё няшмат. У рукапісных пралогах захавалася яго «Жыціе» — кананічная царкоўная біяграфія: «Гэты шчасны Кірыла, — гаворыцца ў ёй, — нарадзіўся i выхаваўся ў горадзе Тураве. Сын заможных бацькоў, ён не любіў, аднак жа, Багацця i тленнай славы гэтага свету; але найперш стараўся спасцігнупь вучэнне боскіх кніг i добра напрактыкаваўся ў святых пісаннях». Атрымаў добрее хатняе выхаванне, пазней спасціг вышэйшыя навукі i мастацтвы ад грэчаскіх настаўнікаў. Памайстэрску валодаў народнай вобразнай i стараславянскай мовамі, глыбока ведаў візантыйскую культуру, асабліва паэзію i красамоўства. Рана стаў паслушнікам аднаго з тураўскіх менестыроў.

Творы К. Тураўскага набылі вялікую папулярнасць на Русі i распаўсюджваліся ў спісах 12—17 ст. Яго малітвы друкаваліся на Беларусі ў «Евангелии учительном» (Заблудаў, 1569) І.Фёдарава i П.Мсціслаўца, у «Молитвах повседневных» (Еўе, 1615; Вільня, 1635) i інш. выданнях. У 1821 К. Калайдовіч выдаў 15 твораў Кірылы ў «Помніках расійскай славеснасці XII ст.». Пазней епіскап мінскі i тураўскі Яўгеній выдаў зборнік яго твораў у перакладзе на рускую мову (Кіеў, 1880). Акадэмічнае выданне літаратурнай спадчыны беларускага асветніка ажыццявіў І. Яромін у 1956—58. Ю. Лабынцаў перавыдаў факсімільным спосабам (1992) малітоўныя творы Кірылы з віленскага выдання «Молитвы повседневные» (1956).

К. Тураўскі развівае багаслоўскую традыцыю ўсходніх айцоў хрысціянскай царквы, паводле якой Бог ёсць непазнавальны ў ланяццях, трансцэндэнтны (паза межамі людскога вопыту) Дух як абсалютны суб'ект, які сімвалічна пазнаецца праз пазнанне i ўмілаванне створанага ім дасканалага сусвету, праз веру i любоў да Яго адзінароднага i аднаіснага з ім Сына Ісуса Хрыста, праз якога адбылася тайна спалучэння Духа i цела, Бога i чалавека, трансцэндэнтнага i іманентнага светаў. А праз гэту тайну стала магчымым выратаванне чалавека i ўсёй «плоці» прыроды, ix далучэнне да трэцяй іпастасі Святой Троицы — да Святога Духа, стала рэальнай перамога жыцця над смерцю, святасці над трахом. Багаслоўская канцэпцыя К.Тураўскага грунтуецца на гэтых асноўных пастулатах хрысціянскага светапогляду.

Для хрысціянскай культуры таго часу багаслоўская паэтычная, красамоўніцкая i асветніцкая творчасць К.Т. была сапраўдным адкрыццём красы i мастацкай выяўленчай сілы роднай мовы. Пісьменнік добра ведаў класічную візантыйскую рыторыку i паэтыку, творча выкарыстаў гэту багатую эстэтычную традыцыю, узбагаціўшы культуру i мову свайго народа. 3 пазнейшых беларускіх асветнікаў бадай што адзіны Сімяон Полацкі дасканала валодаў красамоўніцкім майстэрствам, хоць i ўступаў свайму выдатнаму папярэдніку ў сіле i прыгажосці лірычнага самавыяўлення.

Вывады

Вялікае значэнне ў лёсе Старажытнай Русі, у тым ліку і яе заходніх зямель, мела прыняцце у 10ст. хрысціянства. Яно спрыяла ўмацаванню больш развітых грамадскіх адносін, чым першабытнаабшчынныя, дапамагала пераадолець перажыткі племянной адасоблеенасці, садзейнічала ўздыму культуры, пісьменнасці, умацаванню міжнародных сувязей.

Пры ўсёй агульнасці культуры Кіеўскай Русі(мова, вера і інш.) на тэрыторыі сучаснай Беларусі яна мела свваю спецыфіку, свае адметныя асаблівасці. Найбольш яскрава яны выявіліся ў культуры Полацкай зямлі, дзе ўжо ў пачатку 12ст. склаліся самабытныя школы дойлідства, жывапісу, пластыкі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.

22В истории феодальных государств Европы и Азии период феодальной раздробленности, охватывающий все средневековье, был объективно-закономерным этапом в поступательном развитии феодального общества и материального производства. С завершением в конце XI — начале XII в. генезиса феодального способа производства и утверждением его в качестве господствующего во всех отраслях хозяйства феодализм на Руси вступил в свою зрелую стадию, характеризующуюся развитым феодальным хозяйством и феодально-крепостническими -отношениями и соответствовавшими им надстроечными социально-общественными и государственно-политическими институтами (сложной феодально-сословной иерархии, феодального иммунитета, основных черт и элементов феодальной идеологии, права и государственного аппарата).Последовательность выделения земель в самостоятельные от Киева княжества и отдельные отличия в их политическом строе находились в прямой зависимости от уровня развития в них феодального землевладения и хозяйства, ремесла и городов, зрелости феодально-крепостнических отношений, расстановки классовых и внутриклассовых сил. Отношения между князьями, а также князьями и феодалами внутри княжеств. Оформились в сложную систему сеньориальных и вассальных отношений. По сравнению с предшествующим периодом эпоха феодальной раздробленности была более высоким этапом в развитии феодального общества, но она привнесла с собой и отрицательные черты, необходимость преодоления которых стала одним из факторов начавшегося в конце XIII в. на Руси и в ряде других европейских стран объединительного процесса. Утрата общегосударственного единства, бесконечные усобицы и войны между сюзеренами и их вассалами создавали в стране состояние постоянного хаоса, тяжело отражались на экономике страны, разъединяли ее воинские силы и ослабляли ее обороноспособность перед лицом иноземной агрессии. Для Руси и ряда других народов нашей страны эти присущие феодальной раздробленности черты имели наиболее тяжелые последствия. Гранича с бескрайними степными просторами Азии, откуда в течение веков волна за волной накатывались орды кочевников-завоевателей, Русь принимала и отражала их удары, заслоняя тяжелой для себя ценой другие народы, европейскую цивилизацию. Изнурительная многовековая борьба с кочевниками ставила Русь (по сравнению с другими европейскими странами) в неблагоприятные условия для ее развития по пути исторического прогресса.До монголо-татарского нашествия социально-экономическое и культурное развитие русских земель шло в уровень с развитием других европейских стран. Как и в странах Западной Европы, на Руси в конце XII — начале XIII в. началось развитие товарно-денежных отношений, наметились тенденции к превращению ремесленного производства в мелкотоварное, что было одним из важнейших условий для последующего развития в недрах феодального строя буржуазных элементов и отношений. Катастрофический удар, нанесенный полчищами Батыя по производительным силам и экономике Руси, усугубленный затем тяготами золотоордынского ига, пресек дальнейшее развитие этих прогрессивных тенденций, положил начало ее общему отставанию от развития западноевропейских стран, избежавших монгольского погрома и чужеземного ига. Восстановление подорванного нашествием хозяйства и новый экономический подъем в русских землях в XIV — XV вв. происходили в направлении дальнейшего развития и укрепления феодального землевладения, крепостнического хозяйства и феодальных отношений вширь и вглубь. Этот сугубо феодальный характер экономического развития русских земель в XIII -XV вв. предопределил ряд существенных особенностей объединительного процесса на Руси, начавшегося почти одновременно с образованием национальных государств в ряде других стран Западной Европы. В западноевропейских странах победа королевской власти над силами феодальной децентрализации была достигнута в значительной мере ее союзом с городами, в которых все большее значение приобретали формировавшиеся из средневекового сословия городских бюргеров буржуазные элементы.На Руси в силу более слабой после нашествия развитости городов и их феодального характера великокняжеская власть в своей объединительной политике опиралась прежде всего на основную массу господствующего класса феодалов, для которой на данном историческом этапе система феодальной раздробленности становилась преградой на пути расширения и развития феодального землевладения и хозяйства, вовлечения крестьян в более тяжелые формы феодальной зависимости и эксплуатации. Важным фактором объединительного процесса на Руси явилась всенародная борьба за свою национальную независимость и государственность, за свержение чужеземного ига, обеспечившая великокняжеской власти под-держку со стороны самых различных социальных слоев тогдашнего общества. Объективно объединительный процесс на Руси начался с «феодальной концентрации» — территориального роста и политического усиления отдельных княжеств, превращавшихся в «великие княжения». В начавшейся между ними борьбе за политическое преобладание выявлялся общерусский политический центр, возглавивший борьбу за объединение разрозненных русских земель в единое государство и за свержение золотоордынского ига. Победителем в этой борьбе вышло Московское княжество, столица которого Москва в княжение Дмитрия Ивановича Донского становится общепризнанным политическим и национальным центром формировавшегося Русского государства. Успехи Москвы в государственно-политическом объединении русских земель были закреплены ее победой над коалицией удельных князей, попытавшихся в ходе развязанной ими во второй четверти XV в. феодальной войны восстановить рушившиеся порядки феодальной раздробленности.Объединительный процесс завершился ликвидацией в последней трети XV — первой четверти XVI в. сохранявших еще (подчас уже иллюзорную) независимость земель и княжеств. Но это уже был новый этап в истории Русского государства, в котором завершение объединительного процесса неразрывно соединилось с началом борьбы за государственную централизацию и за окончательную ликвидацию золотоордынского ига.К наиболее важным причинам и предпосылкам феодальной раздробленности можно отнести:

· повсеместное распространение пашенного земледелия, как основного способа обработки земли;

· развитие ремесла и торговли, рост городов;

· рост экономических ресурсов удельных князей;

· упадок торгового пути «из варяг в греки».

23В начале XII в. Древнерусская держава распалась на отдельные княжества и феодальные республики. В этот период Киевская Русь уже не представляла собой единого политического целого и состояла из ряда отдельных земель – княжеств. Земли Беларуси входили в состав Полоцкого, Туровского, Пинского, Новгородского и частично Смоленского, Черниговского, Киевского и Владимиро-Волынского княжеств.Процесс политического дробления в начале XIII в. пошел еще быстрее. Одним из первых фактически независимых от Киева стало Полоцкое княжество.Своего апогея борьба между киевскими Ярославичами (потомками Ярослава Мудрого) и полоцкими Изяславичами (потомками Владимира и Рогнеды, Рогволодовыми внуками) достигла в период княжения Всеслава (1044 – 1101). Летописи сообщают, что князь много работал ради благополучия Полоцкой земли, забывая про сон и отдых. О нем уже при жизни складывалось множество легенд и преданий. Летописи повествуют о том, что Всеслав был чародеем и мог перебегать серым волком сотни верст. Ходила легенда, что он и родился от волшебства с отдельной отметкой, от которой будто бы зависела вся его необыкновенная сила. Чтобы «волшебный знак» не бросался людям в глаза, князь всегда носил на голове повязку. Чародеем рисует Всеслава и автор «Слова о полку Игореве».Пока был еще жив Ярослав Мудрый, Всеслав не думал об отделении Полоцкого княжества от Киевщины. После его смерти (1054) киевский престол занял старший сын Изяслав, титулованный на великого князя, черниговский – Святослав, переославский – Всеволод. В начале и с ними Всеслав жил в согласии, даже принимал участие в совместных походах южных князей против половцев, которые постоянно угрожали Киеву. Так продолжалось до 60-х годов XI в. С этого времени вновь разгорается борьба Полоцка с Киевом, которая не утихает до самой смерти Всеслава.В 1065 Всеслав осадил Псков, а в следующем году взял Новгород, забрав как военное достояние церковное имущество из Софийского собора. В ответ три брата – Изяслав, Святослав и Всеволод – объединились и выступили против Всеслава. Первым городом, который оказался на их пути, был Минск. Город был осажден и взят. Киевские князья повели свои войска дальше по р.Немиге и здесь встретились с войском Всеслава. Маленькая речка 3 марта 1067 г. «видела» на своих берегах страшную битву. Автор «Слова о полку Игореве» писал: «На Немиге снопы стелют головами, молотят цепями булатнями, на току жизнь кладут, веют душу от тела. Немиги кровавые бреги не житом были посеяны, а костьми сынов русских». Речки Немиги сейчас нет. По ее руслу проходит улица Немига в Минске.Летом 1067 Ярославичи, которые стали лагерем под Оршей, пригласили к себе в шатер для переговоров Всеслава с двумя сыновьями, гарантируя ему безопасность, но, нарушив обещание, пленили его, отвезли в Киев и посадили в темницу. В 1068 киевляне восстали против своего князя Изяслава, освободили Всеслава и провозгласили его великим князем Киевской Руси.Далее события разворачивались следующим образом. Лишенный киевского престола, Изяслав обратился за помощью к польскому королю Болеславу; последний с войском появился под Киевом. Навстречу ему выступил Всеслав с киевским ополчением. Среди киевлян было, по-видимому, какое-то несогласие. Не желая впутываться в неопределенное дело, князь-чародей бросил армию и среди ночи сбежал на родину – в Полоцк.Феодальные усобицы продолжались. С конца 70-х годов XI в. в борьбу с полоцким князем включился Владимир Мономах. В ее результате сильно пострадали полоцкие города: в 1078 г. – Логойск, Лукомль, Друцк, а около 1084 – Минск. После смерти Всеслава Полоцкая земля была разделена между его сыновьями (их было 6), которые потом стали наделять волостей своих детей. Появился ряд отдельных княжеств: Полоцкое, Минское, Витебское, Друцкое, Изяславское, Логойское, Стрэжавское, Городецкое. Престол в Полоцке считался главным. Этот город продолжал оставаться важным политическим центром.

24В начале 13 века меченосцы предприняли крестовые походы против ливов, эстов, земгалов, и других прибалтийских народов, захватив многие земли в Восточной Прибалтике, третья часть которых с санкции папы была закреплена за орденом.

Вскоре меченосцы вторглись в пределы Полоцкого княжества, стали угрожать Новгороду и Пскову. В 1234 году новгородский князь Ярослав Всеволодович нанес ордену тяжёлое поражение близ Дерпта, а в 1236 году объединенные силы литовцев и земгалов наголову разбили меченосцев близ Сауле.

Тевтонский орден - немецкий католический духовно-рыцарский орден, осуществлявший в 13 - начале 15 в. феодальную агрессию в Восточной Европе. Возник в конце 12 века в Палестине во время крестовых походов, в 1198 г. утвержден папой Иннокентием III. Имел большие земельные владения в Германии и Южной Европе. Так как все более усиливавшийся натиск турок создавал крайне неблагоприятные условия деятельности рыцарей на востоке, великий магистр ордена Герман фон Зальца (1210-1239) перенес центр тяжести деятельности ордена на запад. Тевтоны обзавелись большими землями в Германии и Силезии и по предложению венгерского короля открыли свое отделение на венгерской границе, в Семиградье. Однако венгерский король вовремя понял, какая опасность грозила ему от непосредственного соседства немцев, и в 1224 г. лишил тевтонов Семиградья их привилегий. В 1226 году по договору великого магистра ордена Германа фон Зальца с польским удельным князем Конрадом Мазовецким орден получил Кемлиньскую землю и, перенеся свою деятельность в Восточную Европу, начал покорение пруссов.

В 1237 году с Тевтонским орденом объединились остатки разгромленного ордена меченосцев, отделением Тевтонского ордена в Восточной Прибалтике стал Ливонский орден. Тевтонский орден захватил земли пруссов (конец 1283 г.), Восточное Поморье с Гданьском (1309), Эстляндию (1346), Жемайтию (1382-1398), остров Готланд (1398). Опорными пунктами в захваченных землях стали укрепленные замки. Местное население было почти полностью истреблено. Резиденцией гроссмейстера (великого магистра) ордена был с 1309 г. Мариенбург (Кенигсберг).

Ливонский орден - католическая и военно-политическая организация рыцарей Тевтонского ордена, создавшая в 13-16 в. феодальное государство в Восточной Прибалтике. Образован в 1237 г.после разгрома Ордена меченосцев в битве при Сауле. Территория Ливонского ордена включала в себя почти 2/3 латышских и эстонских земель, захваченных германскими рыцарями в Восточной Прибалтике. Во главе Ливонского ордена стоял пожизненно избираемый магистр с резиденцией в Риге или Вендене. Укрепленными замками управляли комтуры и фогты, которые отчитывались перед ежегодными собраниями высших чинов ордена.

В 13 веке Ливонский орден являлся главной военной силой немецких феодалов и католической церкви в Восточной Прибалтике. Поражение в Ледовом побоище 1242 года остановило продвижение Ливонского ордена на восток. С конца 13 века началась борьба ордена против рижских архиепископов за политическую гегемонию в Восточной Прибалтике. Одержав победу, Ливонский орден в 1330 году стал феодальным сеньором Риги

Таким образом, тенденции развития западных государств в 12 веке включали агрессивные планы по завоеванию территорий, востребованной для экономических аппетитов развивающихся управленческих структур, как религиозных, так и феодальных. Планы немецких и скандинавских вдохновителей агрессии носили ярко выраженный поработительский характер. Речь шла не только о порабощении народов, но и об их физическом уничтожении, ассимиляции, потери культурной и национальной принадлежности.

Положение в северо-западной Руси в первой половине 13 века было тревожное. Русскую землю опустошали татаро-монголы, а на северо-западные границы Новгородско-Псковской земли стягивались силы немецких, шведских и датских феодалов. В то же время Литовское Великое княжество пыталось захватить уцелевшие от татаро-монгольского разорения земли Полоцко-Минской Руси и Смоленска.

В этот трудный момент новгордский князь Александр и его отец Ярослав Всеволодович, ставший после гибели князя Юрия владимиро-суздальским князем, приняли ряд срочных мер по укреплению западных границ Руси. Прежде всего нужно было защитить Смоленск, где обосновался литовский князь. В 1239 году он был изгнан русскими войсками, и смоленский княжеский стол занял суздальский ставленник. Тогда же по распоряжению князя Александра новгородцы соорудили укрепления по реке Шелони, вдоль которой проходил путь в Новгород с запада.

Наконец, были упрочнены политические связи Владимиро-Суздальской земли с Полоцком. Выражением их явился брак князя Александра Ярославича с дочерью полоцкого князя. Политическое значение этого брака было подчеркнуто тем, что он был отпразднован в Тропце - опорном пункте обороны от литовских феодалов. Все эти военные и дипломатические меры принесли свои результаты: в течение ближайших лет войска Литовского княжества не нарушали границ Руси.

Походом Батыя на Русь воспользовались Швеция и Ливонский орден, договорившиеся с благословения папы римского при содействии германского императора Фридриха II об организации крестового похода против Северо-Западной Руси, в котором приняли участие датские, норвежские и многие другие рыцари из стран Северной Европы. У Швеции были свои интересы для похода на Русь, шведские феодалы и первыми двинулись в наступление на Русь. Видимо, в эти годы новгородское правительство приняло некоторые меры по восстановлению своих позиций в земле еми, а также и в земле суми. Такой вывод можно сделать из содержания буллы папы Григория IX, отправленной в 1237 году главе шведской церкви архиепископу упсальскому. Папа призывал шведских феодалов выступить с оружием в руках против финнов. «Яростью этих язычников, - писал папа, - владычество шведское ниспровергается, отчего легко может наступить совершенное падение христианства, если не будет прибегнуть к помощи бога и апостолического престола». Викинги: набеги с севера.- М.: ТЕРРА, 1996, С.78. Очевидно, восстание в финской земле приобрело широкий размах, привело к изгнанию шведских феодалов и к восстановлению политических связей еми с Новгородом. Из этой буллы следует, что неудачи шведских феодалов в финской земле были так велики, что папская курия провозгласила крестовый поход и против финнов и против русских. Как видим, положение здесь было сходно с положением в земле латгалов и эстов.

25.Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя прадумовы фарміравання ВКЛ

былі наступнымі.

1. Развіцце сельскагаспадарчай вытворчасці, рамяства, гандлю, рост

гарадоў і іх размяшчэнне на важных гандлёвых шляхах.

2. Паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства, сацыяльных

супярэчнасцей паміж саслоўямі.

3. Неабходнасць барацьбы са знешняй небяспекай, якая была адным з

асноўных фактараў для ўтварэння дзяржавы.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё першых дзяржаў-княстваў

Галоўнымі галінамі гаспадаркі на беларускіх землях у Х – ХШ стст.

былі земляробства і жывёлагадоўля. Асноўнымі прыладамі апрацоўкі глебы ў

гэты час з’яўляліся саха і рала, а распаўсюджанымі сельскагаспадарчымі

культурамі – пшаніца, проса, ячмень, жыта, бабы, рэпа і г.д. Развіццё

земляробства ішло ад падсечна – агнявога да ворыўнага.

Змены ў земляробстве прыводзілі да змен у жыцці грамадства. Вялікія

патрыярхальныя сем’і сталі паступова падзяляцца на больш дробныя. Цяпер

апрацоўваць зямлю і збіраць ураджай можна было сіламі адной невялікай

сям’і. Сялянскія сем’і сяліліся невялікімі сёламі (весямі). Цэнтрам некалькіх

весяў было вялікае сяло – пагост. Жыллём служылі зрубы ці паўзямлянкі з

глінабітнымі печамі, якія вытапліваліся па-чорнаму. Земляробчае

насельніцтва на беларускіх землях было арганізавана ў абшчыны, якія

называліся “верв”, “грамада”. Сельскія абшчыны валодалі ворнай зямлёй і

складаліся з усіх сем’яў адной або некалькіх вёсак. У іх спалучалася

абшчыннае валоданне зямлёй з індывідуальным вядзеннем гаспадаркі.

На другім полюсе раннефеадальнага грамадства знаходзіліся князь і

феадалы-землеўладальнікі. Уладальнікам усіх зямель лічыўся вялікі князь. За

карыстанне імі насельніцтва абавязана было плаціць князю даніну

прадуктамі (збожжам, мёдам, футрам і інш.). Збор даніны называўся

палюддзем. У гэты час узнікаюць наступныя віды феадальнага

землеўладання: княжацкае, баярскае і царкоўнае. Феадальнае землеўладанне

было вотчынным і памесным. Землеўладальнікамі былі таксама сялянская

абшчына і асобныя сяляне.

З цягам часу феадальная ўласнасць на зямлю пашыралася. Увесь

вывучаемы перыяд феадалы імкнуліся да максімальнай канцэнтрацыі ў сваіх

руках зямельнага фонду. Па меры развіцця феадальных адносін доля

абшчыннага і сялянскага землеўладання пастаянна змяншалася.

Закабаленню свабоднага сялянства садзейнічалі княжацкія даніны,

войны, неўраджайныя гады. Такім чынам, збяднелыя сяляне траплялі ў

феадальную залежнасць. Абшчынныя землі станавіліся ўласнасцю феадала,

дзяржавы або царквы.

26. Балцкія плямёны ў пачатку XIII стагоддзя знаходзіліся на больш

нізкай ступені палітычнага і культурнага развіцця.Тут існавалі

плямёны, якія паступова аб’ядноўваліся ў саюзы на чале з

старэйшымі князямі. Такі саюз, дзе ў ліку старэйшых адзначаецца

будучы заснавльнік Вялікага княства Літоўскага Міндоўг, быў

утвораны ў 30-я гады XIII ст.

Гэта была пераддзяржаўная стадыя палітычнай эвалюцыі.

Племянныя князі мелі ўласныя дружыны, з якімі ажыццяўлялі

грабежніцкія набегі на суседзяў, але без захопу на працяглы тэрмін

тэрыторый. У XI і XII стагоддзях балцкія плямёны былі даннікамі

рускіх княстваў. Менавіта Міндоўг, абапіраючыся не толькі на мясцовае баярства і сваю вотчыну, але і навесь ваенны патэнцыял Літвы ў шырокім сэнсе, стаў заснавальнікам

ВКЛ.Аб’яднанне літоўскіх і рускіх зямель было выгадным абодвум

бакам. Літва атрымала ўжо сфарміраваны і развіты апарат кіравання,

больш высокую культуру, рускія ж княствы маглі абаперціся на

ваенную моц літоўцаў. Пачатак утварэнню ВКЛ быў пакладзены аб’яднаннем

Навагародскай зямлі і Літвы пад уладай Міндоўга. Гэта амаль адразу

выклікала супрацьдзеянне як з боку Жамойці, якая таксама

прэтэндавала на ролю аб’яднальніка зямель, так і з боку суседзяў –

Галіцка-Валынскага княства, Лівонскага ордэна і нават татара-

манголаў, якія не адмовіліся ад намераў падпарадкаваць усю Русь.

Галіцка-Валынскі князь Даніла тройчы рабіў паходы на Наваградак і

Гародню. У такіх складаных умовах Міндоўг папрасіў заступніцтва ў

Папы Рымскага, прыняў хрышчэнне па каталіцкаму абраду і ў 1253 г.

каранаваўся. Саступіўшы частку Жамойці крыжаносцам, а

Наваградак, Слонім і Ваўкавыск – Галіцка-Валынскаму княству,

Міндоўг гэтым самым нейтралізаваў сваіх галоўных ворагаў, затым

здолеў перамагчы сваіх праціўнікаў у Літве і адбіць напад татарскага

войска пад кіраўніцтвам ваяводы Бурундая ў 1258 г. Умацаваўшы сваё

становішча, Міндоўг парваў з каталіцтвам і падтрымаў барацьбу

Жамойці супраць крыжаносцаў, але ў 1263 г. быў забіты у выніку

змовы літоўскіх удзельных князей. Аб’яднаўчы працэс прадоўжыў

сын Міндоўга Войшалк, які з дапамогай пінскай дружыны і войска

Галіцка-Валынскага князя здолеў у 1264 г. стаць на чале ВКЛ. Ён

заваяваў землі змоўшчыкаў – Нальшчаны і Дзяволтву, пашырыў

уплыў княства на Полацк і Віцебск. У 1267 г. ён перадаў уладу

галіцкаму князю Шварну, які праз тры гады памёр. На працягу

наступных трыццаці гадоў, перш за ўсё у час праўлення Трайдзеня, да

ВКЛ былі далучаны землі яцвягаў, адбіты спробы экспансіі з боку

татара-манголаў і крыжаносцаў. У канцы XIII – пачатку XIV стст.

пры вялікім князе Віцене прадаўжалася барацьба з крыжаносцамі, у

1307 годзе за княствам быў канчаткова замацаваны Полацк, уведзены

княжацкі герб “Пагоня”. У час праўлення Гедыміна тэрыторыя ВКЛ

значна пашырылася за кошт Віцебскай, Берасцейскай зямель,

Мінскага і Пінскага княстваў, гарадоў Гомеля і Мсціслаўля і стала

называцца Вялікім княствам Літоўскім і Рускім. Сталіцай яго з 1323

года стала Вільня. Пры Альгердзе і Вітаўце былі далучаны сучасные

ўкраінскія землі, Смаленскае і Бранскае княствы. У склад ВКЛ

канчаткова ўвайшла і Жамойцкая зямля, а княства з 1442 года стала афіцыйна звацца Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Ціск палітычнай ідэалогіі на навуковую гістарыяграфію ВКЛ зазначыўся ўжо з самых яе пачаткаў у 19 ст. Падчас русіфікацыі земляў былога ВКЛ, якая шырока разгарнулася пасля паўстання 1863 ‑ 1864 г., адной з ейных ідэалагічных падпораў стала вышукванне рускіх каранёў у гісторыі гэтай дзяржавы. У расейскай гістарыяграфіі, у тым ліку навуковай, ВКЛ трактавалася як “літоўска-руская дзяржава”. Менавіта такі тэрмін нязменна выступае ў назвах манаграфіяў вядомых расейскіх гісторыкаў Мацея Любаўскага, Хведара Леантовіча, Івана Лапы і інш. У гэтай назве слова “руская” разумелася як “расейская”, паколькі ў Расейскай імперыі украінцы і беларусы не лічыліся самастойнымі народамі.

Канкурэнцыйная расейскай польская гістарыяграфія ў тым жа 19 ст. актыўна распрацоўвала і прапагандавала этнічна летувіскую характарыстыку ВКЛ, прадстаўляючы яго прадуктам эвалюцыі летувіскага родавага грамадства. У ходзе гэтай эвалюцыі нованароджаная дзяржава паралельна з фармаваннем унутранай структуры быццам ажыццявіла падпарадкаванне (захоп) вялікага абшару старажытнарускіх (у першую чаргу, беларускіх) земляў, увайшла ў унію з Польшчай і з цягам часу стала складной часткай апошняй.

У гэтых двух інтэрпрэтацыях выразна заўважна імкненне ўключыць ВКЛ у кантэкст уласнай – расейскай або польскай, гісторыі, што мела стаць доказам “законнага” валодання землямі былога Вялікага Княства ў навейшыя часы. У канцы 19 і пачатку 20 ст. здолелі сфармаваць свае погляды на ВКЛ летувіская і беларуская гістарыяграфіі. Летувіскія гісторыкі з ахвотай перанялі польскую інтэрпрэтацыю, беларусы ж удакладнілі расейскую версію і прадставілі ВКЛ як “беларуска-літоўскае гаспадарства”. Таксама і ва украінскай гістарыяграфіі часам выказваліся (і выказваюцца зараз) погляды на ВКЛ як на украінскую дзяржаву.

Савецкая афіцыйная гістарыяграфія прыняла польскі варыянт этнічнай характарыстыкі ВКЛ (часам з агаворкамі, што то была дзяржава летувіскіх і беларускіх феадалаў), акцэнтуючы ўвагу на палітычным ды эканамічным прыгнёце беларусаў у гэтай дзяржаве і, такім чынам, апраўдваючы быццам бы вызвольнае далучэнне Беларусі да Расеі пры падзелах Рэчы Паспалітай. У другой палове 80-х гадоў 20 ст. з новай этнічнай характарыстыкай ВКЛ выступіў Мікола Ермаловіч, які прадставіў яго як выключна беларускую дзяржаву. Працы гэтага аўтара даюць адзін з прыкладаў адкрытай і нават намерана завостранай пастаноўкі праблемы этнічнай інтэрпрэтацыі ВКЛ. Катэгарычна адназначнае яе вырашэнне (напрыклад, апошняя кніга Ермаловіча так і называецца “Беларуская дзяржава – Вялікае Княства Літоўскае”), можна лічыць адной з прыкметаў публіцыстычнага характару гэтых працаў.Прычыны стварэняя:

Развіцце сельскагаспадарчай вытворчасці, рамяства, гандлю, рост

гарадоў і іх размяшчэнне на важных гандлёвых шляхах.

Паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства, сацыяльных

супярэчнасцей паміж саслоўямі.

Неабходнасць барацьбы са знешняй небяспекай, якая была адным з

асноўных фактараў для ўтварэння дзяржавы.