3. Віды пакарання у крымінальным праве вкл

Дземчанка на падставе статутнага заканадаўства і практыкі яго прымянення ў сістэме пакаранняў выдзяляе агульныя і галоўныя пакаранні, а такксама дапаўняльныя. Да агульных і галоўйых ён адносіць:

1) штраф на карысць пацярпеўшага: галоўшчына, навязка, гвалт, заклад (зарука), а таксама штрафы на карысць гаспадара або «вряда» віна , заклад;

2) публічна-крымінальныя пакаранні: а) асабістыя: смяротная кара, пазбаўленне волі, пазбаўленне гонару і правоў; б) маемасныя: агульная і спецыяльная канфіскацыя, адабранне маёнткаў;

3) помста, некаторыя формы якой захоўваюцца на працягу ўсяго XVI ст.

Да ліку дапаўняльных відаў пакарання належаць: выгнанне, пазбаўленне спадчынных правоў і пакаянне. Акрамя таго, у асобныя дзве групы Г.В.Дземчанка ўключае замяняючыя пакаранні, гэта значыць тыя, што прымяняліся ў якасці замены іншых відаў пакаранняў («выволанье», выдача ў кабалу і выдача ў вечную няволю), а таксама выключныя пакаранні (пазбаўленне пасады і ператварэнне ў «отчича»). Чым прасцей было злачынства па складу, тым прасцей было пакаранне, і наадварот — чым складаней быу састаў злачынства, тым складаней было пакаранне [1, с. 112].

Сістэму пакаранняў можна прааналізаваць у схеме №1.

Крымінальныя нормы Статута не ахоплівалі ўсіх відаў пакарання, таму што феадал, які чыніў суд над залежным насельніцтвам, мог прымяняць нават не прадугледжаныя законам ці звычаёвым правампакаранні. Маглі прымяняць розныя пакаранні гарадскія (войтаўскія) і копныя сялянскія суды. Акрамя таго, існавала асаблівая сістэма пакаранняу у царкоўных судах [4, с. 201].

Маёмастныя пакаранні і штрафы былі самымі распаўсюджаным відам. Яны маглі выражацца ў пэўных сумах грошай, прычым і ў канкрэтным памеры ў адносінах да здейсненных злачынствам страт, якія спаганяліся на карысць пацярпеўшага, яго родзічаў, адміністрацыі.

Пакаранне смерцю магло быць простым і кваліфікаваным. Простым пакараннем смерцю лічылася павешанне (горлам пакараць). Прычым у старажытныя часы прыгавор аб пакаранні смерцю павінен быў выконваць сам асуджаны ў прысутнасці суддзяў, якія слухалі яго пакаянне і агавор другіх злачынцаў, пасля чаго асуджаны сам лез у пятлю і вешаўся. У XVI стагоддзі каралі таксама адсячэннем галавы і расстрэлам ваеннаслужачых. Кваліфікаваным пакараннем смерцю былі чацвертаванне, спальванне на агні, утапленне, пасаджэнне на кол [3, с. 96].

Статут 1588 г. прадугледжваў смяротную кару за здзяйсненне:

1) злачынстваў супраць рэлігіі і царквы (крадзеж у царкве, забойтва ў царкве і інш.), прычым за такія злачынствы, як спакушэнне з хрысціянства ў іншую веру, богазневажанне, прымянялася кваліфікаванае пакаранне;

2) дзяржаўных злачынстваў, пры гэтым часцей за ўсё форма смяротнага пакарання не агаворвалася;

3) злачынстваў супраць парадку кіравання;

4) злачынстваў супраць правасуддзя;

5) воінскіх злачынстваў;

6) злачынстваў супраць жыцця, здароўя і гонару людзей;

7) маёмасных злачынстваў.

Пры феадалізме к простым людзям шырока прымяняліся цялесныя пакаранні: калецтва і біццё дубцамі і пугамі. Напрыклад, у злодзея, які ўкраў што-небудзь у велікакняжацкім двары на суму меней 2 коп грошаў, адразалі адно вуха. Зводні і ўтрымацелі прытонаў караліся адразаннем носа, вушэй і губы. Біцдё пугамі і дубцамі магло адбывацца ў горадзе каля ганебнага слупа.

Выдача злачынцы пацярпеўшаму ў няволю (халопства) або для казні практыкавалася да сярэдзіны XVI стагоддзя. Першая спроба абмежаваць выдачу злодзея ці яго жонкі і дзяцей пацярпеўшаму была зроблена яшчэ ў Судзебніку 1468 года. У Статуце 1588 года была запісана норма, згодна з якой злачынца ці яго жонка і дзеці маглі перадавацца пацярпеўшаму не ў якасці нявольнікаў, а для адпрацоўкі пэўнай сумы грошай[4, с. 201].

Турэмнае зняволенне было двух відаў; лёгкае — у верхний частцы замка і цяжкае — у падзямеллі з ланцугом на шыі. На ўтрыманне зняволенага грошы павінен быў даваць ён сам або пацярпеўшы, па абвінавачванню якога ён быў прыганора ны да турмы.

Выгнанне і аб'яўленне па-за законам прымянялася ў асноўным да злачынцаў-феадалаў, якія хаваліся ад суда, калі абвінавачваліся ў цяжкіх злачынствах» за якія магло быць назначана пакаранне смерцю. Усім людзям пад страхам гэтай кары забаранялася хаваць выгнанніка ці нават мець з ім зносіны. Калі ж яго затрымлівалі, ён дадлягаў неадкладнай кары смерцю [3, с. 96].

Пазбаўленне чэсці было дадатковай мерай пакарання для шляхты. Простыя людзі не пазбаўляліся яе, бо не лічылася, што яна ў іх ёсць. Пазбаўленне чэсці азначала ўтрату шляхецтва і ўсяго шляхецкага маёнтка. Пазбаўляліся чэсці шляхціцы, якія ўцяклі з поля бітвы, выгнаннікі (вываланцы), злачынцы, якія былі асуджаны да пакарання смерцю, але потым памілаваныя.

Пры пакаянні асуджаны павінен быў пры людзях у царкве або касцёле, стоячы на ўзвышшы, чатыры разы ў год аб'яўляць аб сваім злачынстве. У выпадку нанясення абразы шляхціцу вінаваты мог быць асуджаны публічна прасіць прабачэння ў зняважанага, якое рабілася ў судзе або ў іншым грамадскім месцы .

Новым відам пакарання ў крымінальным праве ВКЛ было пазбаўленне права займаць дзяржаўныя і грамадскія пасады. Гэтай кары падлягалі службовыя асобы, якія злоўжывалі сваім становішчам, сенатары і іншыя паны, якія бралі грошы ад замежных дзяржаўных устаноў і дзейнічалі на шкоду свайго народа і дзяржавы.

Неабходна адзначыць, што Статут 1588 г. абвяшчаў, што пакаранне павінна быць справядлівым. Толькі пры гэтай умове магчыма дасягненне пастаўленых заканадаўцам мэтаў пакарання. Заканадаўца лічыць, што справядлівым зяўляецуа толькі тое пакаранне, якое выцякае з патрабаванняў божай і чалавечай справядлівасці і якое з'яўляецца вьшікам віны, а таксама роўным і аднолькава непазбежным Закон прыгрымліваецца аднаго з важнейшых прынцьшаў: без віны няма пакарання і таму абавязвае «карати винного за выступ». Трэба адзначыць, што гэта патрабаванне закона вельмі часта разыходзілася з жыццёвай практыкай і «зацный и можный» шляхціц мог адкупіцца, або папрасіць аб памілаванні, або проста не выканаць судовай пастановы [2, с. 123].

Злачынец, віна якога даказана, павінен быў панесці пакаранне, калі толькі заканадаўца дапускае магчымасць яго непрымянення па меркаваннях крымінальнай палітыкі або якіх-небудзь іншым акалічнасцях. Заканадаўца XVI сг. замацоўвае ў Статуце палажэнні, адносна якіх асоба, што здзейсніла злачынсгва, павінна падвергнуцца пакаранню, якое рэгламентавана законам і вызначана судом, аднак пры наяунасці пэўных умоў адпадае неабходнасць прымяняць пакаранне і яно можа быць адменена (поўнасцю ці часгкова) або заменена іншым. Выпраўляць жорсткасць закона (а ў цэлым крымінальны закон Вялікага і княсгва Літоўскага можна прызнаць дастаткова строгім) суд мог з дапамогай магутнага і прытым легальнага сродку, — адмены пакарання ці яго замены. Па Статуту ўсякае пакаранне магло быць заменена іншым або ўвогуле адменена пры ўмове задавальнення пацярпеўшага. Закон прадугледжваў наступныя выпадкі вызвалення ад крымінальнай адказнасці і пакарання: смерць вінаватага, сканчэнне тэрмінаў даўнасці, па-мілаванне злачынца, прымірэнне злачьшца з пацярпеўшым, выкуп ад пакарання або залік пакарання.

Статутам добра вядома даўнасць злачынства (даўнасць прыцягнення да судовай адказнасці) і даўнасць выканання абвінаваўчага прыгавору. Пропуск даўнаснага тзрміну меў пэўныя юрыдычныя насгупствы, калі быў зроблены па ўласнай віне, недагляду ці нядбайнасці істца У выпадку, калі ісцец прапусціў тэрмін даўнасці па неабходнасці, з прычыны якіх-небудзь знешніх перашкод закон указваў, што «таковом давность не шкодит».

Паняцце крымінальнай даўнасці, якая служыла падсгавай адмены пакарання, уключала ў сябе: сканчэнне пэўнага тэрміну са дня здзяйснення злачынства або з моманту вынясення прыгавору з прычыны добраахвотнай бяздзейнасці пацярпеўшага (істца) і прызнання злачыннага дзеяння неналежачым пакаранню па прычьше сканчэння рэгламентаванага законам даўнаснага тэрміну. Цячэнне тэрміну даўнасці крымінальнага праследавання пачьшалася са дня здзяйснення злачынства або з моманту «врядового сказанья». Тэрміны даўнасці ўстанаўліваліся ў залежнасці ад ступені грамадскай небяспекі злачынства [2, с. 124].

Працэсс прымірэння адбываецца пры сведках, якія падпісваюць «еднальны лист» і прыкладваюць да яго свае пячаткі. У тых выпадках, калі справа ішла «о горле» (аб смяротным пакаранні), неабходна было з'явіцца ў суд («перед врядом») і заявіць аб прымірэнні. Прымірэнне не абавязкова адмяняла поўнасцю пакаранне, магло змякчаць яго. «Еднаньем» пацярпеўшы траціў права патрабаваць пакарання злачьшца і набываў права патрабавання выканання тых умоў, якія былі запісаны ў «еднальным листе». Злачынец абавязваўся выканаць (адразу або ў пэўны тэрмін) усё тое, адносна чаго прыняў на сябе абавязкі пры «еднаньи». У асобных выпадках гаворыцца не толькі аб абавязку яго выплаціць пэўную суму грошай за шкоды, раны і г. д., але і публічна пакаяцца: заявіць аб сваім злачынстве ў царкве, перад судом і папрасіць прабачэння, або прыйсці ў дсм пакрыуджанага і там папрасіць прабачэння.

У Статутах знаходзяцца і сгаражытныя прававыя нормы, якія пра-дугледжвалі выкуп ад пакарання. Аднак у статутным законе выкуп не служыць непаерэднай падставай для адмены пакарання, але з'яўляецца адной з умоў прымірэння з пацярпеўшым Самастойнае значэнне выкуп набывае толькі тады, калі ён дапускаецца незалежна ад згоды пацярпеўшага Статуты ў некаторых выпадках не прызначаюць безумоў-нае смяротнае пакаранне, але прадпісваюць вінаватаму ў злачьгасгве «окупати свое горло».

Адзначаючы жорсткасць крымінальных пакаранняў паводле старажытнага крымінальнага права Беларусі, варта звярнуць увагу на тое, што ў параўнанні з правам іншых еўрапейскіх дзяржаў таго часу яно было больш гуманным. Ідэі гуманізму выявіліся ў непрымяненні пакарання смерцю цяжарных жанчын, непрымяненні крымі-нальных пакаранняў да дзяцей і падлеткаў да 16 гадоў, ва ўстаыаўленні крымінальнай адказнасці шляхціца за забойства простага чалавека, больш высокай адказнасці за злачынства супраць жанчын, параўнаўча невялікіх тэрмінаў турэмнага з няволення.

Акрамя гэтага, жорсткасць крымінальнага пакарання, замацаваная ў Статуце, змякчалася і скрадвалася судовай практыкай. адносна некаторых санкцый увогуле нельга сказаць, ці прымяняліся яны ў судовай практыцы. Больш за ўсё дзейнічала сістэма штрафаў. Усё гэта і сведчыць аб гуманістычным кірунку развіцця крымінальнага права і крымінальнай палітыкі феадальнай Беларусі.