2.5. Работа рэжысёра над словам і мовай у абрадзе

Славесныя кампаненты абраду: тэксты, віншаванні, урачыстыя запаветы, наказы, абяцанні, замовы, словы абрадавых песень, прамовы, прысягі.

Класіфікацыя абрадавых прамоў па прызначэнні на­ступ­ная: урачыста-афіцыйныя, прывітальныя, вінша­валь­ныя, развітальныя, памінальныя. Выражэнне па­ва­гі да ўдзельнікаў абраду (гаспадароў, юбіляраў, гана­ро­вых гасцей і інш.) дасягаецца з дапамогай прыві­таль­най прамовы. У віншавальнай прамове адлюстроў­ваюц­ца пажаданні ўдзельнікам абраду паспяховага за­вяр­шэння грамадскіх і асабістых спраў, у развітальнай – даецца ацэнка заслуг нябожчыка, яна накіравана на замацаванне добрай памяці аб тым, хто закончыў жыц­цё­вы шлях, усведамленне ўдзельнікамі абраду існага сэнсу жыцця і чалавечай каштоўнасці. Хаўтурныя, або пахавальныя, галашэнні вылучаюцца імправізацыйнай адметнасцю: “Стэрэатыпныя клішыраваныя вобразы вы­карыстоўваюцца кожны раз у канкрэтным выпадку пахавання пэўнага нябожчыка; тэкст галашэння паві­нен адлюстроўваць смутак па бацьку, маці, дзеду, ба­бу­лі, сыну, дачцэ або блізкім чалавеку для плакаль­шчы­цы” [44, с.70]. Галашэнні гучалі таксама і пры на­бо­ры рэкрутаў, і на вяселлі пры развітанні нявесты з роднай сям’ёй. “У іх, як і ў хаўтурных галашэннях, вы­ка­рыстоўваліся традыцыйныя фальклорныя прыёмы, стэрэатыпныя выразы, сродкі выяўленча-мастацкай воб­разнасці, дастасаваныя да пэўнага выпадку” [44, с.70].

Маналог (ад грэч. monologos) – мова аднаго чала­ве­ка. Маналог адрозніваецца ад дыялога адсутнасцю рэп­лік і значнай працягласцю на фоне канфлікту і дыя­ло­гаў. Існуюць два віды маналога – унутраны і зверну­ты да некага. Маналог выяўляе ўнутраны свет герояў, іх характары. Як форма самавыяўлення герояў мана­лог бывае розны: споведзь, асуджэнне, роздум, раз­ва­жан­не, спрэчка, дыспут з самім сабой, з навакольнай рэ­чаіснасцю, са сваім сумленнем. Ва ўнутраным мана­ло­гу чалавек звычайна надзіва шчыры. Па структуры маналог – гэта ланцуг лагічна звязаных, паслядоўна раз­горнутых разважанняў, насычаных глыбокім псіха­ла­гічным зместам. Іншы раз маналог выкарыстоўваец­ца для раскрыцця барацьбы розных сіл, прынцыпаў, характараў. Такім чынам, функцыі маналога вельмі раз­настайныя. Тыпалогія маналога па драматургічнай функцыі наступная: тэхнічны маналог (пераказ па­дзей), лірычны (найвышэйшая эмацыянальная падзея ў жыцці героя), маналог-роздум або маналог-прыняцце рашэння. Дыялог (ад грэч. dialogos) – размова паміж людзьмі, паміж двума ці некалькімі персанажамі. Дра­ма­тычны дыялог – гэта звычайна абмен словамі паміж дзеючымі асобамі. У выпадку дыялога дасягаецца най­боль­шы эфект рэальнасці, паколькі глядач успрымае та­кое дзеянне як звыклую форму зносін паміж лю­дзь­мі.

Тэмпарытм – адзін з немалаважных выразных срод­каў для выканаўцаў, які арганічна і глыбока звязаны са зместам, унутраным жыццём сцэнічнага вобраза. Тэм­па­рытм персанажа залежыць ад яго задач. Пры ства­рэн­ні пэўнага моўнага вобраза, моўнага характару ён можа аказаць акцёру велізарную паслугу. Усвядомле­нае або інтуітыўнае пачуццё тэмпарытму часта дапа­ма­гае стварыць цікавы, тонкі моўны малюнак ролі. Зме­ны ў тэмпе і рытме фраз павінны адбывацца толькі ў выніку змен абставін драматургічнага твора.

Інтанацыя – адзін з бакоў мовы, выразны сродак сцэ­нічнай мовы. Інтанацыя ў пэўных умовах зносін даводзіць выказаную думку да лагічнага завяршэння. Ін­танацыю шукаць нельга, трэба шукаць прычыну, якая павінна парадзіць інтанацыю. Нечаканая інта­на­цыя акцёра – наймацнейшы і найвыразнейшы сродак уздзеяння на гледача. Яна дапамагае выявіць адносіны паміж дзейнымі асобамі абрадавай дзеі.

Уяўленне – галоўны элемент унутранай тэхнікі. Мы­слен­не вобразамі, уяўленнямі павінна стаць асновай унутранай працы выканаўцаў абрадавай дзеі. Менавіта вобразныя ўяўленні (бачанні) – фундамент пачатковай працы над тэкстам. Яны могуць паглыбляцца, удак­лад­няцца.

Вобразнае бачанне – асацыятыўная ўспышка ўяў­лен­ня, глыбокае творчае веданне, багатая артыстычная памяць. Тонкі працэс абмену бачаннямі нараджае дыя­лог з партнёрам (гледачом). Дакладныя бачанні аба­вяз­ковыя для выканаўцы ў працы як над мастацкім тэк­стам, так і над роляй. Распрацоўка бачанняў падзя­ляецца на наступныя этапы:

– працэс назапашвання бачанняў;

– адбор з назапашанага самага выразнага для выка­нан­ня мэтанакіраванага дзеяння;

– увасабленне бачанняў у моўна-пазамоўных дзеян­нях;

– узбуджэнне працэсу бачанняў у партнёра (гледа­ча).

Займаючыся выканальніцкім аналізам літаратурнага тво­ра, будучыя артысты выпрацоўваюць уменне ка­рыс­тац­ца, акрамя вобразных бачанняў, іншымі выяў­лен­чымі сродкамі вуснай мовы, сярод якіх галоўная ро­ля належыць падтэксту.

Псіхалагічныя (эмацыянальныя) паўзы – сродак пе­ра­да­чы вобразаў, думак, якія моцна ўздзейнічаюць на гледачоў, дапамагаюць данесці да яго свет думак, па­чуц­цяў герояў, выявіць падтэкст ролі і выклікаюцца пры­чынамі эмацыянальнага характару.

Прыказкі і прымаўкі ў абрадзе – устойлівыя малыя жанры вуснапаэтычнай творчасці, багатыя змястоў­нас­цю, поліфункцыянальнасцю, лаканічныя, часцей за ўсё вобразныя выслоўі з павучальным зместам, якія ма­юць прамы ці пераносны сэнс. “У лапідарнай высо­ка­мастацкай форме прыказкі і прымаўкі скан­цэн­тра­ва­лі ў сабе шматвяковы жыццёвы і працоўны вопыт, муд­расць народа, яго погляды на сусвет, прыроду, гра­мад­скія з’явы, сямейныя ўзаемаадносіны, працу, асаб­лі­ва на земляробства, – словам, на ўсё, з чым сутыкаўся і сутыкаецца чалавек у розныя гістарычныя перыяды” [44, с. 100]. У прыказцы выказваецца закончаная дум­ка, якая можа асацыятыўна характарызаваць разна­стай­ныя з’явы дзякуючы шырокім абагульненням.

Выкарыстоўваюцца ў абрадавых дзеях іншаска­заль­ныя творы малой формы, у аснове якіх ляжыць мас­тац­кае параўнанне разнастайных з’яў і прадметаў рэ­чаіс­насці на аснове іх падабенства, – загадкі. Важней­шы­мі функцыямі загадак з’яўляюцца: праверка і трэні­роў­ка кемлівасці людзей, развіццё іх лагічнага і паэ­тыч­нага мыслення, умення пазнаць навакольную рэ­чаіс­насць у іншасказальных вобразах.

Легенды і паданні ў структуры традыцыйнага абра­ду апавядаюць “аб болей або меней далёкіх падзеях на­роднага жыцця. Паданні звязаны з гістарычным мі­ну­лым, з’яўляюцца свайго роду паэтычнай гісторыяй на­рода і выконваюць адукацыйна-выхаваўчую функ­цыю, фарміруючы гістарычную свядомасць мас і ра­зам з тым развіваючы эстэтычнае ўспрыняцце імі гіс­та­рычнага вопыту” [30, с. 122–123]. Як і паданні, ле­ген­ды класіфікуюцца па розных відах: касмаганічныя, этыялагічныя, этнаграфічныя, гістарычна-культурныя, сацыяльна-утапічныя, дэманалагічныя і інш. Касмага­ніч­ныя і этыялагічныя легенды блізкія па змесце: яны тлумачаць паходжанне зямлі, неба, чалавека, жывёл, рас­лін. Нямала беларускіх легенд прысвечана міфала­гіч­ным дэманалагічным істотам: чорту, лесавіку, дама­віку, гуменніку, лазніку, русалцы, ваўкалаку і інш.