туган туфрак

Ә.Еникинең “Туган туфрак” (1959) хикәясендә туган туфрак концепты “бөтен хисләрдән дә изгерәк, көчлерәк хис” дип тәкъдим ителә, хис-кичерешләр сызыгының эчтәлеген тәшкил итә. Текст васыять образы белән ачыла, һәркемгә якын булырга тиешле туган туфрак хисе –ата-бабаның гомер иткән җире, гомер иткән нигез, ерак бабаларның каберләрен белү ихтыяҗы кебек төгәлләштерелә. Клараның кичерешләре хисне танымаудан (“әллә кайдагы ул “туган туфрак” дигән нәрсә аңа ят иде, билгесез иде”) гармониягә ирешкәнгә күрә сөенүгә кадәр үсә (“беренче тапкыр, бик табигый рәвештә, туган җиренә, туган халкына, телдән генә сөйләнә торган түгел, ә кан тамырында йөри торган чын якынлык-мәхәббәт хис итте ул”).

Үткән-бүгенге, чит-үз бинар оппозицияләре Клараның хис-кичерешләр сызыгын барлыкка китерә. Туган туфрак концепты символлар, әдәби детальләрдән оеша. Чыра-ут – илаһилык гәүдәләнеше [4:274], нәселне җыеп торучы учак образының модификациясе буларак текстта алдан ук тәкъдим ителә.

Хронотоп кичерешләр чылбырын хасил итүдә хәлиткеч роль уйный. Студент кыз Клара иң җитди вакытта – тормыш юлын сайлар алдыннан бабасының васыятен үтәр өчен юлга чыга, кояш баер алдыннан кечкенә бер станциягә туктый, караңгы төшеп тәмам күз бәйләнгәч Зиреклебашка аяк атлый. Яңа кичерешләр сызыгына – Каракошка иртәнге чәйдән соң юл ала, “йөзен кичке тау җиленә куеп” “тансык хисләр дулкынына” – үз асылына кайта.

Урын образына хис-кичерешләр сызыгын укып бару вазифасы йөкләнә. Клараның кичерешләре туган туфракны “Питрәчнең көл балчыклы бәрәңге җирләрен” “бар икән ул туган туфрак дигән кадерле җир” дип кабул итүгә кадәр үсә. Клара килеп төшкән кечкенә станция – Клараның яңа кичерешләр сызыгына аяк басуы турында хәбәр итә. Һәр вакыйгада хис-кичереш белән бергә урын үзгәрә. “Яңа чапкан печән тутырып, өстенә чуар палас бөкләп салган биле сыгылыбрак торган тарантаска утыру” тәүге хисне – “җир якын, үләннәр якын” дип белдерелгән якынлыкны тоюдан “сагышлы һәм рәхәт көрсенүне” әзерли. Клара беренче тапкыр бабасының җырын искә төшерә, димәк, үзендәге буыннардан килгән хәтерне кабул итүгә әзерләнә. Җиде чакрымдагы Зиреклебашка кыз “туганлык хисен тоймаганга күрә пошынып” калган хәлдә кайтып керә. Бу икенче хис кечкенә өйнең бусагасын (ике – чит һәм үз чынбарлык чиген) атлап керүгә алышына – кыз “югалып кала”. “Өйалдындагы махсус юып җыештырылган ак чоланда” йоклау кызны “беркайчан да татымаган “ хисләр чынбарлыгына – йон кабасы, тәрәш тарак, каен тузыннан теккән кечкенә тубал белән тулы һ.б. “әкәмәт нәрсәләр”гә сокланачак дөньяга алып керәчәк. Өченче хис – таныш түгел бу чынбарлыкны үз итү (“Странно, но мило!”). Тып-тын өйалды дип бирелгән урын ике чынбарлыкны очраштыра. “Киң билбаулы ефәк халат, ак танкеткалар” кигән көяз Клара ишектән чыкканда “чыбык-чабык күтәреп килүче” җиңгәчәсе белән очраша. Дүртенче хис – бу таныш түгел кешеләрнең аңа карата ягымлы була алуына аптырау (Иркә туташ дип эндәшү, сөлге, сабын күтәреп чыгу). Шунда Клара беренче тапкыр хәйран кала. Урын бирелешенә Кларада ачыла башлаган яңа чынбарлык турындагы фикер салына ( очы-кырые күренмәгән күкрәп үскән иген кыры). Сарыкның җан калтыравын белдерә торган карашы – Клараның эчке дөньясында барган үзгәрешләрнең аталышы. Алсу белән Алмас – Клараның “гаҗәп җиңел сөякле, куштан һәм татлы телле, үзеннән-үзе елмаерга торган” ягының ачылырга тиеш икәнлеген искәртү. Кызның Илаһият каршындагы бүгенге халәте символик укылышлы көзге [4:137] образына салына. Клара матурмы? Автор укучыга шул сорау белән мөрәҗәгать итә. Клара үзен олылаган туганнарыннан уңайсызлана. Күчтәнәчләр биргәндә беренче тапкыр елавы – үзен олылаган кешеләргә рәхмәтле булуыннан. Клара түргә утыртыла – шуннан торып ул әлеге чынбарлыкка бәя бирәчәк, аны өйрәнәчәк (өй эчен күзәтүе).

Бу урында Клара күзәтүче булудан туктый – авылдагы иң кырыйдагы өйдән урманга – сынау юлына аяк басу өчен капка төбенә чыга. Табигыйлек, хөрлек сокландырган Клара юл башында зирәк карт архетипик моделе кебек аңланган бабайдан хәер-фатиха ала: бәхетле булыр өчен үткәннәрне белү, хөрмәтләү тиешле (дога эчтәлеге). Бу изге сүзне дулкынланып кабул иткән кыз урманнан чәчәк бәйләме, сый-нигъмәт җыеп кайта. Ләкин кыз әле яшәештә кешене бәхетле иткән як – ризык белән бүлешү бәхетен аңлауга әзер түгел (бәрәнне суйганга күңелсезләнүе). Җиңсез ак кофточка, киң итәк, чәчәкләр – Клараның матурлыкны кабул итүе. Автор Хәсән вакыйгасы аша чын матурлык кешеләр арасындагы ихлас мөнәсәбәтләрдә, бик азга гына шөкер итә белүдә дигән фикерне алга куя. Җиңгәчәсе сөйләгән вакыйга Клараны гаҗәпкә калдыра – яшәеш, “дөреслек кайвакытта бик рәхимсез булса да, кешеләр аңа тыныч караса” үзгә була икән.

Шул халәттә Клара Каракошка – нигезгә кайту өчен тарантаска утыра. Тауга менү теләге – Кларада туган кичерешләр нәтиҗәсе. Кызның бу таныш түгел, әмма бик үз һәм якын булган кичерешләрне тагын да тирәнрәк тою теләге уяна. Бабасының сүзләре дә шул кичерешләр кайтавазы буларак искә төшә. Корысазлык турындагы вакыйга шул турыдагы хыялның бөреләнүен искәртә. Клара догадан соң беренче тапкыр “туган туфрак” хисен кичерә. Биредә Клара икенче тапкыр илаһият каршында – “үзе чиста, үзе рәхәт, салкынча” өйдә, көзге алдында кала. Югалган нигез белән – “билгесез, ят бер урын” белән очрашудан Кларада алдану хисе туа.

Тәбәнәк кенә манаралы кәкрәйгән айлы, искергән, тузган, мүк баскан, бүрәнәләре караеп беткән мәчет Клараны гаҗәпкә калдыра. “Дөньяга күрмичә карыйлар” кебек тоелган мәчет тәрәзәләре – үзендәге матурлыкны күрергә теләмәгән татар кешесенең бүгенге эчке халәтенең укылышы кебек аңлана. Мәчет – татар кешесенең үзенән яшергән чынбарлыгы образы. Авылда яшеллекнең аз булуы бу яшәешнеүзгәртергә кирәклеге турында искәртү, сызланып белдерү.

Клара ап-ак казларны – нәселнең киләчәген күрә, ислекәй, ак әремне исни – дала исен сизә. Кларада беренче тапкыр үткәннәрне белү ихтыяҗы туа.

Вакыт сызыгы кайма хасил итә. Кояш баер алдыннан Клара яңа чынбарлыкка аяк атлый – тауга менә (печәнгә бару теләген әйтә). Сыерчыклар – кошлар символик укылышта җан, рух белдерелеше Кларадагы “рәхәтлек”нең аталышы. Клара үзгәрә – эшләпәсен сала, елый. Яңа тормыш юлына аяк баскан кыз буыннардан килгән бәхетле булу юлын кабул итә.

Кулланылган әдәбият исемлеге:

3. Еники Ә. Туган туфрак / Ә.Еники / Еники Ә. Әсәрләр. 3 томда. 3 том. Хикәяләр. – Казан: Татар.кит. нәшр., 1991. – Б.146-175

4. Жюльен Н. Словарь символов / Н.Жюльен.– Челябинск: Урал LTD, 1999.– 498 с.