3. Таьрахьдешай легар

Массали таьрахьдешай легар формашца дувзаденна да. Ло1амза массали таьрахьдешаш: ца1, шиъ, кхоъ, пхиъ, ткъо - мара дожарашца хувцалац. Масса эргача дожарашка цар чаккхенаш цхьантайпара я.

Ца1 яхача таьрахьдешай овла хувцалу хь яха оаз т1акхеташ, т1ехьара 1 яха оаз д1айоалаш. Шиъ, кхоъ, пхиъ, ткъо яхача таьрахьдешай йиш хоадаяра хьарак ъ эргача дожарашка д1адоал, цул совг1а цу таьрахьдешай овлан оазаш хувцалу. Уж пхиъ мара цхьаккха ло1амза таьрахьдешаш цхьанна а дожаре хувцалуш дац.

Ло1аме массали таьрахьдешаш дожарашца эргадоал, ларда оазаш хувца а луш, тайп-тайпара чаккхенаш т1аетталуш. Цхьайтта, шийтта, кхойтта, дийтта, пхийтта, ялхайтта, вурийтта, барайтта, ткъеста яхача таьрахьдешай цхьатарра да дожарашца хувцадалар. Ца1, шиъ, кхоъ, пхиъ, ткъо яхача таьрахьдешай доалеи дереи дожарий чаккхенаш цхьатарра -нне долаш хул.

Шовзткъа, кховзткъа, дезткъа яхача таьрахьдешай хул цар санна чаккхенаш.

Б1аь яхача таьрахьдеша чаккхенаш ца1 яхача таьрахьдеша санна хул эргача дожарашка а дера дожаре а.

Арг1ан таьрахьдешай легар ло1амзеи ло1амеи хиларга хьажжа тайп-тайпара хул. Ло1амза арг1ан таьрахьдешаш дожарашка хувцалу, эргача дожарашка -ча яха чаккхе т1акхет. Цар легар ло1амза мишталли белгалдешай санна да.

Ло1амеча арг1ан таьрахьдешай легар шоллаг1ча легара чудоаг1ача ц1ердешай санна да. Эргача дожарашка -дар (-вар, -яр, -бар) яха суффиксаш д1а а яле, дожарий чаккхенаш т1акхет.

Ло1амза, ло1аме оттама массали а арг1ан а таьрахьдешаш легадеча хана т1еххьара таьрахьдош мара дожарашца хувцалац.

Ло1амза гулдареи, декъареи таьрахьдешаш дожарашца хувцалац, шоаш долчча бесса дус. Ло1аме гулдареи, декъареи таьрахьдешаш хувцалу, массалидараш санна. Овла шолхабоаларий шоллаг1а дакъа мара хувцалац. Ло1аме хетаре таьрахьдешай а иштта да легар.

Доакъой таьрахьдешаш дожарашца легадеча хана хьалхара дакъа легаду арг1ан таьрахьдош санна, шоллаг1а дакъа легаду ц1ердош санна. Ах яхача таьрахьдеша ло1амза форма дожарашца эргаялац.

Ло1аме доакъой таьрахьдешаш дожарашка эргадалац, ах яха таьрахьдош юкъе дараш мара.

Лекци № 7

Ц1ЕРМЕТТДОШ

1. Ц1ерметтдешах бола юкъара кхетам.

2. Ц1ерметтдешай разрядаш.

1. Ц1ерметтдешах бола юкъара кхетам

Х1анзара г1алг1ай мотт тохкача 1илман юкъе ц1ерметтдешаш яха дешай разряд керттера къамаьла дакъа санна лоарх1аш да. Цу къамаьла даькъан ма1ан къоастаду укх тайпара: х1ама, х1аман белгало, х1амай массал, ц1и ца а йоаккхаш, хьахьокхача къамаьла даькъах ц1ерметтдош оал. Масала: со, из, хьо, се, ше, хьай, шоай, х1ара, деррига, д1ара, массехк, мала и кх.д1.

Мотт тохкача 1илман юкъе ц1ерметтдешаех ший къаьстта къамаьла дакъа ларх1арах 1илманхошта юкъе латташ къовсам ба.

Кхы а А.А. Потебняс яздаь хиннад, цхьан хана метта юкъе чу мел доаг1а дешаш шин лексико-семантически группах декъалуш хиннад аьнна:

1) «мишталли» дешаш - цар хьахьокх гонахьарча х1амай хьисапаш;

2) «гойтара» дешаш - цар х1ама гойташ хиннад, цу х1амай къамаьл дечунцара бувзам гуча а боаккхаш. Уж гойтара дешаш - ц1ерметтдешаш хиннад. Бакъда, мотт дег1а мел боаг1а уж къаьнара ц1ерметтдешаш кхыча къамаьла доакъошца д1аийнад.

А.А. Потебняс яхачох, шоай грамматически ма1ан доадаь дале а, ц1ерметтдешаша шоай гойтара, относительни ма1ан доадаьдац. Цар х1амай а хьисапий а ц1и яьккхац, бакъда, уж хьахьокх. Х1аьта а ц1ерметтдешаш формальни (ма1ан доаца) дешаш ларх1а йиш яц йоах авторо, х1ана аьлча, царна юкъе а да шоай дизза ма1ан дола дешаш (д1аравар, ер), ма1ан доацараш а (со, хьо) [ ]. Бакъда, А.А. Потебняс ц1ерметтдош ший къаьстта къамаьла дакъа санна лоарх1аш хиннадац, цо лаьрх1ад из ший тайпара дешай лексико-семантически разряд санна.

A.А. Шахматовс, А.М. Пешковскийс ц1ертметтдош формальни, ма1ан доаца дешаш лоарх1аш хиннад.

B.В. Виноградовс яхачох, метта юкъе ц1ерметтдош кхыча ц1ера къамаьла доакъоех бокъонца хьакъаьстадаьннадац: тайп-тайпарча грамматически категорех декъаденна да уж. Цу т1аг1олла ц1ерметтдош -лексико-семантически кхетама лоарх1ам болаш да йоах В.В. Виноградовс. Цхьаццдола ц1ерметтдешаш (со, хьо, из, мала) мара дисадац, йоах цо, ц1ена ц1ерметтдешаш ларх1а йиш йолаш. Цар ма1ан а «предметно-лични» ма1ан санна белгалду цо [ ].

Ц1ерметтдешай кхыча къамаьла доакъошца бола бувзам бахьан долаш, таханарча грамматика юкъе яьржа я ц1ерметтдешах ший къаьстта къамаьла дакъа ца ларх1ара бокъонаш (хьажа: Русская грамматика. Том 1 - М, 1982. с. 458; сс. 531 -539)

Г1алг1ай метта а юкъе ц1ерметтдош, кхыча метташта юкъе санна, даьржа, к1оарга тахка дац. Дукхаг1долча белхашта юкъе ц1ерметтдешай тохкам, ц1ерметтдешай разрядаш белгалъяхарал совг1а кхы анализ йолаш дац.

Ц1ерметтдешаш тахкача 1илманхошта юкъе ба: Мальсагов З.К., Куркиев А.С., Яковлев Н.Ф.

Мальсаговс З.К. г1алг1ай метта къоастаяьй ц1ерметтдешай барх1 разряд: йовхьий, т1аозара, т1адерзара, хаттара, гойтара, къоастама, къоастамза, дацара [ ].

Яковлевас Н.Ф. нохчий метта юкъе ц1ерметтдешай ер разрядаш къоастаяьй: йовхьий-т1адерзара, йовхьий, т1аозара, т1аозара-т1адерзара; гойтара, къоастамза, дацара, къоастама ц1ерметтдешаш [ ].

Куркиевас А.С. ц1ерметтдешай тохкам беш, белгалъю барх1 разряд. Цар легара башхалонаш а хувцамаш а тохк цо ший белхаш т1а [ ].

Вайна ма харра, метта юкъера дешаш къамаьла доакъоех декъар а ший критереш я: дешай лексически ма1ан а грамматически ма1ан а цар синтаксически г1улакх а лоарх1аме да. Цу критерешка хьажача г1алг1ай метта ц1ерметтдешаш укх тайпара декъа йиш я.

Ц1ерметтдешай грамматически ма1анга диллача, уж дешаш цхьан къамаьла даькъан белгалонаш хинна 1ац. Тахан г1алг1ай метта ц1ерметтдешай йиъ грамматически разряд къоастае йиш я:

1) Ц1ерметтдош-ц1ердош: со, хьо, из. Цар ма1ан да «х1амалла» (предметность), цар предложене юкъе ц1ердешай г1улакхаш кхоачашду.

2) Ц1ерметтдош-белгалдош - са, хьа, тха, цун, малаг1а. Цар белгалдешаша санна х1аман белгало къоастаю, ц1ердешашцара бувзам а хьахьокх. Предложене юкъе белгалдешай функци кхоачашъю. Белгалдош санна хувца а лу.

3) Ц1ерметтдош-таьрахьдош: иззал, массехк.

4) Ц1ерметтдош-куцдош: мича, укхаза, цига.

Лексически ма1анга диллача г1алг1ай метта ц1ерметтдешай барх1 разряд къоастаю:

1) йовхьий - со, хьо, из, вай, тхо, шо, уж;

2) т1аозара - са, хьа, цун, вай, тха, шун, цар;

3) т1адерзара – се, хье, ше, воаш, тхоаш, шоаш;

4) т1аозара-т1адерзара – сай, хьай, ший, воай, тхоай, шоай;

5) гойтара - из, ер, д1ара, иззал, еррал;

6) хаттара - мала, фу, масса, мел;

7) къоастама - xlapa, вож, массавар, деррига;

8) къоастамза - моллаг1а, массехк, массайта;

9) дацара - цхьаккха а, в1алла а, х1амма а, цхьанне а.