2.3. Повестьнинъ проблематикасы ве гъаевий ёнелиши

Ишбу повесть, муэллифнинъ фикириндже, девамлы вакъытта язылгъан. Романнынъ спецификасы шунда ки, мында конкрет адисе-вакъиалар тасвирлене, олар арды-сыра тизиле. Языджы сюргюнликке огърагъан ве акъылында къалгъанларгъа матбуат вастасынен сесленмек риджасынен мураджаат этип, «Къырым» газетасына илян берди. Сонъра, йылларджа мектюплер топлап, повестини язып башлагъан. Мектюплердеки хатырлавлар эсернинъ язылмасына баягъы ярдым эткени муэллиф тарафындан къайд этиле. О, яшайыштан алынгъан вакъиаларны озь дюньябакъышына, менфаатына, истегине коре денъиштирген, ве эсерни меракълы, окъунакълы этмеге тырышкъан.

Языджы инсан образы ве аят манзарасыны энъ муим, озьгюн чизгилернен берабер тасвирлемек ичюн бедиий уйдурмагъа мураджаат эте. Тамам бу ал эсерни иджаткяр мевхумынен ашламагъа ярдым эте. Ахыр-сонъу бедиийлик мейдангъа келе ки, о образлылыкъ, мундеридже ве бедиий шекильни бири-бирине мантыкъча багълай. [25; с. 97]

Бу повестьни языджы ана-бабасына итъаф эткенини биз китапнынъ башында язылгъан сёзлерден анълаймыз:

«Анам! Сенинъ къабиринъ къаерде олгъаны манъа малюм дегиль.

Баш ужунъда тиз чёкип, бир фатиха окъумагъа имкяным ёкъ. Афу эт…

Бабам! Ич бир сучсыз фелекнинъ чемберинден, Сталин деген мельуннынъ лагерьлерининъ джеэннеминден кечип,

Ватан чокърагъынынъ бир ютум сувуна асрет кетип, ят топракъта

эбедиен ятасынъ…

Юрегимнинъ къаны иле язылгъан бу китапны сизге итъаф этем».

Эсерде де ана-баба буюк ерни ала. Повестьни биле языджы анасыны ве бабасыны чагъыргъан сёзлернен битире. « « - Анам! Къайдасынъ? Сеслен!» Лякин анам сесленмей. Сонъ бабамны чыгъырам. Бабам да индемей. Бельгисиз гъайып олгъан сукюнет ичинде булуналар.» [37; c. 242]

Сонъ, сюжет теркибине кирмеген пролог башлана. Шу къысымда, эсернинъ яратылувына кетирген адиселер акъкъында сёз юрсетиле. Бедиий гъае анълатыла.

Башта языджы хатыраларгъа дала, сонъра авдеттен сонъ юз берген вакъиалары акъылына келе. Ве насыл озь эвини сатын алып оламадыгъыны, эр саба турып, къаршысында олгъан эвчигине бакъып тургъаныны аджыныкълы алда тариф эте. «Эр саба танъда уянам. Азбаргъа чыкъам ве къаршымда тургъан эвимизден козюмни аламайым. Эвимизге бакъкъан сайын, козюме ойле бир корюне ки, санки шимди къапумыз ачыладжакъ да ве босагъадан анам, яхут бабам пейда оладжакълар. Базыда гуя анам да манъа тикилип тургъан киби корюне.» [37; с. 5-6]

Мукъаддеме къысымында языджы Ватанымызнынъ дюльберлигини тариф эте. Сонъ тарихий вакъиаларгъа кечип, не вакъыт ве къач кере Къырым запт этильгенини, къырымлыларгъа къаршы насыл джанаварлыкъ мунасебетлери косьтерильгенини тариф эте.

Эсерден огде олгъан къысымларда, мен беллесем, повестьнинъ яратылув тарихи косьтериле.

Таир Халилов эсернинъ биринджи къысымыны, Джафер Сейдамет Къырымэрнинъ сёзлеринден башлай: «Дюньяда энъ аджыныладжакъ миллетлер озь фаджиаларны унуткъанлардыр.» [37; с. 9]

Эсернинъ композициясына келиндже шуны къайд этмели ки, композициянынъ биринджи функциясы – эсердеки вакъиаларны вакъыт мантыгъы эсасында тизмесидир;

Бу функцияны биз «Тутып алынгъан Ватан» повестинде коре билемиз. Эсердеки вакъиалар бир сюжетни тешкиль эте. Сюжет беш къысымдан ибарет ве эр бири озь функциясыны беджере. Сюжет – яшайыштан алынгъан материалдаки вакъиаларны языджынынъ дюньябакъышына, менфаатына, истегине коре денъиштирильген, келиштирильген вариантыдыр. Онынъ эсасында эсерни меракълы, окъунакълы этмек истеги тура.

Невбеттеки функциясы сюжет компонентлери арасындаки сынъырларнынъ денишмесини незарет эте, чюнки бу сынъырларнынъ бозулмасы бир мантыкъкъа ятмалы;

Учюнджи функция эсердеки эр бир парчаны бири-биринен мантыкъча багълап, олардан бир бедиий екпарелик япа.

Шимди анъылгъан повесттеки сюжет компонентлери меселесини козьден кечиреджек олсакъ, о ашагъыдаки шекильни аладжакъ:

Экспозиция

Языджы бизге баш къараманнынъ портретини косьтермей. Тек эсерни окъугъанда, Эдем тербиели, эр бир вазиетте Ватанына, халкъына садыкъ къалгъан, алидженап, джесаретли, огълан олгъаныны анълаймыз.

Эдемнинъ ёлунда чешит инсанлар расткеле. Олар сырасында эм мусмет, эм де менфий сойлары ола.

Мусбет къараманлар бу: оксюз къалгъан Эдемни бакъкъан Анифе тизе. Онынъ портретини биз сюргюнликтен эвель ве сонъ коремиз ве къиясламакъ ола билемиз. «Тул къалгъан, эвлятсыз, екяне озю яшагъан Анифе тизем анамнынъ догъмуш татасы ола эди. о, Зарема къардашымны пек севе ве озь баласы киби къайгъыра эди. » [37; с. 13]

«Толу беденли ве мераметли Анифе тизем, адети узьре, мени самимийликнен къаршылап алды. Ал-эвалымны сорады, софра башына отуртты. Къарнымызны тойдурды. Азбар къапугъадже озгъарды ве бир ерге чевирмей, дос – догъру эвге барынъыз, деп тенбиеледи.» [37; с. 14]

«Къырымдаки Анифе тизем энди ёкъ эди. Шенъ табиатлы, лафазан Анифе тизем ерине, дюньясындан безген, аятындан тойгъан къадын бар эди. Толу беденли, этли бетли Анифе тизем азды-тозды, фаарыды. Эля козьлери, янакълары оюлды, эльмачыкъ суеклери тюртип чыкъты. Териси кемикли вуджуды устюнде чувал киби асылып къалды. Онъа бакъмадан мени рухландырмагъа тырыша: «Даа аз бучукъ сабыр эт, джаным, энди аз къалды, тезден Ватанымызгъа, эвимизге къайтарырлар»,- дей тургъан.» [37; с. 158]

Бутюн суаллерге джевап тапкъан, Эдемге огют берген, анасыз къалгъан сонъ гонълюни котермеге тырышкъан Решат эмдже: « - Мен Къызыл Ордунынъ субайы олам! Джебеджи олам! Мен Совет акимиети, Ватан огърунда къан тёккенде, сиз тена ерде къол къавуштырып отура эдинъиз. Сиз бу япкъанынъыз ичюн даа джевап берирсинъиз!» [37; с. 26]

«Оны хатырлагъанда, башта - бир козь огюмде къатты ирадели, йигит кишини корем. Решат эмдже сия козьлю, гурь къашлы, мерд бет-сымалы, акъыллы, къоркъу бильмез, чин юрекли инсан эди. Алладан гъайры, о, бир кимден ве бир шейден къоркъмай ве сакъынмай эди. Оны сынъдырмакъ, итаат эттирмек къыйын эди. Чокъ йыллардан сонъра, институт битирген сонъ, мен оны тесадуфен Ташкент демирёл вокзалында расткетирдим. Онынъ бой - посту, тыш къыяфети кучьлю къушны анъдыра эди, дерсинъ, учувында урып тюшюрильген яралы къартал. » [37; с. 54]

«Сёз келими, Решат эмдже тыш къыяфеттен де эйи теэссурат къалдыра эди: устю-башы тер-темиз, беяз кольмегиниъ енълери тирсегинедже чермеленген, сагълам, кучьлю билеклери корюнип тура. Гъайретнен утюленген штанынынъ бош балагъы тырач ве тертипнен къайыш къушагъы астына къыстырылгъан. Тегиз, тазе тыраш олгъан бетинден мисс ве сигар къокъусы келе. Догърусы, башы тазлашкъан, лякин тазбаш олгъаны санки онъа яраша, дикъкъатынъны джельп этмей.» [37; с. 56]

Языджы асылында, Решат эмдженинъ образына дикъкъатымызы айырыджа джельп эте. Эсерде, сюргюнликнинъ агъыр йылларындан сонъ, языджы баш къараманны тек Решат эмдженен корюштири, башкъа кодешлернинъ омюр ёлуны косьтермей.

Мераметли Зейнеп апте. Меним фикиримдже, о эсерде ана образынынъ темсилидир. О тек озь балаларны дегиль де, къомшу балаларны да къайгъыры, къорчалай.

«Зейнеп апте биревге мураджаат эткенде эр даим «джаным» сёзюни къоша тургъан. Толуджа беденли, бол кемикли, гурь сачлы, гузель, нурлу черели, беш баланынъ анасы, Зейнеп апте.» [37; с.40]

Эсерде о, балалар къорчаламакъ ичюн джаныны берди. «Зейнеп апте не олгъаныны бизден сорап бильген сонъра, акъылыны чалдыргъан киби азбар ичинде долана башлады. Козюне тандырнынъ артында яткъан балта чарпты. Индемей балтаны алып, сокъкъакъкъа чыкъты ве эркеджесине эминликнен кениш адымлап, сокъакъ бою кетти. Идаренинъ баш къапусы алдына келип токътады. – Балаларнынъ къатиллери! Джеллятлар! Чыкъынъыз мында! – деп бир къач кере къычырды. -Не ичюн сабийлеримизни ольдюресинъиз?!- къычырды Зейнеп апте. Яныма кельменъиз, балталарым! Башта барып багъчадан джеллятланы кетиринъиз! – талап этти о. Къудрат палван сакъынмайып, огюне кельди де, салмакълы юмругъыны ченгесине тюшюрди ве авдарды. Юзюкъоюн чевирип, белине басты. Къолларыны артына къайырып, сыкътырып багълады. – котерде ташланъыз машинагъа! – деди.» [37; с. 145-146]. Бу вакъиалардан сонъ Зейнеп аптени бир кимсе корьмеди.

Ят топракъта олюмден къуртаргъан Махкам ата, Мехри хола ве эсмери холла.

Махкам ата: « Янъымызгъа арыкъ мучели, гурь, къыскъа къашлы, сакъалсыз ве мыйыкъсыз, алидженап корюмли, чапан кийген мухтерем къарт якъынлашты. Меним къолумдан богъчачыкъны алып, Анифе тиземнен экимизни тар, пусюр сокъакъ бою етекледи.» [37; с. 110]

«Махкам ата пармагъынен ишмар этип, бизни де софрагъа давет этти. » [37; с. 112]

Махкам атанынъ портретинден ве арекетлеринден, Эдем ве тизеси яхшы адамлар къолуна тюшкенини анълаймыз.

Даа бир мусбет персонаж, бу ады ойледе белли олмагъан, омюринде тек бир кере корьген эсмери хола: «…шийпандан эсли-башлы къадын чыкъты, ве мени корип, манъа тикильди. Чай къайнаткъан къадын пек азгъын эди. Эм хастаджан олса керек. Бакъышы кедерли ве эзиетли. О манъа айрет иле бакъты.[37; с. 193]

-Акъ ёллар олсун. Ишинъ онъ кельсин. Сени Аллахкъа эманет этим. Озюнъни къорчала, - деп башымны охшады.» [37; с. 195]

Бельки де бу бельгисиз къадын ашатып-ичирген чай ве пите, о заман Эдемнинъ джаныны къуртаргъандыр.

Эсмери холадан гъайры, языджы эсерге даа бир мусбет персонажны къоя. Бу персонаж да баш къараманны олюм панджасындан къуртара, ве онынъ омюр ёлунда башкъа расткельмей, адыда белли олмай.

«Бир кимсе олмагъанына эмин олгъан сонъ акъырын къапуны къапатып, аякъларынынъ уджларына басаракъ, адий урба кийген, башында беяз къыйыкъ багълы, яш бир къадын янашты. – Сени ольдюрмек истейлер! Яшамакъ истесенъ, тез яткъан еринъден тур да, зув мындан. Сизинъкилерини мында ольдюрелер. – Эеджанлы алда о чалт-чалт фысылдады ве чабик чыкъып кетти.» [37; с. 198]

Эдемнинъ достлары Энвер ве къардашы Мавиле: «Анасынынъ антерине япышып, сагъ янында меним акъраным, докъуз яшлы къызы Мерьем юре, сол тарафында джиддий тавур иле он бир яшлы уйкен огълу Энвер акъайджасына адым ата.» [37; c. 102]

«Энвер теляшланып, козьлериме бакъты. Даима озюнден кичиклерни къайгъыргъан адети бар. Кенджелер алдында месулиет ташый. Ким олса олсун, истер сой-соп, истер таныш-билиш. Онынъ ичюн фаркъы ёкъ. Бойле мунасебетини башкъаларына да изхар эте. Биревге ярдым этмек, биревнинъ аджджысыны савуштырмакъны боюн борджу сая. Керек олса, сонъки кольмегини чыкъарып берир. Чокъ бир мусбет хусусиетлерге малик.» [37; с. 134]

Башкъа милис хадимлерине бенземеген, Икрам ака. О Эдемни чокъ керелер къыйын вазиетлерден чыкъара эди. «…милис урбасыны кийген патлакъ козьлю, эсмери ве таныш олмагъан эйбетли бир киши сильките эди. Онынъ узун мыйыгъы тараканнынъ киби тик тура. О рус тилинде къою асия акценти иле лакъырды эте эди.» [37; с. 204]

«Пармакъларымнынъ арасындан, мени вокзалда тапып, балалар эвине теслим эткен эсли-башлы милис хадими – Икрам аканы абайладым. Дигер милислерге ошамай эди. Мыйыгъы узун олгъаны ичюн биз оны озь арамыз «таракан» деп адландыргъан эдик. «Будённый» лагъабы да бар эди. Лякин о башкесер дегиль эди. Пек мераметли инсан эди. Айткъанларына коре онынъ еди эвляды бар эди. Едиси де огъланчыкълар. Не айтсалар да бизни башкъа милислер киби базардан къувмай ве элинден кельген къадар ярдым этмеге тырыша эди. Шунынъ ичюн биз оны озюмиздже севе ве урьмет эте эдик.» [37; с. 225]

Менфий образлар: Къудрат палван: « … бет сымасындан зеэр тамчыгъан, джеллят сыфатлы азнавур бойлу къырджыман шевкъатсыз назар иле озь къурбанларыны козьэте эди. Реиснинъкине бенъзер аякъларыны енгиль парусна чызмалар кийген, беяз костюм ерине чапан, башында озьбек такъиеси-доппи. Адетиндже куфюрленип лаф эте. Озьбек сёзлерине пата-сатта бозукъ рус сёзлерини къоша. Сонъ бильгенимиз киби, памукъ бригадасынынъ етекчиси экен. Къышлакъта эр кеснинъ козюни къоркъузгъан, мерамет бильмеген явуз бир зат. Онынъ виджданында махв этильген гуняхсыз семетдешлеримиз аз дегиль. Оларны бу ярыкъ дюньядан вакъытсыз терк этмеге себепчи олды. Мельун хусусан къадын – къызлар узеринден къылына эди.» [37; с. 108]

«Азбаргъа инсан дегиль, джан алыджы Азраиль бастырып кирди. Азраиль сыфатында, памукъ бригадасынынъ етекчиси-бригадир Къудратпалван эди. О булунгъан ерде инсан озь аятына нисбетен телюке сезе эди. Къапу ерине асылы тургъан анамнынъ юнь шалыны чекип къопарып алып, четке ташлады ве ичери бакъты. Къашкъыр киби ири тишлерини сыкъты.» [37; с. 124]

Языджы, Къудрат палваннынъ мисалинде, окъуйыджыгъа эр бир япылгъан ярамазлыкъ джезасыз къалмадыгъыны, бутюн акъсызлыкъ япкъанларынынъ акъкъындан Алла кельгенини косьтерди. « Сонъунда, йыллар кечкен сонъ, Мерьем айткъаны керчекке чевирильди. Къудрат палван апансыздан эки козюнден марум къалды. Кёр олды. Чекишип, къыйналып, копек олюминден геберип кетти. Дженазесине бармагъа адам тапылмады. Алла джезаладымы, ынджыткъан байгъушларнынъ къаргъышлары ве козьяшлары туттымы, ёкъса, бир хышым дертке огърадымы, бильмейим, лякин озь джезасыны булды.» [37; с. 135]

Зейнеп апте яшагъан эвнинъ саибеси Хайринисохон - апа: «…Лякин кин шевкъатсыз эв саибеси тиземни азбарына йибермеди. Сёгип къувды. Отуз беш яшларында олгъан эв саибеси юксек бойлу, эркек къылыкълары мевджут, истипдатлы къадын эди. Макъсуд табиат джеэттен ич анасына чекмеген. Муляйим, буюклерни ве кучюклерни урьмет эткен генч. Анасы исе, аксине, ал-хатыр сорамагъан, башкъаларындан алып береджеги олмагъан къаба бир киши эди. Зейнеп аптени ве балаларны нефрет ве гъадап иле къаршылап алды.» [37; с. 121]

«Къайдандыр эв саибеси кельди. Къара булут киби янъымыздан отип кечти.» [37; с. 135]. Бу ерде языджы къыяслав усулынен къуллана. Къадынны къара булутнен къыяслап бизге онынъ менфий образ олгъанына анълата. Ве окъуйыджы, мен беллесем, онынъ бет сымасыны тасавур этмеге олур.

Меним фикиримдже, языджы бу образны Махкам атанен къыясламакъ ичюн эсерге кирсетти. Къомшуларны бири биринен къыяслап, муэллиф эр бир халкъта мусбет ве менфий инсанлар олгъаныны косьтерди. Чюнки совет акимиети ерли сакинлерге бир пропаганда япты, амма эписи оны озьджесине менимсегенини биз бу къыяславдан корьдик.

Баш къараманнынъ омюринде бир кере расткельген менфий образлардан бири, демирёл вокзалындаки эмширелер. «Баш уджумда орта яшында беяз халат кийген эки къадын тура, бири къара сачлы, дигери сары сачлы» [37; с. 196]

Балалар эвиндеки тербиеджи, Марк Аркадьевич.

«Отуз яшларында къырджыман киши, къамбыр олгъанына бакъмадан, башыны даима тим-тик тутып, ашыкъмай юре тургъан. Табиат онъа дюльбер, кестане тюсте сачлар ве ком-кок козьлер берген. Узун, тизлери ашагъы асылы тургъан къоллары асылында маймунны анъдырмакъ керек эдилер, лякин о, ири, неджис, леш къыдыргъан къузгъунгъа ошай эди. Патлакъ козьлерининъ тикенли бакъышында кин ве гъурурлыкъ сезиле эди.

Озьара биз онъа Къамбыр лагъабыны такъыштыргъан эдик. Энъ севимли эгленджеси, озьара узлашмагъан огъланчыкъларны бири-биринен котеклештирип, сейир этмек эди.» [37; с. 214]

Дая Пелагея Петровна. Башта бир о мусбет образ оларакъ танылды. Амма чокъ вакъыт кечмеден, о озюнинъ керчек сыфатыны косьтере.

« Ай сени, онъмайджакъ! – титреди дая. Сталин аркъадаш сизни нафиле Къырымдан къувмады. Саткъынлар! Сизни ольдюрсен де азлыкъ этер.» - деп къычыра эди озюни къуртармакъ ичюн, къабаатсыз Эдемге». [37; с. 212]

«Я даямыз неден къоркъты? Муляйим табиатлы, алчакъгонъюлли, саде, эпимиз севип-сайгъан даямыздан мен бойле мерафетни беклемеген эди.» [37; с. 213]

Бу вакъиадан сонъ, о кене бир шей олмагъаны киби Эдемнен лакъырды эте эди. Мен беллесем, Пелагея Петровна эсерде айнеджи, менфаатперест образ оларакъ корсетиле.

Эсерде даа чокъ экинджи дередже, менфий ве мусбет къараманлар бар эди. Амма языджы бизге эписининъ портретлерини косьтермеди.

Бу къысымда языджы адиселер юзь береджек ер акъкъында устюндже малюмат берген.

«Дженк битмек узьре. Коюмиз немсе-фашистлеринден азат этильген сонъ, кой джемааты озюне келип башлады. Буюклер, ишке ярагъан къадынлар сабадан акъшамгъадже колхоз тарлаларында чалыша башладылар. Эвимизнинъ дамындан коюмиз бутюнлей корюне. Юзьге якъын къаралтыдан ибарет коюмиз ешиллик ичинде комюлип ята. Немсе баскъынджылары бу ерни терк эткен сонъра коюмиз бошады ве сусты, насылдыр сукют ве гъафлет ичинде къалды. Инкъиразгъа огърагъан аят тынды ве сёнди, гуя йыкъыджы афат юзь берди.

Дженктен эвель коюмизде омюр къайнай эди, шимди исе сокъкъакълар бом – бош. Балалар биле эвлеринде отуралар.» [37; с. 10]

Бу даа сюргюнликтен эвель, койнинъ ве ерли халкъныйнъ вазиетини языджы баш къараман адынен бизге тариф этти.

«Бизни сарып алгъан аляметлерге коре, Махкам ата фухаре яшай эди. азбар ичинден отип кечкен арыкътан быланыкъ сув акъа. Къомшуларындан эки тарфтан топракъ исары айыра. Бир кошеде къоджаман джевиз тереги осе, онынъ тюбюнде тандыр – питии пиширмеге фурун темеллештиргенлер.

Ёл къапу янындаки, далларны ве пытачыкълары бурулгъан, къайырылгъан эски дут терегининъ асты мос-мор.» [37; с. 111]

Бу тасвирден биз Махкам ата ве эндиден сонъ Анифе тизе ве Эдем яшагъан азбарны коремиз.

Бундан сонъ, мен беллесем къыяслав ичюн, языджы Махкам атанынъ эвининъ ичини де бизге косьтерди.

«Махкам атанынъ басыкъ эви эки ханели эди. Топракъ диварлары, топракъ табаны. Чардакъсыз таваны алчакъ, юксек бойлу кишининъ бою тие. Таванда разан ве аркъалыкъ агъачлары устюнде конделен къамыш ерлештирип къойгъанлар. Кучючик, тонукъ джамлы пенджеречиклер ёл бетке бакъалар. Биринджи оданынъ ортасында чукъурчыкъ къазып, устюни къонагъа бенъзер донатма ве ёргъаннен къапаткъанлар. Бу – сандал. Сувукъ къыш куньлери чукъурчыкъкъа къор къоялар, сонъ этрафына кечип, аякъларыны ёргъан тюбюне сокъып отуралар.

Экинджи ода геджелемек ичюн айырылгъан, яни ятакъхане. Топракъ табанына кийиз тёшельген. Сол тарафтаки диварда буюк долап оюлгъан, анда ёргъан ве тёшек-ястыкъ дестеленген….» [37; с. 117]

Биринджи къышны баш къараман бу эвде, тариф этильген къона устюнде кечирди. Бу тарифтен биз озьбеклернинъ ве къырымтатарларнынъ эвлерини къыяслап оламыз.

Сонъра Эдем сокъакъкъа чыкъты ве Къамышкъышлакънынъ манзарасыны бизге тариф этти.

«Оргъа чыкътым. Мында Къамышкъышлакъ гуя авуч ичинде. Учь бир тарафта памукъ тарлалары ешиллене. Шималь бете сонъсыз такъыр, къыртыш чёллер джайрап ята. Сазлыкъ тогъайлар ичинден акъып чыкъкъан озенчик койни айланып, памукъ тарлалары тарафкъа акъа. Озен бою къогъа ве къамыш осе. Койнинъ о бир четинде буюк колхоз багъчасынынъ бир кенары батакълы тогъайларнен битишкен.

Къамышкъышлакъ беш сокъакътан ибарект. Сокъакъларгъа чакъыл тёшельмеген, къуру топракъ ве тоз, къышта ким не къадар балчыкъ оладыр. Басыкъ эвчиклернинъ эписи топракъ дамлы. Ялынъыз учь бина, сонъ бильгениме коре, клуб, колхоз идареси ве кой шурасы шифернен къаплы.» [37; с. 119-120]

Эндиден сонъ, Эдем омюрини шу сокъакъларда кечиреджек.

Тююм

Тююмни эсернинъ башында корьмек мумкюн.

Баш къараман тюш коре, ве бу дешетли тюш керчеклене. «Баскъынджылар эвимизге сокъуналар, силяларнынъ къундакълары иле дамбыр – думбыр къапумызы къакъалар, мына-мына къапумызны парчалап ташлайджакълар. Анам яланаякъ пармакъларынынъ уджларына басып, къоркъа-пыса къапугъа якъынлаша ве мукъайтлыкъле: «Ким анда?» - деп сорай. – «Тез къапуны ачынъыз! Екъса къапуны парлармыз» - джевап оларакъ, кимнинъдир къаба, укюмдар давушы янъгъырай. …Отю патлагъан анам: «Не керек сизге?» - деп къычыргъаны мени уянтты, лякин даа юкъу дердиндем. Козьлерим юмукъ.» [37; с. 16]

Бу къысымда биз зиддиет башланмасынынъ шааты оламыз.

Кийинип сокъакъкъа чыкъкъан сонъ, тек оларнынъ къорантасыны дегиль де, бутюн къырымтатар аилелерини эвлеринден къувып чыкъаргъанлары анълашылды. Амма халкъ даа не олгъаныны, оларны не ичюн субайлар эвлеринден къувып чыкъаргъанларыны анъламады.

Бираз вакъыт кечкен сонъ, кой эалисини къыйнап, не къарт, не де балалар олгъанына бакъмайып, базы динълемегенлерини атып ольдюрген сонъ машналаргъа юклеп демирёл вокзалына алып кеттилер.

Бундан сонъ сюжет арекети башлана. Бу энъ девамлы къысымдыр, чюнки эсас адиселер мында олып кече.

Не олгъаныны аннъламагъан халкъны пис ве сасыкъ вагонларгъа юкледилер. «Бизден эвель бу вагонларда ташыгъан шей къалмагъандыр, айванларны истейсинъизми, арбий эсирлерними, даа бильмем кимнидир. – деди Решат эмдже.» [37; с. 33]

Онсызда агъыр алгъа къалгъан халкъымызгъа, да хайын субайлар келип къылына ве устьлеринден куле эдилер. «Афу этинъиз, эр кеске купе булмадыкъ, лякин, коргенинъиз киби, плацкарт иле эпинъизни темин этик. Утанманъыз, ерлешинъиз. Огъурлу ёллар олсун. – деп ыржайды субай.» [37; с. 33] вагонларны терк этмегендже инсанлар озюне тараф бойле мунасебетке даянмакъ меджбур эдилер.

Вагонларнынъ къапуларыны килитледилер ве поезд къырымтатарларны Ватанындан айырып, белли олмагъан тарафкъа ёл алды.

«Вагонлар ичиндеки къурбанлар неге огърагъанларыны бильмей тындылар. Башларыны салландырып, козьяшларыны юреклерине акъызып, тюшюнджеге далдылар. Атта балалар сусып къалдылар. Апансыздан халкъ башына энген шефкъатсыз дарбе эр кесни шашырды-шашмалатты.» [37; с. 37]

Амма энъ къоркъунчлы шей шунда ки, оларны огде не беклегенини бильмемезликдир. Бойле бельгисизлик ве къоркъу ёлнынъ сонунадже халкъымызны хорлай эди.

Тез вакъытта вагондаки адамлар озьлерини элине алды ве пис вагоны йыгъыштырмагъа башладылар. «Арекет этейик. Башта хасталарны, балаларны къайгъырайыкъ. Вагон ичинде имкяны олгъан къадар тертип-низам, темизлик кутейик. Элимизден кельгенини япайыкъ.» [37; с. 41]

Бу да бизим халкъымызгъа аит чизгилерден биридир. Бу чизгиге, муэллиф, эсер девамында дикъкъатымызны бир къач кере джельп эте.

Эр кес тюшинджеге далды, вагонда сес-соукъ чыкъмагъанда, бирден Решат эмдже эеджанлы сеснен къычырды. Энди Ватан сынъырыны, Чонгъарны кечкенлери анълашылды: «Эр ким еринден турып, кимиси къапуларнынъ аралыкъларына, кимиси тахта дивары чатлакъларына, эр бир тешикке сыйыкътылар. Кене аджджы-аджджы кескин агълав вагон ичини титретти.» [37; c. 47]

Решат эмдженинъ сёзлери исе, бугуньки куньгедже халкъымызнынъ анъында къалды.

«- Балалар! – Решат эмдже бизге мураджаат этти. Давушы къырыкъ ве эеджанлы: - Бугунь 18 майыс 1944 сене. Бу кунни эбедий акъылынъызда тутынъыз. Оны ич бир заман унутманъыз. Унутмагъа акъкъынъыз ёкъ! Балалар! Бугунь сизнинъ келеджегинъизни, истикъбалинъизни тутып алдылар. Бахтынъызны хырсызладылар. Ялварам, бу къара кунни ич бир вакъыт унутманъыз! Риджа этем унутманъыз!» [37; с. 47]

Бельки де языджы окъуйыджыларгъа, да зияде яшларгъа хатырлатмакъ ичюн бу сёзлерни Решат эмдже адындан язгъандыр.

Куньлер кече, амма поезд токътамай. Кунь куньден вагонлар бошай эди, эр кунь олю чыкъа. Мефталарны коммеге биле разылыкъ бермей эдилер.

Ниает поезд буюк шеэр дживарында токътады. Къапулар ачылды. Сув ве емек кетирдилер. Шорба ашаладжакъ шейге бенъземесе де, адамлар бир бирини зорлая-зорлая ашадылар. Чюнки не вакъыт даа токъталаджакълары белли дегиль эди. ««Шорба» ичинде насылдыр осюмлик япракълары ве балыкъ башлары ялдай эди. Отьмеклерни кесечик-кесечик серник къутусы мыкъдарда кесип, болип бердилер. «Шорбадан» леш къокъусы келе. Агъув, быланыкъ шингенлик агъызгъа алгъанда, мадденъ къапала, къусаджагъынъ келе, копеклер биле ашамайджакъ емек ама, ачлыкъ зорлай. Лячаре, игрене-игрене савутларны бошаттыкъ. Кимерсине о да етмеди, озь невбетини беклеп къалды.» [37; с. 66]

Чокъусы инсанлар, вагонгъа минмеге етиштирмейип станцияда къалалар. Бойле инсанлардан бири Мавиле тата. О, башкъа къадынларнен бераберликте, поезд токътагъанда къазан башында аш пиширеджек олды, амма поез бирден еринден энди. Мавиле тата исе вагонгъа чыкъып етиштиралмады. Решат эмдже къолуны узатып, не къадар тырышмаса да, онъа ярдым этемеди. Мавиле татанынъ антери насылдыр тельге илишти ве «адждерха киби демир копчеклери астына чекип алды».

Чокъкъа бармай, баш къараман, Эдем де оксюз къалды. «…Бутюн бу сеслер: сызгъырувлар, гудюрдилер, анамнынъ ве Анифе тиземнинъ фигъан къопаргъан седалары бири-бирине къошулып, бири-бирине синъип, къулакъларымны чынълатты, этимни-тенимни титретти, юрегиме санчыдылар. Айланып ардыма бакътым. Анамнынъ ве къыз къардашчыгъым устьлерине авдарылып тюшкен тахталар узериндн Анифе тизем чапалана.» [37; c. 74]

Бойлеликле бу къара, пис вагонлар ана ве балаларыны, къардашларыны бири биринен айырдылар.

Кунь куньден халкъымызнынъ алы даа зияде феналаша. Ава вира къыза. Къапалы вагонларда ава алмагъа чере къалмай. «Вагонларнынъ ичи ешиль тюсте леш севген ири ве семиз чибинлернен толды. Акъшамлары ве геджелери сюйрюсенеклер учып келелер. Лякин эписинден бетер битлер къыйнай. Эр кес битледи. Урбаларымызнынъ тикиш ерлери санки уфакъ инджи боюнджакъларынен тизильген.» [37; c. 78]

Инсанларнынъ къачмагъа дегиль де, вагондан биле тюшмеге аллары къалмагъаныны корьген сонъ, вагонларнынъ къапулары энди къоркъпайып ачыкъ къалдыра эдилер.

Куньлер ве афталар кече, огте тек бельгисизлик. Тек Решат эмдже оларны не ерге алып кетеджеклерини тахмин эте: «Къазахыстандан сонъра Озьбекистан, озьбек халкъынынъ улькеси башлана. Озьбеклерининъ тили де бизимкине бенъзей. Ола биле, оларгъа алып кетелердир.» [37; с. 88]

Он еди кунь дегенде, поезд токъталды. Вагонлар ачылды. Решат эмдженинъ тахмини керчекленди.

Озьбекистангъа келип тюшкен сонъ, оларны группаларгъа больдилер ве колхозларгъа ерлештирдилер. Эртеси куню оларны анда яшагъан хоранталаргъа ерлештирдилер. Базыларына яхшы, мераметли саиб тюшти, базыларына исе къара юрекли, ярамаз сойы расткельди.

Эдем тизесинен барабар мераметли Махкам атанынъ къорантасына тюшти. Махкам ата оларны къайгъыра, аш-сув бере эди. Къышта озь эвине ёллады.

Беш балалы Зейнеп апте мераметсиз Хайринисохон-апанынъ эвине таинленди. О Махкам атанынъ акси эди. Аш-сув теклиф этмеди, Зейнеп аптенинъ балалары ольгенде биле ярдым косьтермеди.

Бу ят топрахта да чокъ семетдешлеримиз хорланып вефат этти. Чокъусы балалар ачлыкъкъа даяналмайып къырсызлыкъкъа кире эдилер. Эгер тутулсалар, амман ольдюрелер.

«-Ким Ибраимни ольдюрди? – Багъчадаки къаравуллар ольдюргенлер. Тюневин хастаяткъан анасына бир къач алма кетиреджек олгъан, къолгъа тюшкен. Башта ичини-багърыны эзип котеклегенлер, сонъра союндырып, анадан догъма чыплакъ этип алма терегине багълагъанлар. Бутюн гедже сюйрюсенеклерге талаткъанлар. Сабасы кечинген.» [37; с. 150]

Бир къач алма ичюн, баланы аджымайып джанаварджачына ольдюрдилер. Бу тек бир мисаль. Амма бойле аллар пек сийрек раскеле эди.

Къыш кельди. Чокъусы ватандашларымыз ачлыкътан, сувукътан биринджи сюргюнлик къышны чыкъарып оламадылар. Эдемнен Анифе тизе, Махкам ата ве Мехри хола ярдымы иле биринджи къышны да кечирдилер.

«Бойледже, эв саиплерининъ мерамети саесинде, оларнынъ инсаниетлиги алтында сюргюнликнинъ энъ агъыр биринджи йылыны аман-эсен, сагъ-селямет къышладыкъ. Яры ач, яры токъ, чыр-чыплакъ, демек мумкюн, сандал огюнде меним ичюн узундан да узун къышны аткъардым. Джанымны къуртардым» [37; с. 164]

Амма Анифе тизенинъ алы вира агъырлаша. Тезден оледжегини дуйды. Гъалебе куню арфесинде вефат этти. Эдем энди ялынъыз къалгъаныны анълады.

Бу агъыр дакъкъада Махкам ата ве Мехри холла эдемни быракъмадылар. Озь баласы киби къайгъыра эдилер.

Бу къысым бизни кульминацияны къабул этмеге азырлады. Мында зыддиет энъ къабаргъан шекильни ала.

Мен беллесем, кульминация къысымы Эдемнинъ Къамышкъышлакътан къачувындан башлана.

Куньлерден бири, Махкам ата Эдемни чай ичмеге чагъыра. Апайына исе сандыкътан насылдыр богъчаджыкъны кетирмесини буюра. Богъчадан озьбек миллий косюмини чыкъарып Эдемге кийдирди ве «Бильгенинъ киби, екяне огълумыз Эргашали, яткъан ери дженнет олсун, урушларда эляк олды. Бизлер энди ихтияр кишилермиз, бизге къарт чагъымызда таянч лязим. Онынъ ичюн сени эвлятландырмакъ истер эдик. Адыны да Эргашали къоярмыз. Эбет, гузель адынъ бар, лякин бизге Эргашали деген ад джыллы янъгъырай. Бунъа не дерсинъ, огълум?» - деди эв саиби. [37; с. 189]

Эдем исе устюндеки урбаларыны чыкъарып атты. «Мен озьбек дегилим! Мен ана-бабамнынъ эвляды олам! – деп, азбардан чыкъып къачты. Бу сёзлерден о, ана-бабасына, халкъына, миллетине садыкъ къалгъаныны исбатлады.

О тезден эвге къайтаджагъына эмин эдилер, лякин Эдем ойледе къайтмады. О бабасыны тапмакъ ниетинден ёлгъа чыкъты. Огде оны чокъ къыйынлыкълар, янъы сынавлар беклей.

Баш къараман федакярджа къашкъыр ве чакаллар толу чёллерни кечти. Биринджи кере корьген эсмери холанынъ пителери ве кок чай, баш къараманны сувсызлыкътан ве ачлыкътан къуртарды. Онынъ алгъышынен Эдем ёлуны девам этти. «Акъ ёллар олсун. Ишинъ онъ кельсин. Сени Аллахкъа эманет этим. Озюнъни къорчала, - деп башымны охшады.» [37; с. 195]

Бу насиат сёзлери Эдемни да зияде рухландыргъандыр ве даа зияде кучь бергендир.

Тезден о демирёл вокзалына келип чыкъты. Эсини джойгъаны себебинден станция хастаханесине тюшти. Анда да оны бельгисиз, мераметли къадын олюм панджасындан къуртарды. Къадын Эдемге эвельден хабер бергени ичюн, баш къараман, эмширеге укол япмагъа бермейип, озь джаныны къуртарды.

Бу вакъиалардан сонъ Эдем балалар эвине тюшти. «Балалар эвинде ильк-эвеля башымызны къыркътылар. Тер-темиз ваннада аркъамызны ювдылар. Устюмизге беяз кольмек, къара тюсте штан, аякъларымызгъа енгиль, махсус яз аякъкъапчыкълар кийгиздилер. Мындан сонъ уйле емегине алып бардылар.» [37; с. 205]

Бу сатырлар, балалар эвинде оларны яхшы бакъкъанларыны исбат эте. Амма мында да оны кедер беклей эди. Бир кунь Эдем ресим чызгъанда одагъа дая кирди ве тесадуфен графины сындырды. Бу арада директор кирди. Дая исе бутюн хабатны Эдемге быракъты. «Озюнъиз сындырып, не мени къабаатлайсынъыз,» – деп, Эдем къабатыны ред этти. [37; с. 212]

Дая исе «Ай сени онъмайджакъ. Сталин аркъадаш сизни нафиле Къырымдан къувмады! Саткъынлар! Сизни ольдюрсен де азлыкъ этер!» - деп джевапланды. [37; с. 212]

Бу сёзлерден сонъ онынъ козю къайтты. Севип-сайгъан даясындан, о бойле мунасебетни беклемей эди. Эндиден сонъ бу даягъа мукъайтлыкънен бакъа, ондан четлеше эди.

Балалар эвинде расткельген менфий адамлардан бир тербиеджи, Марк Аркадьевич. О балалар устюнде къылына эди. Огъланларны бири-биринден талаштыра, базаргъа алып барып къырсызлыкъ япмагъа зорлай, огрете эди. Эгер де олар тутулсалар ярдым этмейип къача. Бойле бир хырсызлыкъта Эдемден достуда тутулды. Эгер де оларны мераметли милис хадими Икрам ака къуртармагъан олса, сатыджылар ольдюрирдилер. Бойледже Икрам ака Эдемнинъ омюрини эки кере къуртарды.

Тезден онынъ омюринде биринджи севги, Эмине пейда олды. «…апансыздан эгилип козьлеримнинъ ичине бакъты. Тек бир ань. Лякин бу етерлик эди. Чюнки онынъ кок киби мас-мавы козьлеринде, шеффаф бебеклерининъ теренинде сонъсыз незакет сездим ве утанып козьлеримни ашагъы эндим. Шу арада не олды, не олмады, Эминенинъ дудакъларыны абайладым. Гедже-куньдюз раатсызлагъан, къальбимни аст-усть чевирген, ичимни-багърымны куйдюрген Эминенинъ дудакълары дели-диване, мевтюн эттилер. Лякин бу ерде нокъта къоймагъа меджбурым, чюнки аятыма ашкъ къарышты. Демек севги догъа, балалыкъ бите.» [37; с. 233]

Чокъкъа бармай окъуш оларны бири биринден айырды. Ойледе олар башкъа корюшмедилер.

Эр бир конфликт эртеми-кечми битмеси киби, кульминация да бизи чезилиш къысымына кетире.

Бизим повестьимизде, меним фикиримдже, авдет чезилиш къысымына аиттир. Бу къысымда эписи меселелер аль олуна.

Халкъымызгъа ниает озь Ватанына къайтмагъа имкяны ачылды. Йыллар девамында олар бу ят топракъта эв къурдылар, эвленип балалы-чагъалы олдылар. Амма кене бутюн шейлерни быракъып озь топрагъына къайталар. Чюнки Ватан севгиси енъе. «Бу эвнен чокъ аятий вакъиалар багълы. Йылларнен яшагъан эвинъни терк этмеси де пек къыйын шей. Санки дерсинъ козьге корюнмеген, лякин юрегинъни бийлеп алгъан джанлы йиплерни узесинъ…шимди де юрегим сызлай, парчалана. Озь къолларымнен къургъан эвни таныш олмагъан, ят кишиге ташлап кетем. Эндиден сонъ бу эвде мен дегиль, о яшайджакъ. Лякин ич пешман этмейим. Юрек чагъырувы эр шейден кучьлю. Асретли Ватаныма бутюн варлыгъымны ташлап, джаяв кетмеге разым ве азырым.» [37; с. 236]

Огде оларны кене де бельгисизлик, бельки де хорлукъ ве янъы сынавлар беклей. Амма биршейден къоркъмагъан, озь топрагъына, ана юртына садыкъ къалгъан халкъымыз эр шейге азырлар, тек Ватанында олмакъ истейлер.

«Къаерде яшайджамыз? – деп къулакъ тозуна къычыра къадыным.

–Манъа къалса, чадырда, чалашта, яхут ертоледе яшамагъа разым. Тек Ватанда олсун! Раатсызланма, иншаАлла, бир чаре булармыз. Тышарыда къалмамыз. Энъ муими, догъмуш ана-Ватанымыздамыз! – деп бар кучнен къычырам» [37; с. 239]

Ниает, учакъ ерге энди. «Аллагъа шукюр, ана-топрагъымызда булунамыз. Эеджаным артты, юрегимнинъ дюкюльдиси тезлешти, недир богъазыма келип тыкъылды. Юрегим кокюсимни тешип чыкъаджакъ. Такъаттан кесильдим. Зорнен еримден къалкъып, учакъны бошаткъан ёлджулар пешинден мен де ерге эндим. Бир къач адым аттым ве тиз чёкип, уч кере аякъ астындаки топракъны опьтим. Тек мен дегиль. Башкъалары да айны шу вазиетте.» [37; с. 239]

Бу сатырларда языджы баш къараманнынъ ярдымы иле, бутюн халкъымызнынъ дуйгъуларыны, ички дюньясыны бизге ачыкълап косьтерди.

Эсернинъ «Отлар арасындаки йылдызлар» къысымында, языджы баш къараманнынъ кечмишни хатырлап, тюшюнджеге далгъаныны косьтере.

Повестьнинъ сонъунда исе, языджы тарихий тезекере бере. Мында о, озь фикирлерини беян эте. Акимиет тарафында бизим халкъымыз ичюн бир яхшылыкъ аля даа япылмагъаныны айта.

Повестьте эдебий тасвирнинъ бедий ифаделиги ичюн, языджы эпитет, къыяслав, метафора ве метонимия, мубалагъа ве литота киби махсус тасвирий васталарнен къуллана. Оларнынъ ярдымынен, о я да бу алнынъ хусусий бир тарафыны, я да аляметини косьтере.

Эсерде муэллиф тасвирий васталарнынъ къыяслав чешитини чокъ къуллана. Базыда, бир догъру къыяслав шахснынъ табиатыны максималь догъру акс этмек ичюн, я да бир де бир адисенинъ парлакъ манзарасыны сызмакъ ичюн етерли ола. Бундан да гъайры, меракълы къыяслав окъуйыджынынъ анъында чокъкъа къала.

«Аскерлер, авджы копеклер киби, эвлерни, аранларны, магъазларны, чардакъларны, атта кумеслерни ве аякъёлларны тинтип, тешкирип чыкътылар.» [37; c. 27]. Мында, окъуйыджы вазиетнинъ алыны, аскерлернинъ залымлыгъыны даа гузель тасавур этмеси ичюн, языджы аскерлерни авджы копеклернен къыяслады.

«Омюримде ильк кере паровоз коре эдим. О манъа агъызындан-бурунындан атеш, тютюн ве був фышкъырткъан, къартанам икяе эткен масаллардаки эфсаневий адждерханы анъдыра эди.» [37; с. 31]. Бу тенъештирюв ярдымынен биз паровозны языджынынъ козьлеринен тасавур эте билемиз.

«Вагонлар бири-бирине дамбыр-думбыр къалкъынып, силькильдилер. Зельзеле далгъасы киби къудретли сарсынты якъынлашты ве кучьлю дарбе нетиджесинде отургъанлар сескенди,…» [37; с. 36]. Бу къыяславдан, поезд еринден кочькенде олгъан сарсынтынынъ кучюни анъламакъ, тасавур этмек мумкюн.

«Къара къаргъалар алдымызда учалар, башымызгъа беля кетиреле. Булар НКВД хадимлерининъ пис арекетлери…» [37; c. 48]. Къара къаргъа бу башта бир белянынъ аляметидир. Оларнынъ бири биринден къыясланмасы, белянынъ къабаатчысы ким олгъаныны косьтере.

«Азбаргъа инсан дегиль, джан алыджы Азраиль бастырып кирди…. Къудрат палван эди. Къашкъыр киби тишлерини сыкъты.» [37; с. 124]. Бу сатырлардан Къудрат палваннынъ табиатыны, сыфатыны анъламакъ мумкюн.

«Къайдандыр эв саиби кельди. Къара булут киби янымыздан отип кечти.» [37; с. 135]. Хайринисхон-апанынъ кейфи, балаларгъа мунасебети къара булутнен къыяславда корюле.

Бунынъ киби къыяславлар эсерде чокъ расткеле. Олар ярдымынен биз вазиетни, адамнынъ характерни, я да бир шейге мунасебетини ачыкъ-айдын, языджынынъ козьлеринен коре билемиз.

Биз повестьте даа бир меракълы алны коре билемиз. Баш къараман демирёл вокзалынынъ хастаханесине тюшкенде, бизге анда орюмчек ювасына тюшкен чибиннинъ алыны косьтере. «…орюмчек ювасында «тузакъкъа» тюшкен чибин чапалана, вызылдай, санки имдат сорай. Чокъаякълы, арекетчен бий онынъ къанатчыкъларыны, кевдечигини япышыкъ «йиплернен» сара, «аркъанлай», «элини-аякъларыны» багълай. «Эсир» тюшкенчибин, чекише, эп вызылдай. Ниает, «къундакълангъан» чибин тынды. «Къаничиджи» бий озь къурбанына якъынлашты да, онынъ устюне минип алып, чибиннинъ семиз беденине «чокъучыны» саллады ве «къаныны» эмип башлады. Истер-истемез къурбан кеткен чибинни аджыдым, къалкъып къуртараджакъ олдым лякин эриндим, пек алсыз эдим.» [37; c. 197-198]. Биз Эдем де тыпкъы шу чибин киби фена бир алда олгъаныны анълаймыз. Эдемнинъ алында исе, «къаничиджи» бий бу оны ольдюрмеге истеген эмширелердир.

Метонимия да эсерде сийрек расткеле. Мында бири-бирине бенъземеген предметлер, оларнынъ ички, я да тышкъы багъында косьтериле.

«Отю патлагъан анам: «Не керек сизге?» - деп къычыргъаны мени уянтты,…» [37; с. 16]

«Шу арада талагъы къатып бир аскер чапып кельди.» [37; c. 26]

«Ешиль,патлакъ козьлерини къан басты.» [37; с. 27]

«Юзь берген шефкъатсыз акъсызлыкъ ичини-багърыны якъып-куйдюрди.» [37; с. 27]

«Апансыздан башымызгъа кок авдарылгъан киби корюнди.»

«…козьяшларыны гизлемей, къан агълай эди.» [37; с. 28]

«…къадын-къызларны, балаларны козетер экеним, юрегим кене аджыды-сызлады.» [37; с. 31]

«Лякин шимди онынъ янъгъыравукъ сеси солукъ юреклерни къайнакъ сув киби якъып ашлады.» [37; с. 38]

«Онынъ ичюн озюмизни къолгъа алайыкъ» [37; с. 40]

«Джанымызны якъалар. Патлайджам. Джаным богъазыма тирельди.» [37; c. 79]

«-Сус! Эсинъни башынъа джый. Акъылыны джойма.» [37; с. 79]

«Эписининъ бенъизлери солукъ, козьлери сёнюк, гонъюллери къырыкъ.» [37; с. 84]

«Кунеш атеш пускюрте.» [37; с. 102]

«Бираз эсимизни топлагъан сонъ, …» [37; с. 121]

«Оларгъа чырайындан къар ягъгъан, пос мыйыкълы орта яшларында чай къайнатыджы хызмет эте.» [37; с. 140]

Гипербола. Бедиий буютме ярдымынен, языджы керек теессуратни къуветлештире, мешур эткен, я да мыскъыллагъан шейлерни айрыджа къайд эте.

«Вагон рыкъма-рыкъ толгъан сонъра, субай башыны вагон ичине узатты ве: …» [37; с. 33]

«Устюмиз-башымыз бит къайнай.» [37; с. 78]

«…лякин рыкъма-рыкъ сюргюн этильген инсанларнен толу поезд…» [37; c. 85]

«Зифт къаранлыкъ» [37; с. 88]

«Узундан-узун нефть маллары ташыгъан цистерналарнен ибарет къаршымыздан кельген поезд кечип кеткен сонъ,…» [37; с. 89]

«…дигер бинълер-бинълер ватандашларымыз сагъ-селямет олур эдилер... эгер сюргюн этмеген олсалар.» [37; с. 173]

Литота. Бедиий азлатма. Оларны къуллангъанда, языджы айры адиселерни махсус къабарта, я да эмиетини эксильте.

«Отьмеклерни кесечик-кесечик серник къутусы микъдарда кесип, болип бердилер.» [37; c. 66]

«Бир авуч халкъымызны ер юзюнде сыгъдырмайлар,…» [37; с. 82]

«…чёльде яшагъан уфакъ-тюфек махлюкъларны, чёль сычавулларыны ушкюте.» [37; с. 85]

«Къоркъумдан тизимни къучакълап, тавшан киби, дыр-дыр къалтырай эдим.» [37; с. 124]

«Агъызымызгъа бир чёп алмагъанымыз эки кунь олды.» [37; c. 137]

«…бильмейим, амма йылдызнаменен огърашкъан ырымджыларгъа зерре къадар инанмайым.» [37; с. 240]

Меджаз вастасыны да эсерде тапмакъ мумкюн. О эки адисенинъ бири – бирине ошавына эсаслана. Меджаз не къыяслангъаныны бильдире, амма не иле къыяслангъаныны айтмай.

«Къальбимни титис сувукъ сарып алды.» [37; с. 30]

«Шенъ къуш чивильдиси, хусусан чочамий-торгъай йырлары этрафны чынълата эдилер. Айдын уфукъкъа бакъар экеним, юрегимде аджджы дуйгъу сездим.» [37; с. 30]

Бундан да гъайры, муэллиф, эсерде бир де бир муим адисе-вакъиа оладжагъыны, я да беля якъынлашкъаныны бизге тюрлю аляметлер ярдымынен косьтере.

Биринджи сефер буны биз сюргюнлик арфесинден эвель олып кечкен вакъиада коре билемиз.

- «Ана, эшитесинъми? Копегимиз улуй… Анифе тизем, копек беля дуйса улуй, дей. Копек беля якъынлашкъаныны дуя экен. Эшитесинъми, насыл аджыныкълы улуй? Динъле…» [37; с. 15]

Бу Эдемнинъ сёзлери эди. Лякин анасы онынъ айткъан сёзлерине чокъ къулакъ асмада. Амма биз коремиз ки, чокъкъа бармай, баш къараман зан эткен беля керчеклешти. Бир къач сааттен сюргюнлик башлады.

Бойле аляметнен языджы вазиетни къабартмакъ, окъуйыджыгъа беля якъынлашкъаныны дуйдурмакъ ичюн къуллана.

Беля халкъымызны бутюн ёл девамында такъип этеджегини косьтермек ичюн, языджы Решат эмдже адындан изаат бере.

«-Къара къаргъалар алдымызда учалар, башымызгъа беля кетирелер. Зан этсем, олар ёл бою бизни такъип этеджеклер. Ихтимал баргъан еримизде де вазгечмезлер. Булар НКВД хадимлерининъ пис арекетлери, устюмизге дигер миллетлерни сыттыралар, - изаат этти Решат эмдже.» [37; с. 48]

Даа бир беля якъынлашкъаныны поровознынъ эрвакъытта киби сызгъырмагъан сесинден анъламакъ мумкюн: «Девамлы сызгъырув янъгъырады. Онъа джевап оларакъ, паровоз бу сефер дев киби окюрмеди, гедженинъ къаранлыгъында, сюкютинде айдут киби сакъынып сызгъырды ве ыдырынып, сыртына тиркеленген вагонларны бар кучюнен бири –бирине къакъытып, силькитип алды да, яваш еринден кочьти. Бутюн бу сеслер: сызгъырувлар, гудюрдилер, анамнынъ ве Анифе тиземнинъ фигъан къопаргъан садалары бири-бирине синъип, къулакъларымны чынълатты, этимни тенимни титретти, юрегиме санчыдылар.» [37; с. 74]

Бундан сонъ, биз Эдемнинъ анасы ве къыз къардашы ольгенининъ шааты оламыз.

Орта Асияда яшагъан вакъытта, языджы беляны чокъусы алда эшекнинъ окюривинден бильдире.

Эдемнинъ акъраны Ибраим ольгенини бильдирмек ичюн, языджы башта бир къушлар чыкъаргъан дюльбер сеслерден башлады, сонъ исе беля кельгенини косьтермек ичюн, эшшекнинъ окюривни тасвир этти.

«Эр кестен эвель кийик гогерджинлер уянды. Оларнынъ басыкъ «гъула-гъуласы» къарылгъачларны уянтты. Сонъра сельбилер далларында, эвлер сачакъларында, - эр ерде чингене тайфасы киби, шаматалы торгъайлар алекет котердилер. Эр бир тарафтан чивильти ве чешит къушларнынъ сеслери янъгъырады. Олар эписи янъы догъгъан кунни къаршылар экен, къуванып, Аллагъа итаат этерек, къувана эдилер. Шу арада эшек окюрди, онынъ чиркин, къаба давушы къушларнынъ йырларыны ушкютти ве къальбимде раатсызлыкъ догъурды.» [37; с. 150]

Бир къач сатырдан, шу раатсызлыкъ нафиле догъмагъаныны анъладыкъ. Чюнки Анифе тизе хайырсыз хабер кетирди.

Даа языджы баш къараманнынъ тюшлеринден бизни бир де бир адисе оладжагъына азырлай.

Меселя оларакъ, эсернинъ башында Эдем тюшинде аскерлерни коре ве шу тюш керчеклене. Анифе тизенинъ вефатындан сонъ, баш къараман да бир тюш коре. Тюшинде о джебеден къайткъан бабасындан крюше. Амма Махкак ата оларгъа кедер эте. Эдемни бабасына бермейджек ола.

« «Бабам! Эки козюм бабам! Меним бабам!» - къайта-къайта айтам. Юрегим чапалана, кокюс къафесинден атлап чыкъаджакъ. «Огълум! Джигерим огълум!» - жеп фысылдай бабам. Онынъ сыджакъ ири козьяш тамчылары бетиме тамлайлар. Бабам аякъ устюне котериле ве мени къучагъына сыкъып, эвимизге алып кете. Аннам исе пенджереден бакъып, бизни беклей. Шу ань, гуя ер астындан, эшегининъ аркъасында Махка ата пейда ола ве ёлумызны кесе. «О менимки! Оны манъа къайтарып беринъиз! –деп талап эте. Оларнынъ давасыны къаба эшек давушы больди.» [37; с. 168]

Арадан бир-къач вакъыт кечкен сонъ, бу тюш керчекленди. Махкам ата Эдемге адыны денъиштирип, оларнынъ огълу олмагъа теклиф этти.

Балалар эвине тюшмезден эвель, демирёл вокзалында булунгъанда, баш къараман кене тюш коре: «Дюньяны унуттым. Тюшюмде бабамны корьдим. Мени омузларымдан тюрткючлей. Турсата. Уянаджакъ олам, лякин юкъум о къадар татлы, о къадар къатты ки, козьлеримни ачып оламайым, санки кирпиклерим бири-бирине янашып къалгъанлар. «Мына сен къайда сакълангъансынъ!» - дей бабам. – Мен сени къыдыра-къыдыра бир олдым. Напасынъ бу ерде? Тур, эвге къайтайыкъ» зорнен кирпиклерим арасындан бакътым ве сескеним уяндым. Баш уджумда, эгилип, омузларымдан бабам ерине милис урбасыны кийген, бир киши сильките эди.» [37; с. 203-204]

Мен беллесем, тюшюнде бабасыны корьгени, Эдем ичюн яхшы алямет эди. чюнки уянгъан сонъ, милис хадиминден якъынджа танышкъан сонъ, онынъ мераметли, саф юрекли инсан олгъаныны анълады. Милис хадими онъа бир зарар кетирмеди ве келеджекте де оны бабаджасына белялардан чыкъара ве къуртара эди.

Таир Халилов повестте халкъ агъыз яратыджылыгъыны чокъ къуллангъаныны къайд этмек мумкюн. Меселя, Мавиле апте йырлагъан тюркюлер, тенбие масалы ве аталар сёзлери.

Биринджи кере языджы йырны Мавиле апте адындан Ватанындан айырылув вакъытында къуллана.

Бу «асрет омюрини анъдыргъан йыр-къаргъыш» эди.

Янсын да янсын, Урал да янсын,

Янып да куль олсун.

Бизни де Къырымдан чыкъаргъанларнынъ

Козьлери кёр олсун… [37; с. 38]

Невбеттеки йырны «къадын-къызлар, къартлар, атта балалар зар чекип, агълап» йырламагъа башладылар.

Къайда меним яйкъандыгъым дерелер?

Къайда меним тырмашдыгъым тепелер?

Башкъа ерде булунмаз бу ярелер.

Инъле, къавал, дертлеримни сен сустыр. [37; с. 49]

Аталар сёзлерини де, муэлиф ери-ерине къуллана эди.

«Кой копексиз олмай, дегени киби, арамызда илле хаин тапыла.» [37; с. 40]

«Пислик ерде шейтан яшар.» [37; с. 41]

«Ят ильде падиша олгъандже, озь Ватанынынъда чобан олмакъ ондан эйидир» [37; с. 60]

«Саба ола – хайыр ола» [37; с. 76]

Бу икметли Решат эмдженинъ сёзлери эди.

«Демир копчеклери такъылдысы алтында» къысымынынъ сонъунда языджы бойле шиирни язды:

Ана-бала демедилер,

Урды йыкътылар.

Сыкъ ве тар вагонларда

Джандан быкътылар.

Бизлер ичюн узакъларда

Чёллер ве дагълар,

Демирёл кенарлары

Олды мезарлар. [37; с. 78]

Баш къараман, Эдем адындан бизге огют масалы бериле:

«Чыплакъ ерлериме къонгъан сюйрюсенеклерни къувам ве беденимде кезген къырмыскъаларны тутам, лякин ольдюрмейим, кене отлар арасына йиберем. Оларны ольдюрмек гунях олгъаныны билем. Эшиткениме коре, ахиретте олар деве къадар ирилешип, аркъаларына отуртып, Сырат копюринден кечире экенлер…» Сонъ языджы масалнынъ изаатыны кене баш къараман адындан бере. «Бу масалнынъ манасы бар, эбет: этрафымыздаки варлыкъкъа, джанлы махлюкъларгъа нисбетен, табиаткъа балалыкътан сезгир ве мукъайт олмалы. Оларны къорумакъ лязим. Эписининъ джаны бар, эписини Алла яраткъан. Иште, миллий тербиемизнинъ усулларындан бири, ана-бабаларымызнынъ огюти.» [37; с. 143]

«Татлы ялан аджджы акъикъаттан эйи.» [37; с. 153]

«Дагъ дагънен корюшмей, инсан инсаннен илле расткеле.» [37; с. 216]

«Ватансыз яшагъан инсан далдан къопкъан япракъ киби.» [37; с. 237]

Бойлеликле биз эсерде халкъ агъыз яратыджылыгъы ери-ерине къулланылгъаныны къайд эте билемиз. Аталар сёзлернинъ, масалнынъ, йырларнынъ къулланылмасы повестьни зенгинлештири ве окъуйыджыда даа зияде меракъ догъура.

Повестьте языджы проблематикаларнынъ базы чешитлерини къуллана.

Эдебиятшынасларнынъ фикириндже проблематика талили эсас ерде турмалы, чюнки о языджынынъ тасвирленмекте олгъан адисеге мунасебетини косьтере.

Яни языджы окъуйыджынен акъыл таныша, давалаша. Амма окъуйыджы да кенди мевамында къатты турмалы: о разы ола ве олмая биле. Атта о къадар ки, мында языджынынъда, окъуйыджынынъда озгюн бакъышы корюне.

Проблематика эсернинъ субъектив тарафы экен, эр бир языджынынъ текрарланмаз мунасебети онынъ эсерлеринде корюле.

Мисаль оларакъ, Амди Гирайбай Ватангъа мунасебетини «джигитлик» вастасынен, Эскендер Фазыл фааль куреш вастасынен, Таир Халилов исе садыкълыкъ вастасынен коре.

Бугунь де бугунь проблематиканынъ беш тюрини къайд этмек мумкюн:

- морфологик проблематика

- миллий проблематика

- ичтимаий – медений проблематика

- романлы проблематика

- фельсефий проблематика

Шу беш проблематиканынъ базы чешитлерини биз Таир Халиловнынъ «Тутып алынгъан Ватан» повестинде коре билемиз.

Бу эсерде языджы миллий проблематиканы къуллана. Бу тюр проблематикада конкрет халкънынъ кешмиши, теракъкъиат этюв эснасы, миллий характер киби меселелер бакъыла.

Языджы бизге башта къырымтатар халкънынъ сюргюнликтен эвель кечирген яшайышыны косьтере.

«Немсе – фашист баскъынджылары бир кунь ичинде коюмизден зувдылар. Бутюн гедже дешетли гудюрди къопарып, коюмизни кестирип, совет танклары немсе истиляджылары пешинден къувалап кеттилер.

Дженк битмек узьре. Коюмиз немсе – фашистлеринден азат этильген сонъ, кой джемааты озюне келип башлады. Буюклер, ишке ярагъан къадынлар сабадан акъшамгъадже колхоз тарлаларында чалыша башладылар.

Дженктен эвель коюмизде омюр къайнай эди, шимди исе сокъкъакълар бом – бош. Балалар биле эвлеринде отуралар» [37; с. 10].

Сонъра исе сюргюнлик вакъытында теракъкъият эткен эснасны, халкънынъ алыны, миллий характерни косьтере.

Шуны къайд этмели ки, муэллиф повестте озь къараманлары вастасынен къырымтатар халкъынынъ тарихий миллий адетлерини козь огюне джанландыра, оларны арекетке кетире ве тасвирлев вастасынен, тек къуру сёзлернен айтып кечмей де, джанлы эпизодларда косьтермеге тырыша.

«Ватанымызны тутып алгъан, Ватанымыздан айыргъанларгъа нисбетен ойле бир дешетли, такъмакълы къаргъышлар янъгъырады, Алла сакъласын! Къаргъышлар о къадар тесирли ве кескин эдилер ки, атеш киби, тюшкен ерни къавратаджакъ. Ташны иритиджи халкъ къаргъышы. Асыл миллетимиз къаргъамагъа пек кямиль, чюнки асырлар бою, ботен ерде котек ашагъан, шомпол ярасыны да, курек джезасыны да, къуршун олюмини ве дарагъачларыны башындан кечирди.…сабыр эте-эте джаны куйген халкъымыз адалетсизликке къаршы силя ерине къаргъыш къулланды. Кучюнъ етмесе, икътидарынъ олмаса, къаргъайсынъ. Къаргъыш чаресизликнинъ, аджизликнинъ алямети, нетиджеси.

Лякин бир кимсенинъ агъызындан Аллагъа къаршы къаргъыш чыкъмады. Кимсе Алланы къабаатламады.» [37; с. 38-39]

Бу бизим миллетимизге аит чизги. Халкъымыз «Аллагъа шикяетлене, чоралана, имдат сорай» эдилер, амма ич бир вакъыт, эн къыйын дакъкъаларда биле къаргъамай эдилер.

«Сёз келими, халкъымыз тек къаргъыш дегиль де, алгъышламагъа да пек уста. Эйиликнинъ де къадрине ете. Юректен къайнап чыкъкъан самимий алгъыш сёзлерини эшиткенлернинъ юреклерини ирите. Огъурсыз такъдир, энъишли-ёкъушлы аят ёллары миллетимизни эр шейге огретти.» [37; с. 39]

Докъуз яшлы къыз Мерьем биле къаргъыш не олгъаныны биле эди.

« -Онынъ акъкъындан Алла келир. Джеэннем атешинде янар.» [37; с. 134]

Эгер де бириси хорлукъларгъа даяналмайым Аллагъа лянет этсе, айыныкълы тюшюнген къомшусы шу дакъкъа оны акъылгъа кетире эди.

«- Уф! Сабырым тюкенди. Патлайджам! Эр бир тарафтан къанымызны ичелер. Ах, бу къаничиджи битлер! Валлаи, башыма газ тёкип озюмни якъар эдим. Бутюн дюньяны якъаджакъсын! Етер! Джаныма быкътым! Я Рабби, бойле къыйнагъандже, баре берген татлы джанымны ал. – деп къычыра эди Анифе тизем.» [37; с. 79]

Гульсум апте исе, Анифе тизени шу дакъкъа тенбиеледи. «- Акъыз, не дейсинъ сен?! Айткъанынъ не бу? Гуняхларгъа батма. Тёвбе эт! Бетеринден бетерине огърама. Алладан къоркъ!» [37; с. 79]

Эсерде къаргъыш сёзлерни, муэллиф эксериет Анифе тизе адындан айта.

Куфюр сёзлерге де муэллиф дикъкъатымызны джельп эте.

«Бу ерде шуны къайд этмеге истер эдим: пис, куфюр сёгюш тюрк тиллеринде рус тилине нисбетен гъает чиркин, икрах ве акъарет иле янъгъырай, чюнки тюркий къавмы куфюрге алышмагъан, куфюрни намусына сыгъдырмагъан, куфюрни къабул этмеген миллет. Куфюр этмек энъ алчакъ арекет, маскъаралыкъ ве эдепсизлик сайыла.» [37; с. 108-109]

Амма бунъа бакъмадан тюркий халкънынъ векили, Къудрат палван, куфюр лафларны, сёгюнчни чокъ къуллана эди.

Темизлик чизгиси де бизим миллетимизге аит. Эсерде языджы бизге оны бир къач кере косьтерди.

Мисаль оларакъ сюргюнлик фаджыасынынъ биринджи кунюнде. Халкъыпыз шашкъынлыкъ алда, кедерли олсада темизликни унутмай эдилер. Бираз озюне кельген сонъ, койдешлер амман вагон ичини низамгъа кетирмеге башладылар.

«Арекет этейик. Вагон ичинде имкяны олгъаны къадар тертип-низам, темизлик кутейик. Элимизден кельгенини япайыкъ. Пислик ерде шейтан яшар, дейлер.» [37; с. 41]

Озьбекистанда да Махкам атанынъ эвине тюшкен сонъ, Анифе тизе ве Эдем яшайджакъ оданы низамгъа кетирмеге, сыламагъа, сипирмеге башладылар. Эв шорбаджысы исе сыламагъа аджет олмагъаныны, ойле де темиз олгъаныны айтты

Бу арада исе, языджы Махкам атанынъ ярамай, пис чизгисини косьтерди.

«Бираздан курпачанынъ кошесини котерип, агъызындаки нас къалымтысыны миндер тюбюне тюкюрди.» [37; с. 159]

Бельки де бу вазиетлерден Таир Халилов озьбек халкъына темизлик, низам чизгиси чокъ аит олмагъаныны косьтермеге истегендир.

Повестте ичтимаий-медений проблематиканы да расткетирмек мумкюн. Бу сой проблематикада тургъун адетке чевирильген, яшайышта ве инсанларнынъ анъында текрарланып тургъан алларгъа дикъкъат этиле. Мында динамика дегиль де, статика муим. Мында айры шахснынъ текрарланмаз индивидуаллиги дегиль де, аксине, чокълукъкъа хас олгъан хусусиетлер тасвирлене ве мубалагъаштырыла.

Месяля Решат эмдже – бу эр адамларнынъ образыдыр. О джесюр, адалетли, окъумыш, Ватанпервер киши оларакъ косьтериле. Кимни насыл суаль меракъландырса, Решат эмджеден сорай эдилер. Онынъ исе эр бир суальге джевабы азыр ола эди.

Эдемнинъ образында языджы чокъусы къырымтатар йигитлерине хас олгъан чизгилерни косьтере. Эдем адыны деништирмей, ана-бабасыны, Ватаныны унутмай. Эрдаим оларгъа садыкъ къала. Мен беллесем бу чизгилер тек баш къарамангъа аит дегильдир. Зиядеси, муэллиф Эдемнинъ портретинде, характеринде игитлерге айит чизгилерни косьтере.

Зейнеп аптенинъ образы - бу ана темсилидир. Чокъусы къадынлар Зейнеп апте киби тек озь балаларыны дегиль де, бутюн къомшу балаларыны да къайгъыралар.

«Зейнеп апте не олгъаныны бизден сорап бильген сонъра, акъылыны чылдыргъан киби азбар ичинде долана башлады. Индемей балтаны алып, сокъакъкъа чыкъты ве эркеджесине эминликнен кениш адымлап, сокъакъ бою кетти. Идаренинъ баш къапусы алдына келип токътады. – Балаларнынъ къатиллери! Джеллятлар! Чыкъынъыз мында! – деп бир къач кере къычырды. – Не ичюн сабийлеримизни ольдюресинъиз?! – къычырды.

Къудрат палван салмакълы юмругъыны Зейнеп аптенинъ ченгесине тюшюрди ве авдарды. Юзюкъоюн чевирип белине басты. Машынагъа котерип ташладе.» [37; с. 145-146]

Бойлеликнен Зейнеп аптени балаларны къорчаламагъа истегени ичюн ольдюрдилер.

Бедиий гъае бизге языджынынъ котерильген мевзугъа мунасебетини бильдире, яни айны шу мевзугъа мураджаат эткенде биле, бу мунасебетлер башкъа-башкъа олмасы мумкюн.

«Тутып алынгъан Ватан» повестьининъ гъаеси мен беллесем, ойле агъыр дакъкъаларда халкъымыз бири-бирине къол тутып, ярдым этип, бирликте башындан мусибетликлерни кечирип сагъ къалмасыны косьтерюв.