- •6. Князь Усяслаў. Грамадскі лад Полацкага княства
- •7. Увядзенне хрысціянства ў Беларусі
- •10. Крэўская унія і яе наступствы
- •13. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста (валочная памера)
- •15. Францыск Скарына -першадрукар, асветнік, гуманіст
- •18. Утварэнне уніяцкай царквы
- •28 Верасня 1708 г. Пад вёскай Лясная ля Прапойска (сучасны Слаўгарад) руская армія разграміла шведскі корпус генерала Левенгаўпта, які ішоў з Рыгі на дапамогу Карлу XII.
- •25. Адукацыя і асвета ў Беларусі ў ху1-хуш стст.
- •27. Спробы рэформ і другі падзел Рэчы Паспалітай
- •28. Паўстанне Тадэвуша Касцюшкі. Ліквідацыя Рэчы Паспалітай
- •35. Паўстанне 1863-1864 гг. Пад кіраўніцтвам к. Каліноўскага на Беларусі
- •36. Асаблівасці развіцця эканомікі ў другой палове XIX ст. Прамысловы пераварот
- •37. Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры
- •39. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. І ўдзел у ей насельніцтва Беларусі
- •V. Рас1йск1я рэвалюцЫі I лес беларус1
- •43. Лютаўская рэвалюцыя 1917 года і беларускі рух
- •45. Брэсцкі мір. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі
- •46. Утварэнне бсср і Літоўска-Беларускай сср
- •VI. Беларусь у м1жваенны перыяд
- •49. Палітыка беларусізацыі
- •50. Новая эканамічная палітыка
- •51. Калектывізацыя ў Беларусі
- •52. Адметнасці індустрыялізацыі ў бсср
- •54. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў бсср
- •56. Грамадска-палітычнае жыццё ў Заходняй Беларусі
- •59. Акупацыйны рэжым. Беларускі калабарацыянізм
- •60. Партызанскі рух і падполле
- •61. Вызваленне Беларусі. Завяршальны этап вайны
- •67. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў Беларусі ў 1950-1980-я гг.
- •68. Чарнобыльская катастрофа і яе наступствы для Беларусі
- •IX. Рэспубліка беларусь
- •70. Крызіс ссср як унітарнай дзяржавы. Прыняцце Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце бсср і яе значэнне
- •71. Дасягненне незалежнасці Беларусі. Дэнансацыя саюзнага дагавора 1922 г. І ўтварэнне снд
- •72. Дзяржаўнае будаўніцтва. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь
- •73. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь: асноўныя напрамкі і вынікі
- •74. Незалежная Беларусь на міжнароднай арэне
- •75. Паскарэнне гуманітарнага развіцця
13. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста (валочная памера)
Аснову эканамічнага развіцця ВКЛ у ХШ-ХУі стст. складала сельская гаспадарка. Асноўным сродкам вытворчасці з'яўлялася зямля. Яна належала дзяржаве, свецкім феадалам і царкве. Феадальная ўласнасць на зямлю была саслоўнай і насіла іерархічны характар. Вярхоўным уласнікам зямлі, яе распарадчыкам быў вялікі князь, існавалі дзве формы феадальнай уласнасці на зямлю -умоўная (памесная) і безумоўная (вотчынная), або абмежа-ваная і неабмежаваная.
Феадал-землеўласнік не мог абысціся без сялян. Зямлю трэба было' апрацоўваць, каб атрымаць ад яе карысны пра-дукт. Апрацоўвалі яе сяляне. Пазбаўленыя права ўласнасці на зямлю, яны атрымлівалі яе з рук феадала, але не ва ўлас-насць, а ў карыстанне. За карыстанне зямлёй селянін заўсё-ды, пры любых умовах павінен быў несці на карысць уласніка розныя павіннасці. Тэта і вызначыла розныя фор мы залежнасці сялянства. Яны складваліся ў працэсе эвалюцыі памешчыцкай гаспадаркі.
Атрыманне ўсімі катэгорыямі феадалаў зямлі ў вотчын-нае ўладанне стварыла ў іх зацікаўленасць у тым, каб мець на сваей зямлі пастаянную рабочую сілу ў выглядзе ўжо не толькі эканамічна, але і асабіста залежных ад пана сялян. Таму згаданыя прывілеі стварылі перадумовы для пачатку наступу феадалаў на асабістую волю сялян.
Першым заканадаўчым крокам у запрыгоньванні ся лянства з'явіўся прывілей Казіміра 1447 г., якім абмяжоўва-ліся сялянскія пераходы з дзяржаўных на прыватнаўласні-цкія землі. Наступным этапам быў Судзебнік 1468 г. У ім у якасці юрыдычнага абгрунтавання прымацавання сялян да зямлі ўводзіўся прынцып земскай даўнасці, ці стара-жыльства - правіла, паводле якога пражыванне сялян на зямлі феадала на працягу аднаго ці больш пакаленняў рабі-ла іх "непахожымі", г. зн., страціўшымі права пераходу. Першы Статут ВКЛ 1529 г. вызначыў старажыльства ўжо дзесяцігадовым тэрмінам. Статут абмяжоўваў і тэрмін адыходу ад феадала для сялян, якія мелі на гэта права - за тыдзень да дня ўсіх святых (Юр'еў дзень на Русі) і на працягу тыдня пасля яго, калі скончацца ўсе сельскагаспа-дарчыя работы. Статут устанавіў таксама для сялян плату феадалу пры выхадзе - "пажылое", памер якога вызначаў-ся ў 5 коп літоўскіх грошаў. Гэта вельмі вялікая на той час сума - за 1 капу літоўскіх грошаў можна было купіцв ча-тыры каровы.
У 1557 г. Жыгімонт II Аўгуст правёў у сваіх вялікакняжацкіх уладаннях аграрную рэформу, якая мела на мэце ўпарадкаваць сялянскае землекарыстанне, каб павялічыць свае даходы. Вынікам рэформы было шырокае распаўсюджанне новага віду феадальнага гаспада-рання - фальваркова-паншчыннай сістэмы. Заснаваны на працы прыгонных сялян, фальварак быў ужо арыентаваны на рынак. Фальваркі спарадычна з'яўляліся на беларускіх землях з другой паловы XV ст., што было звязана з рэзкім ростам попыту на збожжа на рынках Заходняй Еўропы, на якую была арыентавана эканоміка ВКЛ, і жаданнем феадалаў атрымаць як мага болыныя прыбыткі ад пасеваў збожжавых культур шляхам удасканалення дваровай гаспарадкі.
Згодна з "Уставай на валокі" (дакумент аб правядзенні рэформы), праводзілася новае землеўпарадкаванне. За адзін-ку вымярэння зямлі і ў той жа час за адзінку падаткаабкла-дання прымалася валока, чаму рэформа называецца яшчэ "валочная памера". Паселеныя на новых надзелах сяляне дзяліліся на два разрады - людзей "цяглых" і "асадных". Цяглыя сяляне павінны былі сваім інвентаром і цяглом (рабочай жывёлай) апрацоўваць фальварковую зямлю. іх асноўнай павіннасцю была паншнына - два дні ў тыдзень з валокі.
У выніку ажыццяўлення рэформы 1557 г. у Вялікім кня-стве Літоўскім з'явілася яшчэ адна катэгорыя сялян -"агароднікі"..
Спачатку аграрная рэформа была праведзена толькі ў вялікакняжацкіх памесцях і толькі ў заходніх ваяводствах. Ва ўсходніх беларускіх ваяводствах яна не праводзілася. Адной з асноўных прычын з'яўлялася тое, што там былі горшыя ўмовы для развіцця збожжавай гаспадаркі: балоцістыя і пясчаныя глебы, аддаленасць ад балтыйскіх портаў і інш. Не спрыялі і знешнепалітычныя абставіны: улады ВКЛ баяліся, што любыя перамены, рэформы ва ўсходніх рэгіёнах княства будуць выкарыстаны праваслаў-нымі сепаратыстамі для аддзялення і пераходу пад уладу Масквы. 3 той пары ўсходняя частка Беларусі паступова адставала ад заходняй у развіцці сельскай гаспадаркі.
ЛЕКЦЫЯ № 5. Фарміраванне беларускага этнасу
У другой палове XIII ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі і суседніх усходніх і паўночных зямель пачынаецца працэс фарміравання беларускай народнасці - гістарычна складзе-най устойлівай супольнасці людзей, якая характарызуецца агульнасцю мовы, побыту, культуры, рыс псіхікі і этнічнай самасвядомасці, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне, а таксама наяўнасцю саманазвы. Працэс фарміравання гэтых этнічных прыкмет працягваўся амаль чатыры стагоддзі і пра-ходзіў пад уздзеяннем шмат якіх фактараў: сацыяльна-эка-намічнага, палітычнага, геаграфічнага, царкоўна-рэлігійнага і інш.
Аб'яднанне на працягу ХШ-Х1У стст. раздробленых зямель у складзе Вялікага княства Літоўскага, падначален-не адзінай вярхоўнай уладзе прывяло да іх тэрытарыяль-най кансалідацыі і паслужыла штуршком для складвання этнічнай тэрыторыі беларусаў - тэрыторыі кампактнага рассялення народа, з якой звязаны яго фарміраванне і развіццё.
Палітычны, эканамічны фактары з'яўляліся "фонам", на якім адбывалася фарміраванне і развіццё беларускага этнасу. Палітычная і сацыяльна-эканамічная інтэграцыя ў межах ад-ной дзяржавы стварыла амаль што аднолькавыя ўмовы для этнакультурнага развіцця розных зямель, прывяла да нівеліроўкі мясцовых асаблівасцяў. У першую чаргу і хутчэй моўная і культурная нівеліроўка адбывалася ў гарадах, асабліва ў найболып значных. Там мацней, чым у сельскай мясцовасці, адчуваліся сувязі паміж асобнымі часткамі краін.
3 ХШ-ХУ1 стст. на этнічнай тэрыторыі Беларусі сфармі-равалася самастойная мова са сваімі спецыфічнымі фанетычнымі і сінтаксічнымі асаблівасцямі і лексічным скла дам, якая ўжо карэнным чынам адрозніваецца ад старажыт-нарускай, рускай і украінскай моў. Беларуская мова адносіцца да індаеўрапейскай моўнай сям'і, якая распалася прыкладна 3-2,5 тысячы гадоў да н.э. У часы ВКЛ гаворкі дрыгавічоў, полацка-смаленскіх крывічоў і радзімічаў, якія ўтваралі адну групу, канчаткова кансалідаваліся ў беларускую мову. Развіццю старажытнабеларускай (ці, як яе называлі тады, "рускай") мовы спрыяла тое, што ў канцы ХіУ-ХУП стст. яна з'яўлялася дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага з першых стагоддзяў яго існавання.. Яе ўжыванне ў афіцыйным справаводстве было заканадаўча замацавана Статутам ВКЛ 1588 г. На ей ствараліся шматлікія летапісы, мастацкія, публіцыстычныя і ме-муарныя творы, на яе перакладалі воінскія і рыцарскія аповесці і раманы, гістарычньы хронікі і апакрыфічныя аповесці. Ф. Ска-рына, С. Будны, дзеячы уніяцкай царквы спрыялі ўвядзенню беларускай мовы ў сакральную (рэлігійную) сферу, што таксама з'яўляецца сведчаннем факта сфарміраванасці нашай народ-насці. С. Будны ў 1562 г. у Нясвіжскай друкарні вьщаў беларус-камоўны "Катэхізіс".
Беларуская мова з другой паловы XVI ст. паступова па-чала здаваць свае пазіцыі пад націскам польскай. У сувязі з перайманнем шляхтай чужой мовы ў сітуацыі двухмоўя наша мова пакрысе выцясняецца з ужытку. Рашэннем сой ма 1696 г. статус дзяржаўнай на тэрыторыі княства быў за-мацаваны за польскай мовай.
Паступова складваліся агульныя абрады (Каляды, Масленіца, Купалле, Дзяды і інш.) і звычаі (сябрына - сумес-нае карыстанне сенажаццю, пашай, пчоламі і г. д.; дружба і ўзаемадапамога саўладальнікаў гэтай маёмасці - сяброў; тала-ка - калектыўная суседская дапамога ў гаспадарчых работах).
Такім чынам, на працягу другой паловы Хііі-ХУі стст. на акрэсленай этнічнай тэрыторыі сфарміраваліся своеасаблівы агульнабеларускі комплекс традыцыйнай культуры і сістэма мовы, якія сведчылі пра нараджэнне новага этнасу..
Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з'яўляец ца назва народа - этнонім.
У Хііі-ХУі стст. у дачыненні да насельніцтва Беларусі ўжываліся розныя этнонімы. Да XVII ст. абагульняючай для праваслаўнага насельніцтва Беларусі, Украіны, Масковіі і ча-сткова Літвы, Польшчы, Латгаліі з'яўлялася назва "Русь", "рускія", "русіны".
Украінцы, рускія, палякі і іншыя еўрапейскія народы называлі беларусаў "літвінамі", гэта ж паняцце было саманаз-вай і беларускага насельніцтва Гэта форма "нацыянальнага" самавызначэння насель ніцтва Беларусі (асабліва шляхты) умацоўваецца пасля аб'-яднання княства з каралеўствам у Рэч Паспалітую, якое разглядалася як "аб'яднанне дзвюх нацый (палякаў і літвінаў) у "адзіную нацыю". Мясцовыя магнаты і шляхта доўгі час падкрэслівалі, што яны менавіта "літвіны", чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыяналь-най самасвядомасці. Назвы "літвіны", "Літва", на думку дас-ледчыкаў, былі найбольш абагульняючай формай этнічнай самасвядомасці і самавызначэння беларускага насельніцтва ў ХУП-ХУШ стст.Названыя этнонімы ў залежнасці ад абставін маглі ўжы-вацца паасобку ці сумесна ("літвін рускага роду", "літвін-беларусец"), але ўсе яны з'яўляліся элементамі этнічнай самасвядомасці беларускага народа