2.2. Абайдың «Қара сөздеріндегі» этномәдени лексиканың орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармасын салыстырмалы талдау

Аударма үдерісі үлкен машақаты көп, бірақ талаптанған адамға нәтижесі жемісті болып келетін ең күрделі қызметтердің бірі. Қай уақытта болмасын аударматанушы ғалымдар өз зерттеулерінде аударма үдерісі, аударманың түрлері, олардың әрқайсысының жасалу жолдары, бір тілден екінші тілге аударудың техникасы мен әдіс-тәсілдері туралы айтпай кетпек емес. Сол аударма мәселесінің өзектілігіне Абай Құнанбаевтың «Қара сөздеріндегі» этномәдени лексиканың қаншалықты деңгейде орыс, ағылшын тілдеріне аударылғандығы туралы салыстырмалы талдау жасау арқылы көз жеткіземіз.

Абай Құнанбаевтың «Қара сөздері» қазақ халқының салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін, рухани және материалдық мәдениетін қамтитын этномәдени лексиканың қатарына толы екендігінде дауа жоқ. Әсіресе, қара сөздердегі мифологиялық діни тотемдік ұғымдар мен дерексіз ұғымдар жүйесіне жататын этномәдени лексикалар, ондағы реалиялар мен терминдік атаулардың көптігіне сан жетпейді. Осы тұрғыда көптеген аударматанушылар бұл санаттағы лексикалардың орыс және ағылшын тілдерінде аударылу сипаты жөнінде көптеген зерттеулер жазған болатын. Соларды негізге ала отырып «Қара сөздерден» бірнеше мысалдарды талдау арқылы өз тұжырымдарымыздың ақиқаттығына көз жеткіземіз. Түпнұсқаны ағылшын тілімен салыстырмастан бұрын орыс тіліндегі аударма нұсқасына назар аудару міндетті. Себебі қазақ тілінен ағылшын тіліне мәтінді аударудағы негізгі тірек көпір – орыс тілі екендігі белгілі.

Аудармадағы баламасыз лексиканың бірі жалқы есімдер. Осы топқа діни лексикаға жататын сөздерді қосуға болады. Сондықтан діни ұғымдарды аудару барысында барынша жауапкершілік танытқан жөн. Абайдың, әсіресе, отыз сегізінші, сондай-ақ, оныншы, он үшінші және т.б. сөздерінде діни ұғымдарды көп кездестіруге болады. Оныншы қара сөздегі діни лексикалардың ерекшеліктерін қарастырып көрелік.

Түпнұсқа: Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 107.].

Орысша нұсқалары:

1. Не способны сами, так пусть это сделают ваши дети, ибо без науки нет жизни ни на этом, ни на том свете. Без нее ничего не стоят ни молитвы ваши, ни посты, ни поломничества. [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113]

2. Без знаний ни намаз, ни посты, ни паломничества. [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110]

3. Молитва, пост, паломничество в Мекку, совершенные без знания, не есть настоящее благочестие. [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105]

Ағылшынша нұсқасы: Without learning, no prayers or fasts or pilgrimages will achieve their purpose. [Abai. Book of words / Пер. на анг. яз. Ричарда МакКейне. – Семей. Abai international club, 2005. – P. 99.]

Орыс тіліндегі нұсқаларда намаз сөзін С. Санбаев пен В. Шкловский молитва деп берілсе, ал Р. Сейсенбаев пен К. Серикбаеваның аудармасында намаз сол қалпында трансфомацияланған. Ағылшын тілінде Р. МакКейн prayer деп аударған. «Намаз» - ислам дінін ұстанған мұсылман қауымының Алла бағыштап күніне бес рет бекітілген қимыл ишараттар жүйесіне сәйкес белгіленген уақыт бойынша, Құран сүрелері мен дұға оқып өтейтін құлшылығы. Ал, «молитва» - құдайға немесе киелі күштерге сыйынып, бағышталып оқылатын мәтін. Ағылшын тіліндегі «prayer» сөзінің мағынасы да осыған бара-бар. Бұл жерде намаз ұғымының мағынасы молитваға қарағанда кеңірек. Сондықтан орыс тіліндегі екінші нұсқасында «намаздың» трансформациялануы орынды секілді.

Ораза үш нұсқада да пост деп тәржімаланаған. Ағылшын нұсқасында fast деп берілген. М. Қожақанова «Абайдың отыз сегізінші қара сөзіндегі ұғым сөздердің аударылуы» туралы мақаласында ораза сөзінің аударылуы жөнінде былай сөз қозғайды: «Ағылшындықтар олар католиктер болғанымен православтар екеуінің тамыры христианнан тарағаннан кейін араларында үлкен айырмашылық жоқ. Православтар постты ұстағанда тағамға ет, май, сүт, балық төрт түрлі асты араластырмайды. Постты ұстау уақытының да бірнеше түрі бар. Ол адамның жағдайына, денсаулығына байланысты. Постты ұстау уақыты апта күндерімен есептелінеді. Мысалы Иисус Христостың дүниеге қайта келген күні жексенбіден бастап сейсенбіге дейін тамақ ішпеу, «сугубый пост» – бір тәулік бойы тамақтанбау т.б. Католиктер болса «Пост, Воздержание» деп екіге бөлінеді. Постты ұстағанда күніне екі рет таңертең және кешке жеңіл тамақ ішіп, бір мезгіл ғана тойып тамақтанады. Воздержание кезінде етті пайдалануға болмайды. Католиктер үшін жылдың әр жұмасы – постный день, жұма мейрам күндерімен сәйкес келіп қалған жағдайда пост ұстамайды.

Көріп отырғанымыздай, «пост» пен «ораза» екі түрлі діни дәстүр, сондықтан аудармашының оразаны «пост» демей, «ораза» күйінде қалдырып, түсініктеме беріп кеткені дұрыс болар еді». [Қожақанова М. Абайдың отыз сегізінші қара сөзіндегі ұғым сөздердің аударылуы. «Аударматану мен әдеби компаративистиканың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары /Құрастырып, баспаға дайындаған Л.Ж. Мұсалы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – Б. – 134. ]

Бұл тұжырымдар орынды. Сондықтан орыс тіліндегі және ағылшын тіліндегі нұсқаларды транслитерация әдісі (орыс тілінде «ораза», ағылшын тілінде «oraza») арқылы беріп, соңына сілтеме жасаған жөн.

Діни лексиканың қатарына жататын хаж сөзі үш нұсқада да поломничество деп берілген. Тек В. Шкловский «поломничество в Мекку» деп қосу тәсілін пайдаланған. Бұл «Мекке» сөзін қосуы аударманың әрін еш кетірмей, керісінше айқындап рең бергендей.

Негізінен, тіл мен дін тақырыбы – этностың рухани мәдениетінде өзара байланысты ұғымдар. Тіліміздегі көптеген діни ұғымдар мен атаулар қазақ ұлты қалыптасқанға дейінгі орта түркі кезеңінде ислам дінін қабалдаумен байланысты енген кірме сөздер болып таблатындығын Р. Сайфуллина өз зерттеулерінде тап өтеді. Соның дәлелі ретінде Абайдың екінші қара сөзіндегі медресе сөзін мысалға келтіруге болады.

Түпнұсқада: Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 88.].

Орысша нұсқалары:

1. Смотрю на ногаев, они могут быть хорошими солдатами, стойко переносят нужду, смиренно встречают смерть, берегут школы, чтут религию, умеют трудиться и наживать богатства, наряжаться и веселиться [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

2. Смотрю на татар — они могут быть хорошими солдатами, умеют стойко перенести бедность, не боятся смерти, умеют строить школы [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

Ағылшынша нұсқасы: I look at the Nogais and see that they can make fine soldiers and that they bear deprivation stoically. They face death with humility, protect schools and honour religion – the know how to work hard and grow rich, and to dress up and have fun [Abai. Book of words / Пер. на анг. яз. Ричарда МакКейне. – Семей. Abai international club, 2005. – P. 81.].

«Медресе» ұғымы негізінен араб тілінен енген, қазақ тілінің этномәдени лексикасына айналған кірме сөз. Медресе – «мұсылман елдеріндегі ІХ ғасырдан бастап діни қызметкерлер, мұғалімдер, сондай-ақ Таяу және Орта Шығыс елдерінде мемлкеттік аппарат қызметкерлерін даярлайтын, орта немесе жоғары білім беретін мектеп» [915]. Сондықтан орыс нұсқаларындағы школа мен ағылшын тіліндегі school эквиваленттері жұтаңдау келеді. Себебі қазіргі заманғы оқырмандардың көз алдына заман талабына сай: зияткерлік, гуманитарлық және т.с.с. мектептің түрлері елестеп кетуі мүмкін. Егер біз Абай өмір сүрген ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамының этникалық ерекшелігін бар құндылықтарымен суреттегіміз келсе медресе сөзін қосып айтса жөн болар деп ойлаймын.

Әр халықтың тарихи оқиғаларының, заман ағымын өзгерткен қозғалыстары мен маңызды жайттардың негізінде пайда болған тілдегі жалқы атаулар да ұлт мәдениетінен үлкен хабар береді. Европа мен Азияны байланыстырып тұрған ұлан ғайыр қазақ даласындағы жер-су атауларының этномәдени мәні ежелден бері келе жатыр. Ғылыми тұрғыда осы жер-су атауларының бір жүйеге жинақталған ортақ топонимдер атауы қалыптасқан. «Топонимдер – халықтың көне тарихынан мол мәлімет беретін, этностың өткен өмірі мен тұрмыс-тіршілігінен мол этнографиялық деректер мен мәліметтер жеткізетін, дәуірлік жүк арқалаған ұлттық лексиканың негізгі саласының бірі» [Күркебаев К.Қ. Қазақ тілінің рухани және материалдық лексикасы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 191 бет. 88].

Осы санатқа жататын үшінші қара сөздегі «Күлтөбенің», яғни, орта ғасырларда кеңес өткізу үшін жиналатын атақты бекініс орнының атауының орыс және ағылшын тілдерінде берілу ерекшелігін салыстырып көрелік.

Түпнұсқа: Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 92.].

Орыс нұсқалары:

1. Ведь нами начисто утеряны добрые традиции дедов. Не каждый бий помнит сейчас “Светлый путь”, проторенный Касым-ханом, или “Старые истины”, завещанные Есим-ханом, или “Семь сводов законов”, составленных мудрым Аз Тауке-ханом в итоге проводимых им “Ежедневных советов на Куль-тобе” [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

2. Не всякому под силу вершить правосудие. Чтобы держать совет, как говорится, на «вершине Культобе», необходимо знать своды законов, доставшиеся нам от предков, - «Светлый путь» Касым-хана, «Ветхий путь» Есим-хана, «Семь канонов» Аз Тауке-хана [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

3. Избираются люди невежественные; им нужно знать своды старого обычного права: «Путь, проторенный Касым-ханом», «Старый путь Есим-хана» и «Семь сводов справедливости Азь-Тауке-хана», составленные на совещании в Куль-тобе [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

Ағылшынша нұсқасы: Not everyone is capable of dispensing justice. In order to hold a council “on the top of Mount Kultobe”, as we say, it is essential to know all the laws passed down from our forefathers: Kasym-khan’s “Radiant Pathway”, Esim-khan’s “Ancient Pathway” and Az Tauke-khans’s “Seven Canons” [Abai. Book of words / Пер. на анг. яз. Ричарда МакКейне. – Семей. Abai international club, 2005. – P. 84.].

Орыс тіліндегі бірінші және үшінші нұсқаларда «Күлтөбе» сөзі «Куль-тобе» деп транслитерация әдісі арқылы берілген және арасына сызықша қойылып қос сөзге айналған. Ал екінші орысша нұсқада қазақ тіліндегі реалияны тура қалпында «Культобе» деп трансформациялаған. Осы орайда ағылшын тіліндегі транслитерация әдісі екінші нұсқа бойынша жүзеге асырылғандығы сезіледі.

Аталған мысалдарда қазақтың дүйім жұртына таныс ономастикалық атаулар, оның ішінде қазақ тарихының ірі тұлғаларының есімдері, оларға берілген қосалқы атаулар мен тарихта қалдырған заң жүйелерінің тұрақты қалыптасқан атаулары көп. Ата-бабаларымыздың есімдерін атау, оларды мадақтап, қалдырған рухани және материалдық мұраларын ұрпақтан-ұрпаққа тарату дәстүрлі өміріміздің этномәдениетінің маңызды орынын құрайды. Осы этномәдени лексикалардың орыс және ағылшын тілдерінде аударылуы келесі кестеде ұсынылған.

Түпнұсқа	С. Санбаев аудармасы	Р. Сейсенбаев пен К. Серікбаеваның аудармасы	В. Шкловский аудармасы	Р. МакКейн аудармасы
Қасым ханның қасқа жолы	“Светлый путь”, проторенный Касым-ханом	«Светлый путь» Касым-хана	«Путь, проторенный Касым-ханом»	Kasym-khan’s “Radiant Pathway”
Есім ханның ескі жолы	“Старые истины”, завещанные Есим-ханом	«Ветхий путь» Есим-хана	«Старый путь Есим-хана»	Esim-khan’s “Ancient Pathway”
Әз Тәуке ханның «Жеті жарғысын»	Составленный мудрым Аз Тауке-ханом “Ежедневный совет”	«Семь канонов» Аз Тауке-хана	«Семь сводов справедливости Азь-Тауке-хана»	Az Tauke-khans’s “Seven Canons”

Әр аудармашы түпнұсқаны өзінше бере білген. Аталған аударма нұсқаларын баламалы аудармаға жатқызуға болады.

Адамдардың қоғамдық-әлеуметтік өмірдегі қызметіне байланысты қойылған атаулардың жүйесін де қара сөздерден табуға болады. Он төртінші қара сөзде қазақ тілінің этномәдени лексикасының қатарын толықтыратын «батыр» сөзі келесі мысалдарда өзгеше көрініс тапқан.

Түпнұсқа: Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені [Абай Кунанбаев. «Қара сөз» = «Книга слов». – Семей. Abai international club. 2007. – С. 115.].

Орыс нұсқалары:

1. В народе батыра называют “журекти”, что означает – жигит с настоящим сердцем в груди [Слова назидания. Перевод С.Санбаева. http://abai-inst.kz/rus/?p=113#more-113].

2. Называя кого-то человеком с сердцем, люди почитают его за батыра [Книга Слов (Слова Назидания). Перевод Ролана Сейсенбаева и Клары Серикбаевой. http://abai-inst.kz/rus/?p=110#more-110].

3. Если казах говорит, что человек имеет сердце, значит, он считает того человека богатырем [Слова назидания. Перевод В.Шкловского. http://abai-inst.kz/rus/?p=105#more-105].

Ағылшын нұсқасы: Calling someone a man of brave heart, people respect him as a batyr [Abai. Book of words / Пер. на анг. яз. Ричарда МакКейне. – Семей. Abai international club, 2005. – P. 105.].

Бұл жерде батыр сөзі орыс тіліндегі бірінші және екінші нұсқаларда «батыр» деп транскрипция әдісі арқылы аударылған. Ағылшын нұсқасында да «batyr» деп берілген. Яғни, бұл жерде де транслитерация аудармасы қолданылған. Орыс тіліндегі үшінші нұсқада аудармашы В. Шкловский батырды «богатырь» деген ішінара балама берген. Егер түсіндірме сөздерге жүгінетін болсақ «батыр - дәстүрлі қазақ қоғамында әскери жорықтарда жеке ерліктері үшін құрметті атаққа ие болып, ел басқару ісіне де араласу құқығын иемденген әлеуметтік жік өкілі» [206]. Ал, «богатырь» - орыс ертегілеріндегі соғыс жорықтарына қатысып, ерлік көрсететін қаһарманы. Бұл жерде екі этнос арасындағы қызметі мен мәні бір атаудың өзіндік ерекшеліктері басымдық танытуда. «Батыр» қазақ мәдениетін айқындаса, «богатырь» орыс халқының этномәдени ерекшелігін сипаттайды. Мүмкін аудармашы орыс оқырманына түсінікті болсын деп орыс тіліндегі мағынасы сәйкес келетін баламаны қолданған болуы керек. Бірақ шығарманың этноменталдық ерекшелігін сақтап қалу үшін «батыр» сөзін сол қалпында қалдырып, сілтеме жасау арқылы түсініктеме берген дұрыс.

-

56