Тыаһы үтүктэр тыллары туттуута

Мандар Уус «Ойуу тыла. Айыы тыла»кинигэтигэр баартыаһы үтүктэр тыллары саҥа чааһынан көрөн 6 бөлөххө наардаатым: 1) Аат туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар; 2) Сыһыат халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар;3) Урут сыһыат туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар; 4) Даҕааһын халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар; 5) Кэлэр кэмнээх туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар; 6)Туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар;

1. Аат туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар:

Сир аннынан ньирилиир иччилээх ньиргиэрэ.Күүгүнүүр тыаһа.

2. Тэҥҥэ сыһыат туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар:Тыла-өһө тылыбырыы сайдан.Биир күдьүсньиргийэ, күүгүнүү, күйгүөрэ истэхтэрэ.

3. Урут сыһыат туохтуур халыыптаах тыаһы үтүктэр тыллар:

Таҥалайын таҥырҕатанылара. Бытархан тымныыга быстаран иһэр айанньыт муҥнаах чоохунаан-чаахынаан кэлэн, үүтээн аанын арыычча аһан иһирдьэ киирдэ.Оннооҕор бэйэбитигэр дьиэ туттаары сылдьан, бу тутуубут ситтэҕинэ-хоттоҕуна хайдах көрүҥнээх буолуоҕун өйбүтүгэр оҥорон көрөрбүт уустук, эгэ уларытан-тэлэритэн, кырааскалаан, киэргэтэн, тэлгэһэлээн, тиэргэннээн, толору тэриллээн, тигинээн-таҕынаан ньир-бааччы олорорбутун оҥорон көрүөхпүт дуо?Тылланан-өстөнөн чыыбырҕаан-чаабырҕаан барбыта үһү.

Сыһыат: Чулуп-чалып туойара.Россия государствотын састаабыгар киирэрбит быһыытынан нууччалыы чоп-чообурҕас буолуохтаахпыт.

4. Даҕааһын:Ньуу-ньаа саҥаланан-иҥэлэнэн.Нуучча частушкаһыта чэгиэн-чаҕаан, тэбэнэттээх, чуолкай чиҥ-чаҥ куоластаах.

5. Тыаһы үтүктэр туохтуур кэлэр кэмэ:Сорох чыыбыргыа, чыскыйыа, сыыбыргыа, сарылыа, хаһыытыа, ырдьыгыныа, курдьугунуо, сорох ньааҕыныа, маҥырыа, кистиэ, дьырылатыа, кыҥкынатыа, дааҕыргыа... Аҥар ытыскын таһыммаккын – иккиэннэрин эрэ таһыннаххына хабыргыа.

6. Тус туохтуур:Бырдах дыыгыныыра, сахсырҕа сааҕыныыра, тойон ыҥырыа лоҥкунуура, аһыҥа сырдыргыыра. Тоҕус сүллэр этиҥ тоҕута дьаҥсыйыыта, аҕыс сааллар чаҕылҕан таҥнары дапсыйыыта. Ити куллургуура-халлыргыыра.

Мандар Уус кинигэтин тыаһы үтүктэр тыллара аттарыы ньыматынан үөскээбиттэр эбит. Холобур:

Аттарыы ньыматынан үөскээбит тыаһы үтүктэр тыллар.Тыаһы үтүктэр тыл төрүт олоҕо гын уонна диэ көмө туохтууру кытта холбоһон биирдэ кыл түгэнэ быстах буолар, иһиллэр тыаһы уонна саҥаны-иҥэни бэлиэтиир аттаһык туохтууру үөскэтэр. Холобур:Хаһан да баҕалаах сирбитин булан, тиҥ гына анньылла түспэппит буолуо. «Тос» гына охсон кэбиспиттэр. Туох да киһи «һык» гына түһэр уратыта суох. Тобулугас толкуйунан тобулунан баччаҕа кэлэн, биһиги бу чыып-чаап диэммит салгыы олох олордохпут. «Тиҥгына тэбиэлиир, ньиргына охсуолуур». Дьаахханыах санаа «дьар» гынан ааһыталыыр. Сытар таас тыаһаабат туохха эмэ охсуллуннаҕына «тас»гыныа. Ийэ тылбын имитэн «һат-һат» диэн олоробун.

Мандар Уус кинигэтиттэн маннык холобуру ылан көрүөҕүҥ: Ити куллургуура-халлыргыыра, чулуп-чалып туойара, таҥалайын таҥырҕатанылара.

Бу холобурга Мандар Уус суор саҥатын-иҥэтин үс тыаһы үтүктэр тылынан бэрт хомоҕойдук биэрбит.Киһи бу этиини ааҕа олорон суору илэ хараххынан көрөҕүн, саҥатын-иҥэтин бу баардыы истэҕин. Бу этиигэ Мандар Уус суор саҥатын тыаһы үтүктэр тылларынан толору тиэрдибит.

Мандар Уус ойуулуур-дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллары айымньытыгар хомоҕуйдук туттубут. Ааптар бу үлэтигэр ойуулуур-дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тылларга улахан болҕомтону уурара көстөр. Кини этэринэн, тыл күүһэ, тыл иччитэ бу тылларга сытар. Түмүктээн эттэххэ, Мандар Уус ойуулуур-дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллара ааҕааччы хартыынаны хараҕар бу баардыы ойуулаан көрөрүн, тыаһы-ууһу эт кулгааҕынан истэрин курдук дьайар күүстээхтэр эбит.