25660-1
.pdfшколу, я іх узненавідзеў асабліва, бо яны займалі нашу школу, а цётка Маланка, якая прыбірала там, казала: ператварылі ў свінушнік.
Але, сустрэўшы Рыгора Шышку, я пачціва саступіў са сцежкі ў гразь (прайшоў дождж, і на вуліцы было гразка) і павітаўся з ім, зняўшы шапку: «Добры дзень, дзядзька Рыгор».
Так вучыла маці — з усімі вітацца. Не хацелася мне гэта рабіць. Я быў настроены сваім сябрам Яшкам Качанком і асабліва яго дзедам: стары мацюкаў паліцаяў і немцаў на чым свет стаіць, а аднаго разу пабіўся з італьянскім салдатам, які хацеў забраць парсючка; з гэтай прыгоды смяяліся, але казалі, што каб там былі немцы ці мадзьяры, старому Качанку быў бы капут, застрэлілі б яго без суда, а італьянцы сабраліся на крык і, убачыўшы, як дзед качаецца ў двары ў пяску, счапіўшыся з адным з іх, смяяліся, пляскалі ў далоні і крычалі: «Бравісіма!» Вясёлы народ італьянцы!
Я сказаў неяк маме, што не хачу здаровацца з паліцаямі і немцамі. Каб яна пачала сварыцца, я заўпарціўся б і рабіў бы па-свойму, але яна прасіць мяне пачала, як бацьку некалі пра нешта прасіла, калі ён адыходзіў на вайну: «Іваначка, родненькі, трэба здароўкацца з усімі. Няможна табе праходзіць міма іх ваўчанём. Няможна, сыночак мой. Яны бываюць што звяры... Як табе, малому, паясніць?»
Разжоўваць мне не трэба было, сам усё знаў і паабяцаў вітацца. Але трэба пражыць сорак гадоў, трэба мець сваіх дзяцей, каб да канца зразумець маці і ўсё, што яна перажывала тады, як баялася за нас, за дзяцей. За мяне, відаць, асабліва. Анечцы ўсяго пяты гадок ішоў, яна дзяўчынка, заўсёды трымалася пры маці, сама нікуды не хадзіла. А я шастаў па ўсёй ваколіцы, страчаўся з рознымі людзьмі, хацеў паказаць сябе дарослым, дасведчаным ва ўсім, мог, наслухаўшыся ад дзеда Качанка, нагаварыць такога... Матка кожны дзень вучыла, каб я нічога нідзе не казаў пра вайну, пра немцаў, пра партызан.
Шышка на маё прывітанне не адказаў, прайшоў міма, задраўшы нос. Ішоў ён у сваім чорным паліцэйскім мундзіры, падпяразаным шырокай папругай, на якой вісела жоўтая кабура. Раней у яго не было кабуры, ён хадзіў з карабінам, і стары Качанок перадражніваў яго, казаў, што нават да ветру за хлеў Шышка ходзіць са сваёй ламачынай, а потым, калі садзіцца па патрэбе, не знае, куды яе дзяваць. Нас з Яшкам гэтая дзедава перадражніванне смяшыла да слёз. А матка Яшкава лаялася са свёкрам: «Пустамол ты стары! Чаму ты вучыш малых? На дзіцячы розум, яны пачнуць перадаваць твае фінцілі-вінцілі, дак калі дойдзе да тых гадаў, то яны, калі хочаш, перастраляюць дзяцей».
Чаму маткі лічылі, што мы такія неразумныя?
Раптам Шышка павярнуўся да мяне, гукнуў: «Эй! Ты Карнееў?» Я сцяўся, як ад удару.
«Ага, Алёнін»,— нас з Анечкай рэдка называлі Карнеевы, на вуліцы нашай часцей на маці — Алёніны.
«Хочаш паглядзець кулямёт?» Хацелася мне паглядзець кулямёт. Якому хлапчуку ў сем гадоў не
хочацца палюбавацца на такую цацку? Але яшчэ больш хацелася зайсці ў школу, дзе я мог бы вучыцца ўжо, паглядзець, як паліцаі ператварылі яе ў свінушнік. Аднак і боязна было. Не, я не думаў, што Шышка можа завесці і не выпусціць назад. Была сярэдзіна дня. Хадзілі па вуліцы людзі. А Шышка ўсё ж свой чалавек, лічы, што сусед, на адной вуліцы жыве. А зімой, калі ён жаніўся, мы, дзеці, набіліся ў яго хату, і нас там частавалі — пшанічнымі пампушкамі з мёдам.
Не, што Шышка можа арыштаваць мяне, малога, гэтага я не баяўся. Але нейкая несвядомая перасцярога з'явілася, матчын наказ падзейнічаў — быць ад іх далей, ад усіх тых, хто пайшоў служыць да немцаў.
«Мне трэба малако занесці. Анечка хварэе», «Не скісне тваё малако».
Ён вярнуўся і ўзяў мяне за руку.
«Пайшлі, пайшлі, не бойся. Хочаш, я навучу цябе страляць з кулямёта? Пойдзеш у партызаны — будзеш умець страляць. Хочаш у партызаны?»
Гэта мяне насцярожыла. Бач, куды закідае вудачкі, падумаў я, але не на дурня наскочыў. Так я табе і скажу, чаго я хачу, а чаго не хачу,
«Не, не хочу. А што мне там дзелаць? Мне і дома добра». «А ў паліцэйскія хочаш?» «Не возьмуць мяне. Малы».
Шышка спыніўся і паглядзеў мне ў твар.
«Вунь ты які! Малайчына! А што ета ў цябе за пазухай?» «Пляшка з малаком. Анечка хварэе, Кашляе і кашляе. Яе казіным
малаком матка поіць».
«А я думаў — граната ў цябе там».
«Што вы, дзядзька! Адкуль я вазьму тую гранату? Хіба яны валяюцца?»
«А каб меў гранату, то шчо ты зрабіў бы з ёй?» «А нічога. Я ў рукі яе не ўзяў бы. Шчоб матка лупцоўкі дала».
«Добры ты хлопец, бачу. Як ета я цябе раней не прымеціў? Мы з табой маглі б падружыць, Хочаш, я патронаў табе дам? Ад рускай вінтоўкі. Цэлую скрынку. Цынкавую. Бліскучую»,
«А нашто яны мне?» «Гуляў бы».
«Каб малыя ў агонь кінулі ды пастраляла іх. Матка сказала: хоць адзін патрончык убачу — шкуру спушчу».
Ён зноў спыніўся, зноў вельмі пільна паглядзеў на мяне.
«Ну, брат, ты мудрэйшы за Цавеньку,— такая мянушка была ў дзеда Яшкі Качанка.— У таго, старой падлы, дрысня з бяззубага рота свішча. Заткнуць няма каму».
Шышка ажно пабуракавеў — ад злосці, і я сцяміў: знае ён, што гаворыць пра паліцаяў дзед. Можа, і пра тое перадалі яму, як мы з Яшкам рагочам, калі дзед перадражнівае кульгавага старасту, і Шышку, і бясштанніка Куляшонка, і чужых паліцаяў, каторыя не з нашага сяла, але дзед і тых знаў — хто адкуль, з якога роду; Качанок калісь вырабляў аўчыны і хадзіў па сёлах, знаёмых у яго было — цэлы раён. Тут мне зрабілася страшна. А ці не за гэта Шышка хоча затрымаць мяне і распытаць, пра што гаворыць дзед Захарка? Я пакляўся сабе: нічога не буду гаварыць, няхай хоць катуюць, хоць агнём паляць. З надзеяй, з маленнем глядзеў на людзей, якія страчаліся, так глядзеў, каб тыя сцямілі і сказалі матцы, што не па сваёй ахвоце пайшоў я з Шышкам, што мяне трэба выручыць. Мама — яна нешта прыдумае. Яна заўсёды выручыць.
Школа наша тагачасная была драўляная, аднапавярховая, мне, малому, здавалася вельмі вялікая, заблудзіцца ў ёй можна, большага дома тады ў сяле не было. Школу збудавалі перад вайной. Бярвенне сасновае не пацямнела яшчэ нават так, як у хатах, сукі зусім жоўценькія былі, смала на іх выступіла, напэўна, у першае ваеннае лета, пасля якога не было ўжо заняткаў, і вучні не скалупвалі смалы, так яна і свяцілася прыгожымі наплывамі — дзе жоўтымі, дзе пабялелымі. Смала гэтая кінулася ў вочы і запомнілася, бо захацелася пакалупаць яе.
Шышка не павёў мяне на ганак, за школу павёў, на двор, густа зарослы палыном і быльняком. На хляве, дзе некалі стаяла дырэктарава карова, а ў другой палавіне з вялікімі варотамі, праз якія магла заехаць машына, складалі школьныя дровы, былі прыбіты дзве вялікія фанеры: на адной намалявана звычайная мішэнь — чорныя і белыя кругі, на другой — чырвоны чалавек — галава, грудзі, рукі, ногі. Кругі былі прадзіраўлены кулямі па ўсім полі мішэні, і дзірачкі абведзены вугалем. Чалавеку стралялі толькі ў лоб і ў грудзі, у той бок, дзе сэрца. Кулі парвалі фанеру, утварыліся шырокія рваныя проймы, праз якія, як белае цела, прасвечвалася пашчапаная сцяна хлява.
Мне стала страшна, што чалавека так расстралялі.
«Хочаш пастраляць?» — спытаў Шышка.
Хто з нас хлапчукоў, не хацеў пастраляць у той час? Але там, у школьным двары, мне не хацелася страляць, аднак адмовіцца не адважыўся. Шышка дастаў пісталет, агледзеў яго, дзьмухнуў у дула, выняў абойму, назад паставіў яе і перадаў зброю мне.
«Цэлься яму ў лоб, етаму бандыту».
Пісталет быў цяжкі для мяне, але не толькі ад цяжкасці задрыжала мая рука. Я не мог стрэліць у чалавека. Папрасіў:
«Дзядзечка, я ў яблычка хачу».
«У партызана, значыцца, не хочаш? — нядобра ўхмыльнуўся паліцай.— Та-ак. Ну, давай у мішэнь. Калі пацэліш у дзесятку — будзеш мець прэмію, добры гасцінец ад мяне. Мушку падвадзі знізу, пад яблычка. І ціха націскай».
«Я знаю».
«Знаеш? — здзівіўся Шышка.— Калі ж ета ты страляў? Дзе?» «Я не страляў, так знаю».
Стрэл ляснуў нечакана для самога мяне, пісталет трохі не вырвала з рук. Куля не пацэліла нават у самы вялікі круг, прабіла фанеру ў левым чыстым кутку.
Шышка задаволена засмяяўся:
«Эх ты, стралок! А яшчэ ў партызаны хочаш ісці. Хочаш?» — другі раз спытаў Шышка. Але я, хоць і аглушаны стрэлам, вуха трымаў востра.
«Нашто яны мне здаліся, тыя партызаны!» Шышка ўзяў у мяне пісталет.
«Страляць трэба так. Партызану б'ю ў левае вока. Глядзі!» — ён як бы падкінуў пісталет угору і, бадай жа не цэліўшыся, стрэліў. На шчацэ «чалавека» пад вялікай прорвай засвяцілася новая маленькая дзірачка.
На ганак, на той малы, што з боку хлява, з дзвярэй, праз якія некалі хадзілі дырэктар і настаўнікі, выйшаў другі паліцай, чужы, які і гаварыў не па-нашаму — па-гарадскому. Добрынцы далі яму мянушку Лапай. Дзед Качанок, можа, болей за ўсіх лаяў гэтага Лапая, бо ён з акружэнцаў, у Чырвонай Арміі служыў, а перайшоў да немцаў. У дзеда яму былі іншыя мянушкі — юда, хрыстапрадавец, фашыст.
Лапай агледзеў мяне з насмешкай і як бы з грэблівасцю, ад чаго мне зрабілася нядобра, крыўдна, злосць апанавала, хацелася крыкнуць яму ў твар усе мянушкі адразу. Не глядзі так на людзей, гад паўзучы!
Лапай сказаў Шышку таксама насмешліва:
«А я думаў, ты партызана ў палон узяў і расстрэльваеш без нас...
А ты змену сабе рыхтуеш. Доўга чакаць. Не працягнем...» «Не каркай. Мы з Іванкам старыя дружбакі. Суседзі. Гэта сын
Карнея Батрака».
Лапай свіснуў так, быццам ён добра ведаў бацьку майго і ўзрадаваўся, што сустрэўся з сынам. І паглядзеў на мяне зусім інакш — з цікавасцю.
«І як? Умее страляць?» «Навучыцца. Хлопец разумны. На ляту хапае. Прыходзь, Ваня,
кожны дзень. Навучым».
«Ты пачаставаў бы такога дарагога госця»,— сказаў Лапай.
«А во ета правільна ты кажаш, Кузьміч! — як бы ўзрадаваўся Шышка, што яму падказалі добрую справу.— У нас такі гасцінец ёсць! Угу, пальчыкі абліжаш. Хадзем».
Наконт яды быў я сарамлівы, як і многія дзеці таго часу, так нас выхоўвалі, так наказвала маці: не лезці ў чужой хаце за стол. Калі заходзіў да суседзяў, а яны абедалі ці вячэралі і запрашалі з'есці дранік, зацірку, кулагу, я заўсёды адгаварваўся, што еў ужо гэтае ж самае, хоць каўтаў сліну. Нават у сваякоў, акрамя бабы і цёткі Хвядоры, я ніколі не садзіўся за стол, хіба яблык ці грушу мог узяць. Тым больш няма чаго частавацца ў паліцаяў! Што скажа дзед Качанок, і ў хату не пусціць. Ідзі, скажа, нюхайся са сваімі паліцаямі.
Але як адмовіцца, калі ты ўсё роўна як пад арыштам апынуўся? Ды і не пачастунак галоўнае. Нават пазней ужо, калі стаў падлеткам, у дзіцячым доме быў, мне заўсёды было лягчэй зайсці да каго-небудзь, куды-небудзь — у хату, у кантору, у кабінет дырэктара — і павітацца, чым развітацца і выйсці, здавалася, што раблю я гэта не так, не ў час, не па правілах.
Пра гэта я думаў, пераступіўшы парог школьных варот: як выбрацца адтуль?
Паспрабаваў адцягнуць іх увагу ад пачастунку — напомніў Шы-
шку:
«А кулямёт?» «Які кулямёт?» — здзівіўся Лапай.
«Я кулямёт хацеў яму паказаць»,— сказаў Шышка і ўкрадкі падміргнуў другому паліцаю. Але я ўсё бачыў і здагадаўся, што кулямёта ў іх няма, што Шышка выхваляўся знарок, мабыць, каб заманіць мяне сюды.
«Кулямёт — ваенная тайна».
«Ага. Адразу такія штукі не паказваюць. Заслужыць трэба. А калі ты партызанам скажаш, дзе ў нас што стаіць?»
«Не скажу».
«Не скажаш? А калі папытаюць?» Тут я зноў пачуў хітрасць — жаданне злавіць мяне на слове. «Дзе я ўбачу іх, тых партызанаў!» «А калі б убачыў, то сказаў бы?» «Чаго ты прычапіўся да хлопца?»
Разам усе трое мы ўвайшлі ў школу. Я здзівіўся: на свінушнік там не было падобна. Выходзіць, Маланка маніла, але ж ніхто тую жанчыну брахлівай не лічыў, верылі ёй. У вялікім пакоі з шырокімі вокнамі, за якімі раслі маладыя, зялёныя яшчэ клёны, пасаджаныя некалі вучнямі, было не па-вясковаму чыста, стаяла пяць белых ложкаў — як у раённай бальніцы, дзе лячылася перад вайной наша бабуля і мы ездзілі туды з бацькам. Ложкі былі аднолькава засланы шэрымі коўдрамі. Такой жа коўдрай быў засланы і стол.
У кутку па драўлянай падстаўцы стаялі вінтоўкі, не пяць — дзевяць. Што паліцаяў у школе дзевяць — пра гэта я знаў, кожнаму з іх мянушкі далі.
На сцяне вісеў партрэт Гітлера. На яго я стараўся не глядзець. Баяўся, што, калі пагляджу, паліцаі прымусяць зрабіць ці сказаць нешта такое, чаго нельга рабіць, гаварыць, чаго не даруюць дзед Качанок, сяльчане. Штось падобнае было ўжо з абразамі, якія віселі ў бабінай хаце. Калі я разглядаў іх, бабуля прымушала мяне хрысціцца, а мне сорамна было хрысціцца, бо бацька мой у бога не верыў, смяяўся, калі малілася маці, і тая пры бацьку перастала маліцца. Праўда, калі прыйшлі немцы, зноў малілася і Аньку вадзіла да папа, каб пахрысціў. А я ўсё роўна і тады, у вайну, калі прыходзіў да бабулі, рабіў выгляд, што не бачу іх, абразы тыя.
Так і там, у школе, стараўся не бачыць Гітлера. Вельмі трэба было вылупліваць вочы на такога гада, якога ўсе людзі праклінаюць!
Ды паліцаяў Гітлер таксама не цікавіў. Яны хадзілі ля мяне, як некалі да вайны матка ля гасцей, якіх прыводзіў бацька.
Лапай выставіў перада мной міску з мёдам, соты там ляжалі горкай, і мёду паўміскі нацякло, у ім плавала колькі закураных, пачарнелых пчолак. Мёд пахнуў салодкасцю, кветкамі і дымком. Праўда, такога ласунку я не бачыў з зімы, з яго, Шышкавага, вяселля. Але там яго намазвалі на пампушку і давалі дзецям. А тут паставілі цэлую міску, хлеба пшанічнага паўбуханкі раскроілі і драўляную лыжку паклалі перада мной. Еш ад пуза. І добра так запрашалі, ласкава, як дарагога госця:
«Еш, еш, малец».
«Еш, Іванька, не саромейся. У нас мёду цэлая бочка. Прыходзь, кожны дзень будзеш есці. Дома, нябось, на адной бульбе седзіце? Каровы ж няма».
Хацеў сказаць, што бяром малако ў бабулі, казінае, але ўспомніў, што пляшка малака ў мяне за пазухай, Шышка пра яе забыўся і Лапай не звяртае ўвагі, што адтапыраны світка, і змаўчаў. Толькі падумаў, што хораша было б разам з малаком прынесці Анечцы мёду, хоць маленькі кавалачак сотаў. Во радасць была б малой, бо яна ўжо, можа, і не помніць, што такое — мёд і цукар. Калі яна ела гэтыя прысмакі?! Калі зусім маленькая была.
Хіба папрасіць у іх трохі мёду? Для Анькі. У іх жа цэлая бочка. «Сала хоць калі бывае ў хаце?» — спытаў Шышка.
Сала нам з Анькай маці часам давала па маленькім скрылёчку, заўсёды на вячэру, але наказвала, каб на вуліцы мы не хваліліся што елі сала, бо, маўляў, цяпер многа галодных, а галодны нехаця робіцца злодзеем: залезуць у камору — апошняе ўкрадуць.
«Не, дзядзечка, сала няма». «І ніколі ты яго не еў?» «Еў. Даўно».
«Калі даўно?» «Калі вайны не было».
Лапай пакруціў галавой, дзіўна неяк пасміхнуўся, але пахваліў: «Разумны малец».
«О брат, Батракова парода! Бацька яго — галава!» Не спадабалася мне, што іх так цікавіць, ці ямо мы сала. І што
Шышка бацьку пахваліў, таксама не спадабалася. Каб паліцай хваліў майго бацьку! Адчуў лавушку ў частаванні, хітрасць. Мёд той лізнуў разы два — для прыліку.
«Што ты так мала ясі? Еш. Хочаш — соты смакчы, хочаш — лыжкай чэрпай, глядзі толькі, каб пчала не ўджаліла ў язык».
«А на пузе не выступіць?» «Што, што?» — спытаў Лапай.
«Ён баіцца, што мёд выступіць на жываце». Лапай зайшоўся ад смеху, паўтараючы: «Мілыя дзікуны! Вось дзе глуш!»
Яны хадзілі вакол мяне, як каты ля гарачай скваркі, прымушалі есці мёд, гаварылі ласкавыя словы. Хацелі, каб я размяк ад мёду, каб я падружыўся з імі, каб мне захацелася заходзіць у школу часцей. Ды ім перашкодзіў трэці паліцай — Куляшонак, таксама наш, добрынскі, самы малады, перад вайною сямігодку скончыў. Дзед Качанок называў яго «свінячы хвост», казаў, што гэты дурачок першы наскочыць
на кулю, можа, нават на сваю. Так яно і здарылася: перад прыходам нашых яго расстралялі карнікі, за што — так ніхто і не даведаўся, бацькі спрабавалі, даказаць, што ён быў звязаны з партызанамі, але не знайшлося ніводнага партызана, які пацвердзіў бы гэта.
Куляшонак ускочыў у пакой як апантаны. «Дзе ён?» «Хто?»
«Цьфу ты! Во гад Лубок — збрахаў, што вы партызана злавілі. Я думаў — праўда. Ляцеў, як на пажар. Чый ета такі бандыт? Алёнін?»
Добра ён мяне знаў, Куляшонак той, бо жыў напроціў, цераз вуліцу. Пакрыўдзіўся я моцна і ўзлаваўся, што ён бандытам мяне назваў. Падняўся з табурэта, выцер рукавом ліпучыя губы. Куляшонка гэтага я баяўся менш, чым каго з паліцаяў. Зусім не баяўся. Сціснуў кулачкі, гатовы біцца.
«Я табе не бандыт!» «Ты скажы, дзе твой бацька?»
Я асекся. Змоўк. І ўсе адразу змоўклі. Я зразумеў: чакаюць, што адкажу. Але матка ні ад каго не ўтойвала, што бацька на фронце, у Чырвонай Арміі; калі пачалася вайна, амаль усіх маладых мужчын прызвалі. Маці казала, дзе бацька, і варажбіткам, і тым, гарадскім, што мянялі рэчы на крупы і бульбу, і нават італьянскім салдатам, якія нікога не зачапілі, але пакралі многа курэй.
Таму я адказаў смела, з гордасцю:
«На фронце мой бацька. У Краснай Арміі». «А хто да вас па начах ходзіць?» «Ніхто не ходзіць».
«Ад чаго ж ета ў тваёй маткі пуза расце? А-а?» — і зарагатаў. Вясковы хлопец, я ўжо ведаў тыя таямніцы, якія доўга хаваюць
ад дзяцей. Ведаў, што дзяцей не носяць буслы. Ведаў, што без бацькі матка не народзіць мне браціка ці сястрычку. Нарадзіць можа толькі Верка Макуха: да яе паліцаі ходзяць і немцы, і ўсе бабы плююць у яе бок, не здароваюцца і праклінаюць, бо муж яе таксама на фронце. Дык каб гэты «свінячы хвост» раўняў маю матку з Веркай!
Ад страшнай абразы кроў ударыла ў галаву, затахкала сэрцайка, і я, відаць, кінуўся б з кулакамі на Куляшонка ці, можа, шыбнуў бы ў яго міску з мёдам, каб Лапай не апярэдзіў мяне. Падскочыў і даў Куляшонку кулаком у жывот так, што той адляцеў да сцяны, сагнуўся ў тры пагібелі, заскуголіў, як сабака:
«Зашча?» «Навучыся размаўляць з дзецьмі, малакасос!»
Нягледзячы, што «свінячаму хвасту» далі пад дыхала за абразу маёй маткі, не паверыў я ў шчырасць і ласкавасць да мяне тых двух, Шышкі і Лапая. Чуў хітрасць, хоць не мог уцяміць дзіцячым розумам, у чым яна, тая хітрасць, дзеля якой карысці сваёй паліцаі яе задумалі.
Куляшонак брыдка мацюкаўся, і Шышка адразу вывеў мяне на двор, праводзіў да варот, сказаў, каб я прыходзіў, што другім разам пакажа мне кулямёт.
Знядобрай трывогай у душы, з сумяціцай думак і пачуццяў ішоў
ядадому. Павольна ішоў, не спяшаўся, бо не радасць нёс — пакутліва вырашаў: сказаць матцы, што паліцаі завялі мяне ў школу, ці не гаварыць? Адчуваў: трэба сказаць, бо ёсць тут штось такое, пра што можа здагадацца толькі маці. Але як скажаш ёй пра паганыя словы «свінячага хваста»? Ды мяне каб рэзалі і палілі, то я не паўтарыў бы тыя словы пры маці. Гэта ж ад сораму можна згарэць. Праз зямлю праваліцца.
Анька прыліпла носікам да шыбкі — выглядала, чакала малачка. Калі ўбачыла мяне, заўсміхалася, замахала худзенькімі ручкамі. Але я не пайшоў у хату, бо ўбачыў, што матка на гародзе — перабірала бульбу, драбнейшую — на насенне, каб было па вясне пасадзіць, буйнейшую — на харч, не многа было ў нас бульбы, бо мы не мелі каня, прыходзілася прасіць старасты, каб даў каня пасеяць, абагнаць тую бульбу. Маці не раз плакала перад тым, як пайсці да старасты.
Матка сядзела на нізкім услончыку на мяшках, перад кучай бульбы і кашамі, што стаялі ўзбоч. Была яна адзета ў старую бабуліну шэрую світку з саматканага сукна з аборкамі ззаду. Казалі, што каб да вайны маладзіца надзела такую світку, то з яе пасмяяліся б. А цяпер, у вайну, усё старое, нажытае яшчэ пры цару, выцягнулі са скрынь, і ніхто не смяяўся не толькі з маладзіц, але і з дзяўчат, бо ў краму не пойдзеш, не купіш; праўда, хто меў лішні хлеб, крупы, сала, то выменьвалі ў гарадскіх, як Шышкі тыя ці Куляшонкі. Але ў нас на мену не было чаго, самім бы дажыць да вясны. Я стаў з другога боку бульбяной кучы напроціў маці. Яна з натугай разагнулася, быццам у яе балела спіна, малымі пальцамі — якія чысцейшыя — паправіла хустку, засунула пад хустку валасы.
«Прынёс малачка, сынок?» Я памацаў світку, пад якой была пляшка.
«Налі, Іванька, белагубачку Аньцы і сабе трошачкі, а што застанецца — пастаў на паліцу, на вячэру ёй».
Сказала і нахілілася над бульбай. А я не адыходзіў. І тады яе як ударыла ў грудзі — так яна хіснулася і выпрасталася, паглядзела на мяне пільна-пільна.
«Што, Іванька? Што ты хочаш сказаць?» «Паліцаі ў школу мяне завялі. Шышка».
Матка хутка паднялася, устрывожана спытала: «Пра што яны ў цябе пыталіся?»
«Дзе мой бацька. Я сказаў, што на фронце. Так я сказаў, мам? А як ім скажаш, калі яны самі знаюць»,— я хітраваў, я хацеў размовай пра бацьку сам адысці і матку адвесці ў бок ад таго, пра што спытаў Куляшонак. Але матку нельга было падмануць, адчула яна, што не дагаварыў я ўсяго».
«А яшчэ што... што яны пыталіся?»
Яне знаў, што адказаць, засаромеўся. І мімаволі вочы свае з матчынага твару перавёў на жывот і ўпершыню ўбачыў, што світка старая, бабуліна, цесная ёй. Ад такога адкрыцця мне зрабілася яшчэ больш сорамна, напэўна, я моцна пачырванеў. Маці ступіла да мяне, абняла, прытуліла.
«Іванька, сыночак, пра што паліцаі пыталіся? Скажы мне, скажы, не бойся».
Яўткнуўся тварам у світку, ад якой пахла зямлёй, бульбай, але мацней за ўсё нечым матчыным, родным, хатнім, трывалым. Я не бачыў яе вачэй, і ў такой паставе мне не было ўжо так сорамна, я мог сказаць яшчэ штось.
«Хто да нас ходзіць уначы. Я сказаў: ніхто не ходзіць. Яны мёду мне давалі, але я толькі лізнуў, каб адчапіліся. Трэба мне іх мёд! А, мам? Праўда? Выдралі чужы мёд. Накралі».
Язноў адводзіў вочы убок. А маці зяхнула так, быццам ёй заціснулі рот і нос і яна не мела як дыхаць. Мацней прытуліла мяне, пачала цалаваць. Шаптала горача:
«Сыночак! Не хадзі да іх! Не хадзі! І нічога не бяры ў іх. Не трэба нам. І нічога не кажы. Нікому нічога не кажы. Нікому нічога не кажы. Ты маленькі яшчэ, ты нічога не знаеш».
— Ів-а-ан! Іван! — гукаў голас.
Іван чуў яго, гэты голас, пазнаў — Шчэрбы! Але як бы не адразу сцяміў, што шукаюць, клічуць яго. Ён быў далёка — там, у маленстве сваім, у вайне. Схамянуўся толькі тады, калі пачуў другі голас, другі кліч:
— Ба-ацька!
Карней з нейкага часу рэдка казаў яму тата, асабліва на людзях, больш па-даросламу — бацька.
Азваўся не гучна, сам сабе:
— Чую, сын. Чую. Іду. Іду, сынок. Чакай.