- •Уводзіны
- •Уводзіны ў дысцыпліну “Гісторыя Беларусі”
- •Модуль 1. Цывілізацыйная спадчына Старажытнага свету, сярэдніх вякоў і Беларусь. Тэма 1: Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі.
- •1.1. Каменны век на тэрыторыі Беларусі.
- •1.2. Бронзавы век на тэрыторыі Беларусі.
- •1.3. Жалезны век на тэрыторыі Беларусі.
- •1.4. Першабытны лад і рэлігія на тэрыторыі Беларусі.
- •Тэма 2. Раннефеадальныя княствы на тэрыторыі Беларусі 9 – 13 стст.
- •2.2. Утварэнне першых княстваў на тэрыторыі Беларусі. Іх палітычнае развіццё і дзяржаўны лад.
- •2.3. Барацьба супраць крыжацкай і мангола-татарскай агрэсіі.
- •2.4. Рэлігія і культура беларускіх зямель у 9 – 13 ст.
- •Тэма 3: Утварэнне і грамадска-палітычнае развіццё Вялікага княства Літоўскага ў другой палове 13 – першай палове 16 стст.
- •3.1. Утварэнне вкл.
- •3.2. Унутраная і знешняя палітыка вкл у другой палове 13 – 14 стст.
- •3.3. Крэўская унія і яе сацыяльна-палітычныя вынікі.
- •3.4. Унутраная і знешняя палітыка вкл у 15 – першай палове 16 стст.
- •3.5. Дзяржаўны лад, органы кіравання вкл.
- •Тэма 4: Сацыяльна-эканамічнае развіцце вкл 14 - 16 стст.
- •4.2. Аграрная рэформа 1557 г. Станаўленне фальваркавай сістэмы.
- •4.3. Развіццё гарадоў, рамяства і гандлю. Магдэбургскае права.
- •4.4. Саслоўная структура грамадства.
- •Тэма 5: Рэлігія і культура вкл у 14 – 16 стст.
- •5.2. Фарміраванне беларускай народнасці.
- •5.3. Культура вкл у 14 – 16 стст.
- •Модуль 2. Цывілізацыйная спадчына Hовага часу і Беларусь.
- •6.2. Дзяржаўна-палітычны лад Рэчы Паспалітай і месца ў ім вкл.
- •6.3. Унутраная і знешняя палітыка вкл у канцы 16 – першай палове
- •17 Стст.
- •Тэма 7: Грамадска-палітычнае развіццё вкл у складзе
- •7.2. Вкл у перыяд праўлення Саксонскай дынастыі (1697 – 1763).
- •7.3. Палітычны крызіс у апошняй трэці 18 ст. Падзелы Рэчы Паспалітай.
- •1. Сельская гаспадарка ў 17 – першай палове 18 стст.
- •2. Гарады, рамяство і гандаль у 17 – першай палове 18 стст.
- •3. Сацыяльна-эканамічны ўздым у другой палове 18 ст.
- •8.1. Сельская гаспадарка ў 17 – першай палове 18 стст.
- •8.2. Гарады, рамяство і гандаль у 17 – першай палове 18 стст.
- •8.3. Сацыяльна-эканамічны ўздым у другой палове 18 ст.
- •Тэма 9: Рэлігія і культура вкл 17 – 18 стст.
- •9.2. Этнічныя працэсы.
- •9.3. Адукацыя і навука.
- •9.4. Культура.
- •Модуль 3. Беларусь у складзе Расійскай імперыі.
- •10.2. Грамадска-палітычная сітуацыя на тэрыторыі Беларусі напярэдадні і падчас вайны 1812 г.
- •10.3. Грамадска-палітычны рух на беларускіх землях у другой палове 1810-1820-я гг.
- •10.4. Паўстанне 1830-1831 гг. І Беларусь.
- •10.5. Палітыка царызму ў Беларусі ў 1830-1850-я гг.
- •Тэма 11: Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў
- •11.2. Прамысловасць.
- •11.3. Гарады. Гандаль.
- •Тэма 12: Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі
- •12.2. Сельская гаспадарка.
- •12.3. Прамысловасць.
- •12.4. Гарады, гандаль, транспартная сістэма.
- •Тэма 13: Сацыяльна-палітычнае жыццё Беларусі ў другой палове 19 ст.
- •13.2. Палітыка царызму на тэрыторыі Беларусі ў апошняй трэці 19 ст.
- •13.3. Грамадска-палітычны рух ў апошняй трэці 19 ст.
- •13.4. Фарміраванне рабочага руху ў апошняй трэці 19 ст.
- •Тэма 14: Фарміраванне беларускай нацыі.
- •14.2. Адукацыя і навука.
- •14.3. Мастацкая культура.
- •Тэма 15: Беларусь на пачатку 20 ст.
- •15.2. Ход, асноўныя этапы і вынікі рэвалюцыі 1905-1907 гг.
- •15.3. Эканамічнае развіццё Беларусі на пачатку 20 ст. Сталыпінская агарарная рэформа.
- •15.4. Грамадска-палітычнае і культурнае жыццё ў 1907-1914 гг.
- •15.5. Беларускі нацыянальны рух у 1905-1914 гг.
- •Модуль 4. Беларусь у перыяд сусветных войнаў і рэвалюцый
- •16.2. Лютаўская рэвалюцыя 1917 г. У Беларусі і яе вынікі.
- •16.3. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. У Беларусі і яе вынікі.
- •Тэма 17: Нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва на тэрыторыі Беларусі ў 1918-1921 гг.
- •17.2. Абвяшчэнне бсср і Літоўска-Беларускай сср.
- •17.3. Савецка-польская вайна 1919-1920 гг. Другое абвяшчэнне бсср.
- •Тэма 18: Новая эканамічная палітыка
- •18.2. Эканамічнае развіццё бсср у перыяд нэпа.
- •18.3. Грамадска-палітычнае жыццё ў бсср у 1920-я гг.
- •18.4. Палітыка беларусізацыі і развіццё культуры ў 1920-я гг.
- •Тэма 19: бсср у 1930-я гг.
- •19.2. Калектывізацыя сельскай гаспадаркі бсср.
- •19.3. Усталяванне таталітарнага палітычнага рэжыму ў бсср.
- •19.4. Адукацыя і культура.
- •Тэма 20: Заходняя Беларусь у складзе Польшчы.
- •20.2. Заходняя Беларусь ва ўмовах “санацыі” 1926-1939 гг.
- •20.3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Заходняй Беларусі ў 1920-1930-я гг.
- •20.4. Адукацыя і культура ў Заходняй Беларусі ў 1920-1930-я гг.
- •Тэма 21: Беларусь ва ўмовах Другой сусветнай
- •21.2. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі летам 1941 г.
- •21.3. Нямецка-фашысцкі акупацыйны рэжым у Беларусі (1941-1944).
- •21.4. Антыфашысцкі рух на тэрыторыі Беларусі ў 1941-1944 гг.
- •21.5. Выгнанне нямецка-фашысцкіх войскаў з тэрыторыі Беларусі ў 1943-1944 гг.
- •Модуль 5. Беларусь у пасляваенны перыяд (другая палова 20 – пачатак 21 стст.). Станаўленне незалежнай беларускай дзяржавы.
- •22.2. Палітычная сістэма.
- •22.3. Адукацыя, навука, культура.
- •Тэма 23: бсср у другой палове 1950-х – 1980-я гг.
- •23.2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ў другой палове 1950-х – першай палове 1980-х гг.
- •23.2.1. Развіццё прамысловасці.
- •23.2.2. Сельская гаспадарка
- •23.2.3.Сацыяльнае развіццё.
- •23.3. Адукацыя, навука, культура ў другой палове 1950-х – першай палове 1980-х гг.
- •23.4. Перабудова ў бсср (1985-1991 гг.).
- •Тэма 24: Рэспубліка Беларусь на сучасным этапе развіцця
- •24.2. Унутрыпалітычнае жыццё ў рб у 1990-2000-я гг.
- •24.3. Знешняя палітыка рб у 1990-2000-я гг.
- •24.4. Сацыяльна-эканамічнае развіццё рб у 1990-2000-я гг.
- •24.5. Адукацыя, навука, культура ў 1990-2000-я гг.
- •Найбольш значныя даты гісторыі беларусі
- •Тэрміналагічны слоўнік
- •Спіс літаратуры Асноўная
- •Дадатковая
14.2. Адукацыя і навука.
У развіцці адукацыі і навукі на землях Беларусі можна вылучыць некалькі этапаў.
Першы этап з канца 18 ст. да канца 1820-х гг. вызначаўся захаваннем пераемнасці з папярэдняй эпохай. Навучальныя ўстановы ў гэты перыяд падзяляліся на свецкія і рэлігійныя. Сістэма свецкай адукацыі была ўпарадкавана паводле рэформы 1803 г., згодна з якой уся тэрыторыя Расійскай імепрыі падзялялася на некалькі навучальных акруг, якія падпарадкоўваліся Міністэрству народнай асветы. На тэрыторыі былога ВКЛ была ўтворана Віленская навучальная акруга. Былі вызначаны некалькі ўзроўняў адукацыйнай сістэмы: аднакласныя пачатковыя школы (навучанне, якое прадугледжвала засвойванне элементарных ведаў і практычных навыкаў), чатырохкласныя павятовыя вучылішчы (пачатковая адукацыя), сямікласныя гімназіі ў губернскіх гарадах (сярэдняя адукацыя), Віленскі ўніверсітэт (вышэйшая адукацыя). Прадугледжвалася пераемная сувязь паміж адукацыйнымі ўстановамі розных ступеняў; адукацыя фармальна з’яўлялася ўсесалоўнай. Нягледзячы на тое, што афіцыйнай мовай у гэты перыяд становіцца руская, навучанне, асабліва ў гімназіях і ва ўніверсітэце, ажыццяўляецца пераважна на польскай мове.
Акрамя свецкіх дзейнічалі таксама шматлікія рэлігійныя навучальныя ўстановы, найперш каталіцкія. Да 1820 г. на паўночных і ўсходніх землях Беларусі працягвае функцыянаваць сетка езуіцкіх калегіумаў; іх цэнтрам становіцца створаная ў 1812 г. Полацкая езуіцкая акадэмія. Таксама дзейнічалі калегіумы піяраў, дамініканцаў і іншых каталіцкіх манаскіх ордэнаў. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай адбываецца хуткае развіццё праваслаўных рэлігійных адукацыйных устаноў. Дзейнічалі таксама уніяцкія адукацыйныя ўстановы. У гэты перыяд былі арганізаваны прыватныя пансіёны і школы.
Цэнтрамі развіцця навукі ў гэты перыяд з’яўляліся вышэйшыя навучальныя ўстановы – Віленскі універсітэт (1803-1832) і Полацкая езуіцкая акадэмія (1812-1820).
Віленскі універсітэт узнікае ў 1803 г. шляхам пераўтварэння Галоўнай Віленскай школы (былой Галоўнай школы ВКЛ). У ім былі ўтвораны 4 факультэты: фізіка-матэматычны, медыцынскі, маральна-палітычны (выкладалася пераважна тэалогія), літаратурны. Колькасць студэнтаў узрасла з 290 у 1804 г. да 1130 у 1830 г. Пры ўніверсітэце дзейнічалі батанічны сад, абсерваторыя, анатамічны музей, клініка, фізічная і хімічная лабараторыі, вялікая бібліятэка. Сярод галоўных накірункаў навуковых даследаванняў можна адзначыць наступныя:
- матэматыка і логіка (асноўныя прадстаўнікі: Ян Снядэцкі, Анёл Доўгірд);
- прыродазнаўчыя навукі: фізіка, хімія, астраномія (асноўныя прадстаўнікі: Ян Снядэцкі, Анджэй Снядэцкі, Вінцэнт Карчэўскі, Мікалай Глушневіч);
- медыцынскія навукі (асноўны прадстаўнік – В. Пелікан).
- гістарычныя навукі (асноўныя прадстаўнікі: Іахім Лелявель, Міхаіл Баброўскі, Ігнат Даніловіч).
Навуковыя даследаванні ў цэлым абапіраліся на традыцыі Асветніцтва. Прапаганда асветніцкіх ідэй ажыццяўлялася праз часопіс “Віленскі дзённік”.
Полацкая езуіцкая акадэмія ўзнікае ў 1812 г. на базе раней існаваўшага калегіума. У ёй дзейнічалі 3 факультэты: моўны, філасофіі і вольных навук, тэалагічны. У акадэміі навучалася каля 700 студэнтаў. Шырока праводзіліся навуковыя даследаванні ў сферы фізікі, хіміі, біялогіі, грамадскіх навук. Да ліку буйнейшых навукоўцаў, якія працавалі ў Полацкай акадэміі належаць Ю. Цітовіч (хімія), Ф. Брандэнбург (хімія), В. Бучынскі (філасофія, рыторыка). У адрозненне ад Віленскага ўніверсітэта навуковыя даследаванні тут базіраваліся на традыцыйнай каталіцкай ідэалогіі. Праз часопіс “Полацкі штомесячнік” (1818 – 1820 гг.) адбывалася палеміка з ідэямі Асветніцтва. Пасля выгнання езуітаў з Расійскай імперыі ў 1820 г. Полацкая акадэмія разам з усімі езуіцкімі калегіумамі былі распушчаны, маёмасць прададзена альбо перавезена ў Пецярбург.
Другі этап ахоплівае перыяд з канца 1820-х гг. да пачатку 1860-х гг. Ён характарызуецца ліквідацыяй створанай у часы Рэчы Паспалітай сістэмы адукацыі, у тым ліку класічнай вышэйшай адукацыі, узмацненнем русіфікацыі, умацаваннем дзяржаўнага кантролю, прынцыпу саслоўнасці ў сферы адукацыі.
У 1824 г. была скасавана Віленская навучальная акруга. Тэрыторыі Віцебскай і Магілёўскай губерняў былі далучаны да Пецярбургскай навучальнай акругі. На астатняй тэрыторыі была ўтворана Беларуская навучальная акруга. У 1828 г. быў уведзены новы статут навучальных устаноў, паводле якога прадугледжваліся дзве сістэмы атрымання адукацыі, якія грунтаваліся на саслоўным прынцыпе. Спецыяльны царскі ўказ 1827 г. абмяжоўваў магчымасць атрымання вышэйшай і сярэдняй адукацыі для прадстаўнікоў непрывілеяваных саслоўяў.
Пасля паражэння паўстання 1830-1831 гг. па ініцыятыве царскага ўрада пачаўся актыўны працэс русіфікацыі ў сферы адукацыі. Былі зачынены Віленскі універсітэт, ліквідаваны ўсе рэлігійныя каталіцкія і уніяцкія навучальныя ўстановы. Многія мясцовыя настаўнікі высылаліся з Беларусі. Узмацніўся кантроль над адукацыяй з боку праваслаўнай царквы.
На базе распушчанага Віленскага універсітэта былі створаны Віленская медыка-хірургічная акадэмія і Віленская духоўная рымска-каталіцкая акадэмія. Аднак у 1842 г. першая з іх была пераведзена ў Кіеў і далучана да Кіеўскага універсітэта, а другая – пераведзена ў Пецярбург. Такім чынам, на тэрыторыі Беларусі была ліквідавана сістэма класічнай вышэйшай адукацыі. Разам з тым у 1840 г. у Горках была адчынена Горы-Горацкая земляробчая школа, якая ў 1848 г. была пераўтворана ў інстытут і стала першай у Расійскай імперыі вышэйшай агранамічнай навучальнай установай.
Нягледзячы на складаную сітуацыю, адукацыйная сістэма ў Беларусі развівалася. У 1860-я гг. дзейнічала 576 навучальных устаноў, сярод іх 453 – пачатковыя школы. Ва ўсіх школах навучалася каля 17 тыс. чалавек.
Пэўную ролю ў развіцці асветы адыграла ўвядзенне афіцыйнага перыядычнага друку (з 1838 г. усе губернскія праўленні пачынаюць выдаваць газеты “Губернскія ведамасці”), адкрыццё публічных бібіліятэк.
Цэнтрамі навуковых даследаванняў у дадзены перыяд з’яўляліся Віленская медыка-хірургічная акадэмія (да 1842 г.) і Горы-Горацкі земляробчы інстытут. У першым атрымалі развіццё біялагічныя і медыцынскія навукі (асноўныя прадстаўнікі: А. Адамовіч, І. Каржанеўскі, С. Горскі); у другім – хімічныя навукі (асноўныя прадстаўнікі: І. Цютчаў, К. Шміт). У дадзены перыяд у значных беларускіх гарадах узнікаюць метэаралагічныя станцыі. Істотным элементам у развіцці навукі сталі даследаванні ў галінах археалогіі і этнаграфіі (Т. Нарбут, К. і Я. Тышкевічы, А. Кіркор, П. Шпілеўскі, Р. Падбярэзскі).
Трэці этап ахоплівае апошнюю трэць 19 ст., у перыяд пасля паўстання 1863-1864 гг. Ён характарызаваўся ўзмацненнем русіфікацыі ў сферы адукацыі, замацаваннем перыферыйнага статусу Беларусі ў агульнаімперскай сістэме адукацыі, пра што сведчыла поўная ліквідацыя тут устаноў вышэйшай адукацыі. У той жа час для дадзенага перыяду ўласцівае пашырэнне пачатковай адукацыі, аслабленне саслоўных пачаткаў у адукацыйнай сферы на тэрыторыі Беларусі, што адпавядала патрэбам капіталістычнай мадэрнізацыі.
Адзіная вышэйшая навучальная ўстанова на тэрыторыі Беларусі, якая існавала дагэтуль – Горы-Горацкі земляробчы інстытут – была зачынена ў 1864 г. Таксама былі зачынены некалькі сярэдніх навучальных устаноў: Навагрудская гімназія, Свіслацкая і Маладзечанская прагімназіі. З навучальных устаноў Беларусі і Літвы было выключана каля 2 тыс. чалавек. Акрамя таго, у 1866 г. ва ўніверсітэтах і навучальных інстытутах Расійскай імперыі ўводзілася працэнтная норма для студэнтаў каталіцкага веравызнання. Пасля паўстання 1863-1864 гг. узмацнілася русіфікацыя школ; адбываліся масавыя звальненні са школ настаўнікаў каталіцкай веры.
У 1864 г. у Расійскай імперыі была праведзена адукацыйная рэформа. Адукацыйная сістэма набывала ўсесаслоўны характар (у 1880-я гг. саслоўныя абмежаванні ў галіне асветы былі часткова адноўлены ў выніку контррэформ). Асновай сярэдняй адукацыі станавіліся гімназіі, якія дзейнічалі на платнай аснове. Яны былі двух тыпаў: класічныя і рэальныя (тэрміны навучання – 7 і 6 год адпаведна). Першыя рыхтавалі сваіх выхаванцаў для паступлення ва ўніверсітэты, другія – да тэхнічных інстытутаў і працы ў прамысловасці і гандлі. У сістэме пачатковай адукацыі грамадскім арганізацыям і прыватным асобам дазвалялася па ўзгадненні з уладамі адкрываць народныя 4-класныя вучылішчы, а з 1872 г. і гарадскія вучылішчы, якія падпарадкоўваліся Міністэрству народнай адукацыі.
У Беларусі народныя вучылішчы адкрываліся не за кошт дзяржавы, а на сродкі сялян і збораў з землеўладальнікаў за ўдзел у паўстанні. Таму іх колькасць была тут адносна невялікай. У сістэме пачатковай адукацыі колькасна пераважалі царкоўнапрыходскія школы, якія ўтрымліваліся на сродкі праваслаўнай царквы. Іх на тэрыторыі Беларусі дзейнічала некалькі тысяч. Царкоўнапрыходскія школы мелі выразную рэлігійна-русіфікатарскую накіраванасць.
Ва ўмовах развіцця пачатковай адукацыі была створана сістэма падрыхтоўкі настаўніцкіх кадраў для пачатковых школ. Для гэтага служылі настаўніцкія семінарыі. Першая настаўніцкая семінарыя была адчынена ў Маладзечне ў 1864 г. Затым такія ж установы з’явіліся ў Нясвіжы, Свіслачы і Полацку. На вучобу ў семінарыі трапляла шмат дзяцей сялян.
Пэўную ролю ў развіцці асветы мела распаўсюджанне перыядычных выданняў. Амаль усе яны належалі дзяржаве або праваслаўнай царкве. Толькі ў канцы 19 ст. адбываецца выданне адзінай у Беларусі незалежнай літаратурна-палітычнай газеты “Минский листок” (1886-1902).
Нягледзячы на некаторыя поспехі ў развіцці народнай асветы ў 1860-1890-я гг., яе ўзровень заставаўся невысокім. На канец 19 ст. каля ¾ насельніцтва Беларусі было непісьменным. Асабліва нізкай была пісьменнасць у сельскай мясцовасці.
Ліквідацыя вышэйшых навучальных устаноў на тэрыторыі Беларусі змяніла характар навуковых даследаванняў. Навуковая дзейнасць у Беларусі ў другой палове 19 ст. вылучалася, па-першае, палітызаванасцю, па-другое, развіццём пераважна гуманітарных навук. Пасля паўстання 1863-1864 гг. царскі ўрад мабілізаваў афіцыйную навуку для абгрунтавання канцэпцыі заходнерусізму. Дадзенай мэце падпарадкоўваліся даследаванні ў галіне гісторыі, этнаграфіі, археалогіі, мовазнаўства.
Зборам і выданнем гістарычных дакументаў, звязаных з мінулым “Паўночна-Заходняга краю”, з 1864 г. актыўна займаліся Віленская археаграфічная камісія і ўпраўленне Віленскай навучальнай акругі. Былі выдадзены значныя навуковыя працы, прысвечаныя гісторыі беларускіх зямель (М. Каяловіч, М. Доўнар-Запольскі, М. Любаўскі, М. Уладзімірскі-Буданаў, А. Сапуноў і інш.).
У 1867-1874 гг. у Вільні дзейнічаў аддзел Рускага геаграфічнага таварыства, па ініцыятыве якога праводзіліся археалагічныя экспедыцыі, збіраліся старадаўнія рэчы і гістарычныя дакументы. У апошняй трэці 19 ст. з’яўляюцца прысвечаныя Беларусі фундаментальныя этнаграфічныя і мовазнаўчыя працы. У 1870 г. быў выдадзены першы “Слоўнік беларускай гаворкі”, створаны I. Насовічам. Таксама вялікі ўнёсак у развіццё беларускай этнагарафіі і мовазнаўства ўнеслі П. Шэйн, М. Нікіфароўскі, Е. Раманаў, М. Федароўскі, П. Уладзіміраў, Я. Карскі і інш. Нягледзячы на афіцыйную скіраванасць большасці сацыяльна-гуманітарных навуковых даследаванняў, іх вынікі мелі вялікае значэнне ў вывучэнні гістарычнага мінулага, мовы, побыту, фальклору беларускага народа.
Пэўныя дасягненні меліся ў апошняй трэці 19 ст. і ў межах навуковага вывучэння прыродных рэсурсаў Беларусі. Прырода Палесся вывучалася Заходняй экспедыцыяй па асушэнню балот (1873-1898), якую ўзначальваў І.І. Жылінскі. Даследаванне асобных азёр на тэрыторыі Беларусі было ажыццёўлена ў 1894-1895 гг. экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Д. Анучына.
Аднак, нягледзячы на пэўныя навуковыя дасягненні апошняй трэці 19 ст., развіццё навукі ў Беларусі істотна стрымлівалася з-за адсутнасці ў краі вышэйшых навучальных устаноў і спецыялізаваных навуковых цэнтраў.