9. Тапсырмалар

Салалас құрмалас сөйлем

Сложносочиненное предложение (салалас құрмалас сөйлем), как и в русском языке, состоит из независимых друг от друга простых предложений, которые могут связываться друг с другом как при помощи союзов (жалғаулық, шылау), так и без них. Мысалы: Көктем келді, күн жылынды “Пришла весна, стало тепло”. – Көктем келді де, күн жылынды. “Пришла весна, и стало тепло”.

По способу связи сложносочиненные предложения делятся на бессоюзные и союзные.

В сложносочиненных бессоюзных предложениях составление предложений осуществляется: а) с помощью интонации. Мысалы: Науқас дәрігерге барды, дәрігерлік тексерістен өтуге жолдама алды.

б) с помощью сочинительных союзов: және, да, де, та, те – и, бірақ – но; алайда – однако; дегенмен, сонда да, әйтсе де – все ж таки; өйткені, сол себепті, себебі – потому что; сондықтан, неге десеңіз – поэтому; не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, әлде – или, либо; кейде – иногда; бірде – однажды: біресе – то.

Сложносочиненные предложения образуются при помощи следующих союзов.

а) Сочинительных (ыңғайлас) – және, да/де, та/те, “и; к тому же”.

Мысалы: Ол дәрігердің айтқан дәрісін ішті және емдерін толық алды.

б) Противительных (қарсылықты) – бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де ”но, однако, иначе, а, все ж таки”. Мысалы: 1. Науқас ауруханада жатып емделді, алайда оған ота (операция) жасалмады. 2. Мен кітабымды беріп едім, бірақ ол алмады “Я давал ему свою книгу, но он не взял”.

в) Разделительных (талғаулықты) – біресе, не, немесе я, яки, бірде, не болмаса, әлде “то, или, либо”. Мысалы: 1. Науқастың дене қызуы біресе көтеріледі, біресе төмендейді. 2. Күн біресе жауды, біресе басылды. “Дождь то шел, то переставал”.

г) Причинно-следственных (себеп-салдар) – сондықтан “поэтому”, сол себепті, себебі, өйткені “потому что”. Мысалы: 1. Студенттер сабаққа кеш келді, өйткені олар медициналық тексеруден өтті. 2. Мен үлкенмін, сондықтан сен мені тыңдауың керек. “Я старший, поэтому ты должен меня слушаться”.

Өз бетінше орындайтын жаттығу жұмыстары

1–жаттығу. Сөйлемдердің бірінші сыңарына сәйкес келетін сөйлемдерді екінші қатардан тауып, мағынасына қарай құрастырыңыз.

Холециститтің жедел түрінде диета сақталады	жүрек қызметі нашарлайды
Қан зиянды заттарды шығарады	өттің жүруіне кедергі келтіреді
Жиналған құмдар өт жолдарына кептеледі	ағзаны түрлі әсерлерден қорғайды
Қан айналысы бұзылады	асқынған түріне ота (операция) жасалады

2-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жалғаулық шылауларды қойып, салалас құрмалас сөйлем жасаңыз. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

1. Науқас емханаға келді ... , терапевтке қаралды. 2. Жолдасым ауырып қалды, ... дәрігерді шақыртпады. 3. Студенттер дәрісті жақсы тыңдады, ... бүгінгі тақырып өте қызық болды. 4. Бүгін .. өзі келсін, ... досы келсін. 5. Саматтың жүрегі қатты ауырды, ... жедел жәрдем машинасын шақырды.

3-жаттығу. Төменде берілген жалғаулықтарды пайдаланып, салалас құрмалас сөйлем жазыңыз: бірақ, немесе, да, өйткені, біресе.

4-жаттығу. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Фельдшер

Это слово происходит от немецкого «фельдшерер», что означает полевой, то есть военный цирюльник (парикмахер). В русский язык оно вошло во времена Петра Первого, приобрело смысл «помощник врача» и осталось до сих пор. В немецких армиях XVII-XVIII веков фельдшеры ставили банки, делали кровопускание и клизмы, лечили переломы костей, останавливали кровотечения.

Цирюльники производили некоторые операции. В средние века их называли костоправами.