Мазмұны

КІРІСПЕ..................................................................................................................	10
1 Дипломдық жұмысты әзірлеуге бастапқы ақпарат Жалпы жағдайлар.........	11
2 Жалпы жағдайлар...............................................................................................	13
2.1 «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС жалпы мінездемесі және қызметкерлік аймағы.....................................................................................................................	13
2.2 Кәсіпорынның ішкі құрылымы және қызметкерлік аймағы.......................	13
3 Өнім тулары жалпы мағлұматтар......................................................................	16
3.1 Бұйымның қызметтік тағайындалуы.............................................................	16
3.2 Өнім классификациясы...................................................................................	17
4 Өнім сапасын анықтау........................................................................................	20
4.1 Өнім сапасы туралы жалпы мағлұматтар......................................................	20
4.2 Сапа көрсеткіштерінің атаутізімін анықтау..................................................	22
4.3 Өнімнің сапа деңгейін бағалау.......................................................................	24
4.4 Өнімді дайындаудың сапа деңгейін статикалық талдау..............................	25
4.5 Статистикалық талдауды жақсарту мақсатында Statistica бағдарламасын ұсыну.......................................................................................................................	27
5 Қазақстандағы аккредиттеу жағдайы................................................................
5.1 Аккредиттеу туралы жалпы ұғым, процедуралар кезеңдері.......................
5.2 Қазақстан Республикасындағы аккредиттеуді жүргізу реті........................
5.3 Қазақстандағы аккредиттеуді жүргізу мақсаттары мен мәні......................
5.4 Аккредиттеу аттестатының тоқталу жағдайлары.........................................
6 «Әйнек» сынау зертханасының күйін бағалау.................................................
6.1 Сынау зертханасының құрамы мен құрылымы............................................
6.2 Сынау зертханасында сапаның басқарылу күйі...........................................
6.3 Сынау зертханасының сыртқы ұйымдармен өзара әрекеттесуі..................
6.4 Зертхана жүзеге асырылатын сынау әдістері................................................
6.5 Жабдықпен қамтылуы.....................................................................................
7 Өнімді сынау.......................................................................................................
7.1 «Әйнек» зертханасында бұйымды сынауға дайындық................................
7.2 Шынықтырылған шыныны механикалық тұрақтылыққа сынау.................
7.3 Шыныпакетті ұзақмерзімділікке сынау.........................................................
7.4 Өлшеулерді қадағалау.....................................................................................
7.5 Сынау нәтижелерінің сапасын қамтамасыз ету............................................
7.6 Нәтижелерді рәсімдеу......................................................................................
8 Техникалық талаптар..........................................................................................
8.1 Өнімнің дайындалу технологиясы.................................................................
8.2 Өнімді таңбалау, қаптау, тасымалдау, сақтау және оны жүзеге асыру шарттары.................................................................................................................
9 Өндірістің техникалы-экономикалық негізделуі...........................................
10 Еңбек қорғау......................................................................................................
Қорытынды.............................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.........................................................................
А қосымшасы
Ә қосымшасы
Б қосымшасы
В қосымшасы
Г қосымшасы

КІРІСПЕ

Өнім сапасын жоғарлату мақсатында кәсіпорында уақытпен қатар сапаны басқару, сәйкес емес өнім мөлшерін төмендету мақсатында өзгерістер, жаңартулар енгізілуі мүмкін. Соның ішінде біздің таңдап отырған кәсіпорын – «Қазқұрылысшыны» жауапкершілігі шектеулі серіптестігінде қолданылатын сапаны қамтамасыз етудің басты құралдарын атап өтейік: СЖМ енгізу нәтижесінде іске қосылған процедуралар, Кайдзен басқару құралдары, Исикавы диаграммасы, Парето диаграммасы және т.б. принциптер.

Осы өнім сапасын жоғарлату және қазіргі нарықта өз беделін нығайту мақсатында жаңа сынау зертханасын аккредиттеу ұсынылып отыр. Болашақ бұл сынау зертханасының біраз артықшылықтарын айта кетейік: шыны өндірісі саласындағы сынау зертханасы біздің республикамызда жоқ, бірақ өндірістің өзі жоғарғы қарқынмен дамуда; ТМД елдерінде мұндай зертханалардың ал болуы; ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өзі осы саланың дамуына қолдау көрсететіндігін айта кеткендігі, үлкен кепілдік болмақ. Аккредиттеу – аккредиттеу жөніндегі орган заңды тұлғаның белгілі бір салада техникалық реттеу объектілерінің белгіненген талаптарға сәйкестігін растау женіндегі жұмыстарды құқылы екенін ресми танитын рәсім. Аккредиттеу саласы – аккредиттеу қолданылатын, сәйкестікті бағалаудың ресми танылған объектілері:

- өнімнің, процестердің, көрсетілетін кызметтің қауіпсіздігі мен сапасы мәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау;

- отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

- сәйкестікті бағалаудың сапасы мен дәйектілігін арттыру;

- саудадағы техникалық кедергілерді жою;

- отандық өнімнің сыртқы нарыққа шығуына және Қазақстан Республикасының аккредиттеу субъектілерінің жұмыс нәтижелерін халықара-лық ұйымдардың және шет елдердің тануына жағдайлар туғызу болып табылады. Қазақстан Республикасының сәйкестікті растау саласындағы аккредиттеу туралы Заң сәйкестікті растау жөніндегі органдарды, сынақ, салыстырып тексеру, калибрлеу зертханаларын (орталықтарын), өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды жүзеге асыратын заңды тұлғаларды аккредиттеу саласындағы қоғамдық қатынастарды. сондай-ақ сәйкестікті бағалау саласындагы олармен байланысты өзге де қатынастарды реттейді.

Бір нәрсені түсінген дұрыс, қазіргі сапаны басқару концепциясы – бұл тәжірибе көрсеткендей тек қана өндіріс сферасында ғана емес, соған қоса мемлекеттік және муниципалдық басқаруларда, қарулы күштер және басқа сфераларда да табысқа жетуге мүмкіндік беретін, қызметкерліктің кез келген мақсатты басқару концепциясы.

1 Дипломдық жұмысты әзірлеуге бастапқы ақпарат

Беттік тегіс (листовое) шыны – флоат әдісімен немесе бетін қайсыбір қосымша өндеусіз дайындалатын, қалыңдығы ұзындығы мен еніне қатысты кіші болып келетін, тегіс тікбұрышты беттік, түссіз, мөлдір натрий-кальций-силикатты шыны.

Берік өлшемді шыны – тұтынушы спецификациясы бойынша дайындалатын жәнежеткізілетін шыны. Еркін өлшемді шыны – зауыттық ассортимент өлшемдерінде дайындалатын және жеткізілетін шыны. Шыны қалыңдығы бойынша, қаптау түрі бойынша жіктелуі мүмкін.

Төменгіэмиссиялы жұмсақ қаптауы бар шыны жылу шығынын үнемдеу мақсатында ғимараттар мен түрлі тағайындалу саласымен құрылыстарда қолданылатын ашық-жарық конструкцияларды шыныландыру үшін тағайындалған шыныпакеттерді дайындау үшін арналған.

Шыныпакет, контуры бойынша дистанциондық рамка мен герметиктер көмегімен жалғастырылған, кептірілген ауамен немесе басқа газбен толтырылған герметикалық тұйық камераларды құрайтын екі немесе үш шыны беттен тұратын көлемді бұйым.

Бұл дипломдық жұмысты құрастыру үшін пайдаланылған жетекші нормативтік құжаттама 1.1 кестесінде көрсетілген.

1. – кесте

Жетекші нормативтік құжаттама

№	Нормативті құжат белгіленуі	Нормативті-әдістемелік құжат атауы
1	ҚР СТ 1.0-2006	ҚР МСЖ. Негізгі жағдайлар
2	ҚР СТ 1.2-2002	ҚР МСЖ. Мемлекеттік стандарттарды өндіру тәртібі
3	ҚР СТ 1.5-2008	ҚР МСЖ. Стандарттарды құруға, ұсынуға, рәсімдеуге және құрылымына жалпы талаптар
4	ҚР СТ 1.7-2003	ҚР МСЖ. Стандарттау бойынша жұмыстарды жоспарлау реті
5	ҚР СТ ИСО 9000 - 2008	Сапа менеджментінің жүйесі. Негізгі жағдайлар мен сөздік
6	ҚР СТ ИСО 9001- 2008	Сапа менеджментінің жүйесі. Талаптар
7	ҚР СТ 7.0 - 99	Аккредиттеу жүйесі. Жалпы жағдайлар

Шыныпакеттер камералар санына байланысты мына типті болуы мүмкін:

ШПБ – біркамералы;

ШПЕ – екікамералы.

Таңдалған кәсіпорын мен өнім бойынша пайдаланылған базалық нормативтік құжаттамалар тізімі 1.2 кестесінде келтірілген.

2. – кесте

Базалық нормативтік құжаттама

№	Нормативті құжат белгіленуі	Нормативті-әдістемелік құжат атауы
1	МЕСТ 111-2001	Беттік шыны
2	ҰСТ 59137621-02-2005	Төменгіэмиссиялы жұмсақ қаптауы бар шыны. Техникалық талаптар
3	МЕСТ 30698-2000	Шынықтырылған құрылыс шыны. Техникалық талаптар
4	МЕСТ 24866-99	Құрылысқа тағайындалған желімдендірілген шыныпакеттер. Техникалық шарттар
5	МЕСТ 26302-93	Шыны. Бағытталған сәклені шағылыстыру және өткізу коэффициентін анықтау әдістері

Шыныпакеттер камералары толтырылуы мүмкін:

• кептірілген ауамен;

• инертті газбен (аргон – Аr, криптон – Kr және т.б.);

• алтыфторлы күкіртпен (SF_6).

Дайындаушы мен сатып алушы арасындағы келісім бойынша шыныпакеттерді төрт немесе одан да көп шыны беттерінен жасауға, соған қоса шыныпакеттер ішінде декоративті рамкаларды орнатуға болады.

- жалпықұрылыс мақсаттық;

- арнайы қасиеттері бар құрылыс мақсаттық шыныпакеттер:

- соққыға шыдамды;

- энергияүнемдеуші;

- күннен қорғаушы;

- аязғашыдамды;

- шудан қорғаушы [31].

2 Жалпы жағдайлар

2.1 Кәсіпорынның нарықта қалыптасу тарихы

ҚазҚұрылысШыны Жауапкершілігі Шектеулі Серіптестік – Қазақстанда қауіпсіз шыны мен жылу-энергия үнемдеу стеклопакеттері өндірісі бойынша бірінші зауыт болып құрылды және 2004 жылдың тамызында пайдалануға іске қосылды.

Зауыт әлемдік өндірушілердің ең соңғы технологиялық жабдықтарымен жабдықталған.

«ҚазҚұрылысШыны» ЖШС қызметкерлігінің негізгі бағыттары мен бәсекелестік артықшылығына жатады:

• қауіпсіздігі, экологиялық қауіпсіздігі мен энергия үнемділігі негіз болатын жоғарысапалы әмбебап шыны өнімдердің көп түрін өндіру және шығару;

• технологиялық инновация, шыныны өндеудің тұрақты арнайылан-дырылуы;

• 2006 жылы енгізілген ИСО 9001-2000 Сапа менеджменті жүйесі;

• қызметкерлердің жоғары мамандандырылу дәрежесі.

2.2 Кәсіпорынның ішкі құрылымы және қызметкерлік аймағы

Компания логотипі – берік фундаменті мен жоғарыға бағытталған шыңы бар Пирамида компанияға өзіндік ерекше стиль береді. Компания имиджінің тағы бір тірегі болып «Өмір үшін жаралған» девизі саналады. Ол ҚазҚұрылысШыны маркасының негізгі көрсеткіштерін және сатып алушылар үшін артықшылықтарын бейнелейді. Бұл девиз технологиялық және өндірістік артықшылықтарды, инновацияға бет бұрғандықты, жасалған жұмыстың және өнімнің сапа көрсеткіштерін көрсетеді.

Компания девизі екі мағынаға ие: ұзақмерзімділік, сенімділік және тұрақтылық идеясынан басқа, ол соған қоса өмір сапасын жақсарту технологиясын да көрсетеді. Бұл девиз ерекше жауапкершілікті бейнелейді.

«ҚазҚұрылысШыны» өндірістік компаниясы 2003 жылы Алматы қаласында құрылып, 2004 жылдың тамызында шынының өндірістік қайта өндеуін бастады. Кәсіпорында ISO 9001-2000 сапа менеджменті және сертификаттау жүйесі енгізілген.

Компания шығаратын өнім отандық құрылыс нарығының барлық қажеттіліктерін қанағаттандырады. «ҚазҚұрылысШыны» құрушылары Республика экономикасына энергия үнемдеу технологиясын енгізу қажеттілігін түсініп, энергия үнемдеуші шыныларды бірінші болып елге кіргізіп, оны өндеуді бастады.

Бүгінгі таңда құрылыстағы басты бағыттардың біріне, ғимараттың жылумен қорғалу дәрежесін жоғарлататын және адамдар қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, энергия үнемдеуші және қауіпсіз шыныландыру жатады. Энергия үнемдеуші және қауіпсіз шыны адамдарға жылуда және жайлылықта өмір сүруге мүмкіндік береді. Компания шығаратын шыны 650-70 градус температурада шынықтыру процесінен өтіп, қарапайым шыныдан 5-7 есе беріктеу болып келеді. Соған қоса өндіріс шынылары сынған кезде ұсақ шыны бөлшектеріне бөлініп қалады. Олардың ұштары өткір болмайды және адамды жарақаттамайды. Ал шығарылатын жылу-энергия үнемдеуші шыныпакеттер қысқы уақытта бөлмеде жылуды сақтайды, жазда ыстықты жібермейді. Осының арқасында жылумен қамтамасыз ету және желдетуға электрэнергия шығындары қысқарады.

Компания әлемдік шыны өндірушілерінің барлық ассортиментіне ие: «Guardian» (Германия), «Guardian» (Ресей), «Glaverbel» (Бельгия), «AGC Бор Шыны Зауыты» (Ресей), «Pilkingt-n» (Англия), «Saint G-bain» (Франция), Hansung (Корея), «Саратовқұрылысшыны» (Ресей), «Салаватшыны» (Ресей), «F-rd» (АҚШ).

Өндіріс еуропалық өндірушілердің жаңа жабдықтарымен жабдықталған: «Lisec» (Австрия), «glast-n BAVEL-NI TAMGLASS» (Финляндия), «Z.Bavell-ni» (Италия), «Jardina» (Италия).

Компанияның басты профилі болып шикізат шыныны (ажарланған, энергия үнемдеуші, ламинирленген, рифленген, қаптауы бар шынылар, айна) өндеу, сонымен қатар құрылыста, көлік топтарында, жиһазда, интерьерде, тұрмыстық техникада және т.б. үшін өндеу саналады.

Компания СМЖ енгізгелі, келесідей процедураларды іске қосты:

• ПРО KSS 401-09 Ішкі нормативтік құжаттама;

• ПРО KSS 402-09 Ұйым құжаттамасы;

• ПРО KSS 403-09 Қызметтік құжаттама;

• ПРО KSS 404-09 Сыртқы құжаттар;

• ПРО KSS 405-09 Архив;

• ПРО KSS 406-09 Жазбаларды басқару;

• ПРО KSS 501-09 Басшылық басқаруы;

• ПРО KSS 502-09 Жақсартуларды жоспарлау;

• ПРО KSS 601-09 Персоналды басқару;

• ПРО KSS 602-09 Өндірістік желілерді күту;

• ПРО KSS 603-09 Автокөлік құралдарын күту;

• ПРО KSS 604-09 Еңбек қорғау және өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

• ПРО KSS 605-09 Негізгі жұмысшыларды дайындау;

• ПРО KSS 702-09 Келісімдерді талдау;

• ПРО KSS 703-09 Сатып алулар;

• ПРО KSS 704-09 Бақылау өлшеу аспаптары;

• ПРО KSS 705-09 Өндірісті жоспарлау;

• ПРО KSS 706-09 Жаңа өнімді дайындау;

• ПРО КSS 707-09 Беттік шыныдан өнім өндірісі. Шыны бұйымдарды дайындау;

• ПРО KSS 708-09 Орталық қойманы басқару;

• ПРО KSS 709-09 Жеткізіп қоюды басқару;

• ПРО KSS 710-09 Сатулар;

• ПРО KSS 801-09 Ішкі тексерулер;

• ПРО KSS 803-09 Түзетуші және алдын алу әрекеттері;

• ПРО KSS 804-08 Сапаны бақылау және сәйкес емес өнімді басқару.

ПРО KSS 804-08 Сапаны бақылау және сәйкес емес өнімді басқару процедурасы Өнім сапасын басқаруды қамтамасыз етуге және сәйкес емес өнімді басқаруға бағытталған жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу ретін орнатады (А қосымшасы).

Өнім сапасын бақылау және тұтынушы, конструкторлық, технологиялық және басқа да нормативті-техникалық құжаттама талаптарына сәйкестікке тексеру мақсатында кәсіпорында жоғарыда көрсетілген бірнеше процестер қарастырылған.

Кәсіпорында сапаны бақылау мақсаты – өнімнің сәйкестік деңгейінің орнатылған талаптарға сәйкестік деңгейін анықтау.

Жоғарыда көрсетілген процедура талаптары мына кезеңдерді қарастырады:

• шикізаттың кіріс сапасын бақылау;

• технологиялық және операцияаралық процестерді бақылау;

• дайын өнім сапасын бақылау (Ә қосымшасы);

• жаңа өнім өндіру кезіндегі сапаны бақылау.

Кәсіпорында енгізілген СМЖ негізінде енгізілген рәсімдеу құжаттарымен сәйкес өнім сапасы мен процесс сапасын бақылау екі басты кезеңнен тұрады (В қосымшасы).

3 Өнім туралы жалпы мағлұматтар

3.1 Бұйымның қызметтік тағайындалуы

Шыны өзіндік оптикалық ауытқулар мен нормаланатын шектеріне сәйкес М0-М7 маркаларына бөлінеді.

Шыны өлшемдерінің категорияларына байланысты мыналарға бөлінеді:

• берік өлшемді шынылар (ТР);

• еркін өлшемді шынылар (СВР) [28].

3.1-кестеде көрсетілген шыныпакет сипаттамалары шыныпакет сипаттамалары мен оларды дайындау технологиясы МЕСТ 24866 талаптарына сәйкес келеді деген тұжырыммен есептелген.

3.1 – кесте -Шыныпакеттің сипаттамалары

Жылулық эмиссия коэффициенті	Шыныпакет конструкциясы	R, м^2 ^0С/Вт	U
0,02	4М1-16 ауа-4И1	0,558	1,791
0,04	4М1-16 ауа-4И2	0,545	1,834
0,06	4М1-16 ауа-4И3	0,533	1,876
0,08	4М1-16 ауа-4И4	0,522	1,917
0,10	4М1-16 ауа-4И5	0,511	1,957
0,02	4М1-16 Ar-4И1	0,703	1,423
0,04	4М1-16 Ar-4И2	0,679	1,473
0,06	4М1-16 Ar-4И3	0,657	1,523
0,08	4М1-16 Ar-4И4	0,637	1,571
0,10	4М1-16 Ar-4И5	0,618	1,617
0,02	4М1-16 ауа-4М1-16 ауа-4И1	0,894	1,118
0,04	4М1-16 ауа-4М1-16 ауа-4И2	0,869	1,15
0,06	4М1-16 ауа-4М1-16 ауа-4И3	0,847	1,181
0,08	4М1-16 ауа-4М1-16 ауа-4И4	0,826	1,21
0,10	4М1-16 ауа-4М1-16 ауа-4И5	0,808	1,238
0,02	4М1-16 Ar-4М1-16 Ar-4И1	1,108	0,902
0,04	4М1-16 Ar-4М1-16 Ar-4И2	1,062	0,941
0,06	4М1-16 Ar-4М1-16 Ar-4И3	1,023	0,978
0,08	4М1-16 Ar-4М1-16 Ar-4И4	0,988	1,013
0,10	4М1-16 Ar-4М1-16 Ar-4И5	0,957	1,045
Ескерту – R – жылуберіліске кедергі; U – жылуөткізгіштік коэффициенті; Ar – шыныпакеттік аргонмен толтырылуы

3.2 Өнім классификациясы, қолданылу аймағы

Классификациясы, негізгі параметрлері және өлшемдері

ТНВЭД ТС (КБ СЭҚТА), сыртқыэкономикалық қызметкерліктің тауарлық атаутізімі – Белорусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы кедендік бірлестіктің біртұтас тарифі (БКТ) соңғы үлгісі үш ел басшыларымен 27.11.2009ж. бекітілген және 2010 жыллың 1-қаңтарынан іске қосылған.

СЭҚТА он таңбадан тұрады. Бастапқы төрт белгі тауар позициясын анықтайды; 5, 6 сан – субпозициясын; 7, 8, 9 белгілер – ішкісубпозициясын; соңғы 10-таңба – тауар бөлшектенуін.

СЭҚКА кодтарында тауарларды белгілі бір топқа жатқызу принциптері қатаң түрде қадағалануда. Тауарды дұрыс анықтау және оның классификациясы (жіктелуі) ставка анықтағанда, режім, салымдар мен төлемдерді орнатқан кезде маңызды рөл атқарады.

Соның ішінде біз қарастыратын өнім жалпықұрылыс тағайындаулы шыныпакет (шыныбұйым) кодын анықтайық. Өнімнің өзіндік таңңбалануы – ШПБШ 4М1-16-4СGN.

СЭҚКА бойынша 13-бөлімге – тастан, гипстен, цементтен, асбесттен, слюдадан немесе ұқсас материалдардан бұйымдар; керамикалық бұйымдар; шыны және одан жасалатын бұйымдарға жатқызамыз.

70 – шыны және одан жасалатын бұйымдар;

7016 90 – витраждар және ұқсас бұйымдар; блок, панельдер, плиталар түріндегі ұяшықты немесе пеношыны, сыртқықабат немесе басқа формадағы шыны;

7016 90 100 0 – витраждар және ұқсас бұйымдар.

Шыны орнатылған тәртіппен бекітілген технологиялық құжаттама бойынша МЕСТ 111-2001 талаптарымен сәйкес дайындалуы қажет.

Номинал қалыңдық, қалыңдық бойынша рұқсат етілген ауытқулар мен бір беттік шынының көпқалыңдылығы 3.2-кестеде көрсетілген мәндерге сәйкес келу керек. Дайындаушы мен тұтынушы келісуі бойынша басқа қалыңдықты шыныларды дайындау рұқсат етіледі, бірақ бұл жағдайда рұқсат етілген ауытқулар мен көпқалыңдылық барынша жуық қалыңдық үшін кестеде келтірілген мәндерден аспауы керек.

Шыны беттерінің ұзындығы мен ені бойынша шектік рұқсат етілген ауытқулары 3.3-кестеде көрсетілген мәндерден аспауы керек. Шыны беттерінің диагональдар ұзындығының айырмашылығы 3.4-кестеде көрсетілген мәндерден аспауы керек [28].

Шыныпакеттерді жобалау кезінде оларды пайдалану кезіндегі температуралық қысымды, соған қоса кері температуралардың әсерін және шыныпакеттердің тегісбеттіктен ауытқуына қысымның үлкен айырмасын ескерген жөн.

3.2 – кесте - Шынының қалыңдық сапа көрсеткішіне қойылатын шектеулер

Шыны қалыңдығы, мм	Қалыңдық бойынша рұқсат етілген ауытқулар, мм	Көпқалыңдылық артық емес, мм
1,0	+0,1	0,05
1,5
2,0	+0,2	0,10
2,5
3,0
3,5
4,0
5,0	+0,3	0,20
6,0
7,0
8,0	+0,4	0,30
10,0
12,0	+0,6	0,40
15,0
19,0	+1,0	0,50
25,0

3.3 – кесте - Шыны беттерінің ұзындығы

Шыны беттерінің ұзындығы мен ені,мм	Шыны беттерінің ұзындығы мен ені бойынша шекті ауытқулары, мм
	ТР	СВР
1000-ға дейін	+1,0	+5,0
1000-нан 3500-ға дейін	+2,0
3500-нан жоғары	+4,0

3.4 – кесте- Шыны беттерінің диагональдар ұзындығының айырмашылығы

Шыны берінің диагональдар ұзындығы,мм	Шыны беттерінің диагональдар ұзындығының айырмашылығы, артық емес, мм
	ТР	СВР
1000-ға дейін	2	7
1000-нан 3500-ға дейін	3
3500-нан жоғары	5

Шыныпакеттерді бөлмедегі қарапайым жарықтандыру, жылуды оқшауландыру, дыбысоқшауландыру және конструкцияның механикалы тұқартылығы бойынша іске қосылған нормативтік құжаттар талаптарын ескерумен жобалануы қажет.

Сонымен қатар МЕСТ 24866-1990 стандартында шынының тегісбеттікке орнатылған талаптары шыныпакет ішінде 10-30°С ауа (газ) температурасында және 730-770 мм рт. ст. Атмосфералық ауа қысымында дұрыс болып саналады.

Құрылыстың қысқы мерзімінде шыныпакеттермен шынықтырылған бөлмелерде ауа температурасы +5°С-тан кем болмауы керек [31].

Шыныпакеттерді пайдалану кезінде бөлме ішіндегі ауа температурасы +30°С-тан артық болмауы қажет және салыстырмалы ылғалдықтың 60%-дан артық болмағандығы дұрыс деп саналады. Бөлмеде ылғалдық жоғарырақ болса, сыртқы температура шыңдық төменгі деңгей көрсетсе, онда шыныпакет шынысының ішкі бетінде конденсаттың уақытша ізі қалыптасуы мүмкін.

Шыны бетінің жазықтылықтан ауытқуы кіші қабырғасы ұзындығының 0,1%-нан аспауы керек.

3-сурет- Екі камералы жылупакеттің бір камералы шыныпакетке алмастыру тиімділігі ең алдымен бағасында және сапасында

Шыны бетінің қырлар түзусызықтығынан ауытқулар мен бұрыштарының тікбұрыштығынан ауытқуға талаптар қажет жағдайда жеткізіп қоюға құжаттарда немесе басқа да дайындаушы мен тұтынушы арасында келістірілген құжаттарда орнатылады.

Шынының шартты белгіленуі шыны маркасы, өлшемдер категориясы, ұзындығы, ені, қалыңдығы белгіленуінен және МЕСТ 111-2001 стандарт белгіленуінен тұруы қажет. Маркасы М1, ұзындығы 1800 мм, ені 1200 мм, қалыңдығы 4мм берік өлшемді беттік шынының шартты белгілену мысалы: Беттік шыны М1 - ТР - 1800×1200×4 МЕСТ 111.

Экспорт-импорттық операцияларда, құрамы жеткізіп қою келісімдерінде (контрактілерде) келістірілген басқа да шартты белгілеулерге жол беріледі.

4 Өнім сапасын анықтау

4.1 Өнім сапасы туралы жалпы мағлұматтар

Сапа, қызметкерліктің барлық жақтарының (өндіру стратегиясы, өндірісті ұйымдастыру, маркетинг және т.б.) тиімділігін сипаттайтын комплексті түсінік. Өнім сапасы сапа жүйесінің түгелімен басты құраушысы болып табылады. Қазіргі әдебиеттерде және тәжірибеде сапа түсінігінің түрлі баяндалуы бар. Стандарттау бойынша халықаралық ұйым сапаны (ИСО – 8402 стандарты) өнім немесе қызметтің келістірілген және болжанған қажеттіліктерді қанағаттандыру қасиетін беретін өнім немесе қызмет қасиеттер мен сипаттамалар жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл стандарт «сапаны қамтамасыз ету», «сапаны басқару», «сапа серіппесі» түсініктерін енгізді. Халықаралық деңгейде сапаға талаптар 9000 сериялы ИСО стандартымен анықталады.

9000 сериялы ИСО стандарттары сапа жүесін бағалау бойынша келісімді шарттардың әлеммен расталған, біртұтас ыңғайын орнатты және өндірушілер мен өнімді тұтынушылар арасында қатынастарды реттеді. Басқа сөзбен, ИСО стандарттары – тұтынушыға қатаң бағдар.

TQM – өнімнің қажетті сапасына жету үшін барлық жұмыстың жоғары сапасын жорамалдайтын, толық қамтушы, тотальдық менеджмент сапасы. Бәрінен бұрын, бұл көрсетілген еңбек шарттарын, өндірістің жоғары ұйымдастыру – техникалық деңгейін қамтамасыз етумен байланысты жұмыс. Жұмыс сапасына қолданылатын басқару шешімдерінің, жоспарлау жүйесінің дәлелдігі кіреді. Шығарылатын өніммен тікелей байланысты жұмыс сапасы ерекше мәнге ие (технологиялық үрдістердің сапасын бақылау).

Бұйым күрделілігін көтеру бағаланатын қасиеттер санының өсуіне әкелді. Ауырлық центрі бұйымның функциональдық қасиеттерінің жиынтығын тексеруге жылжыған. Массалық өндіріс шарттарында сапа жеке даналар позициясынан емес, өндірісте өндірілетін барлық бұйымдардың сапа стандарты позициясынан қарастырылады [1].

Ғылыми-техникалық прогресстің дамуымен күрделі құрылғыларды және басқа жүйелерді басқару үшін, автоматты жабдық пайда болды. «Сенімділік» түсінігі шықты. Осылай сапа түсінігі әрдайым дамып, нақтыланып отырды. Сапаны басқару қажеттілігімен сәйкес сапа туралы ақпаратты жинау, өңдеу және талдау әдістері өндірілді. Нарықтық экономика шарттарында функцияландырылған фирмалар өндіру және тұтыну үрдістіренде сапаны қадағалаужы ұйымдастыруға тырысты. Ақаулардың алдын алу үшін тірек жасалынды.

Сапа түсінігі өндірушілер мен тұтынушылар арасында өзара байланысты. Өндіруші өндірілетін өнімді пайдаланудың барлық периодты бойын қарастырып сапаны қамқорлықпен алдын алу керек. Содан басқа ол сатудан кейін қажетті қызмет етумен қамтамасыз ету керек. Бұл әсіресе пайдалану қиындығымен ерекшеленетін тауарлар үшін, өнім бағдарламасы үшін маңызды.

Әдебиетте сапа түсінігі әртүрлі түсіндіріледі. Бірақ, сапа түсініктеріндегі басты ерекшелік, оның әкімшіл-әміршіл және нарықтық экономика шарттарында түсініктері арасында жатыр. Әміршіл-әкімшілдік экономикада сапа өндіруші позициядан талқыланады. Нарықтық экономикада сапа тұтынушы позициясынан қарастырылады.

Бұйым сапасы тұтыну кезінде байқалуы мүмкін

Жүз пайыз сапаны қамтамсыз ететін саясат, негізінде, сапаны қамтамсыз етумен байланысты шығындардың белгілі қатынасы бар: өндіріске, жабдықты орнатуға, ал содан кейін пайдалануға жобалаудан әрбір жылжу кезеңіне қажетті шығындар өседі. Яғни, егер жобалау сатысында қатені алдын алу және жою 2000 тг болса, онда машина өндірісінде ол 20000 тг шығындалады, монтаж және жөндеуге тапсырушыға берсең ол 200 мың тг шығындалады, ал пайдалану кезінде ол 2 миллион теңгеге шығындалады, егер мүмкін болса әрине.

Сапа бағдарламалары көрсеткіш мәндерінің орнатылуымен барлық мүмкін мемлекеттік жоспарлар және бағдарламалар жобалы – конструкторлы ұйымдар бағдарламалары, өндірістік бірлескен кәсіпорындардың жоспарлары келісім шарт міндеткерліктеріне құраушы бөлік болып кіре алады.

Сапа көрсеткіштері тауар биржаларында және тауар қозғалысының басқа фирмаларында келісім шарттарында ескеріледі.

Сапаға талаптар нормативті және нормативті-техникалық құжаттарда орнатылады және қаржыландырады: мемлекеттік, салалық, фирмалық стандарттарда, өнімге техникалық шарттарда, бұйымды жобалауға немесе жаңартуға техникалық тапсырмаларда, сызбаларда, технологиялық карталарда және технологиялық регламенттерде, сапаны бақылау карталарында және т.с.с. Бұл тізімді жалғастыруға болады.

Өнім сапасының берілген параметрлерден ауытқулары, ережеге сай жаманырақ жаққа байқалады және жалпы, жеке көрінулері бар.

Өнімнің физикалық және моральдық тозуы, пайдалану және сақтауда бастапқы қасиеттерін жоғалтуы [2].

Өнім сапасының тұрақсыздығы, өзгеруі тек физикалық және моральдық ескіру жалпы бағыттарында ғана байқалады. Орнатылған талаптардан жеке ауытқулар да болады. Олар әртүрлі және экономикалық, техникалық сипатта емес, ал сыртқы сипат шарттарына пайдалану шарттары мен ережелерінің бұзылуы, өндірушілер мен дайындаушылар қателері, өндіріс тәртібінің бұзылуы, өнімді дайындау және қолдану жабдықтардың акаулары.

Берілген парметрлердің жеке ауытқуларынан пайда болған сапа тұрақсыздығы кездейсоқ болады. Олардың байқалуын тек ықтималдықтың белгілі бір дәрежесімен анықтауға болады.

Сапаны бағалау тұрақсыздығына әсер ететін тағы бір фактор – қажеттіліктердің тұрақсыздығы мен өзгеруі. Өнім параметрлері нормативті және техникалық құжаттамаларға қатаң сәйкес келуі мүмкін, бірақ тұтынушылар талаптары өзгереді және сапа өзгеріссіз парметрлерде төмендейді және тіптен жоғалады.

Өнім сапасы әрдайым қозғалыста екенін айта кетуге болады. Осыдан сапа үнемі тұрақсыз объект. Бұл объективті шындық және онымен бізге жұмыс істеуге тура келеді. Адамдар жалпы қызметкерлікте сапа қасиеттерінің жойылуын іздейді және осы өзгерістерді өлшейді, бағалайды. Физикалық ескіруді баяулату үшін, техникалық қызмет көрсету және жүріп жатқан жөндеу бойынша түрлі профилактикалық шаралар қолданылады.

Егер сапа төмендеуі жіберілетін мәндер шегінен шықса, іргелі жөндеу жүргізіледі.

Сапа – бұл, тұтынушының ең жақсы адалдық кепілдемесі, шет ел өндірушілермен бәсекелестік біздің ең күшті қорғану түзуіміз және өсу тұрақтылығының және жоғары табысты ұстап тұрудың жалғыз тәсілі.

Өнім сапасының тұтынушы талаптарына сәйкестігі позициясынан түсінігі нарықтық экономика шарттарында пайда болды.

Өнім сапасын анықтау идеясын голландтық ғалымдар Дж. Ван Этингеру және Дж. Ситтигу ойлап тапқан. Олармен ғылымның арнайы аумағы квалиметрия өңделді. Квалиметрия, сапа көрсеткіштерін өлшеу және квантификациялау тәсілдері туралы ғылым. Квалиметрия тауардың сапалы көрсеткіштеріне сандық баға беруге мүмкіндік береді. Квалиметрия сапаның қарастырып жатқан өнімнің көп қасиетіне байланысты түсінігінен шығады. Өнім сапасын бағалау үшін, оның қасиеттері туралы мәліметтер жеткіліксіз өнім пайдаланатын шарттарды ескеру қажет. Дж. Ван Этингер мен Дж. Ситтигтің ойы бойынша сапа, егер тұтынушы қасиеттерді маңыздылығы бойынша топтастыра білсе, сандық мәндермен берілуі мүмкін. Олар, сапа – өлшенетін шама деп санаған, сондықтан өнімнің қойылған талаптарға сәйкестігі белгілі бір тұрақты шамамен берілуі мүмкін, бұл жағдайда – ақша.

4.2 Сапа көрсеткіштерінің атаутізімін анықтау

Шыныдан жасалатын негізгі бұйымдарды жалпы сипаттамалары бойынша үш түрге бөлуге болады:

• триплекс (көпқабатты шыны);

• шынықтырылған шыны;

• стеклопакет [28].

Осы үш өнім түрінің өзіндік сапа көрсеткіштерін атап өтейік:

Шыныпакет: диагональдар ұзындықтарының айырмашылығы; формадан ауытқуы; сыртқы көрінісі; герметизациялау қабатының жалпы тереңдігі; оптикалық ауытқулар; герметизациялануы; бағытталған жарық өткізу көлемі; точка росы (абсорбент); қорғаныш класы; ұзақмерзімділік; жылуберілісіне қарсы тұру; дыбысты оқшаулау. Осы шыныпакет көрсеткіштері бойынша өткізу-қабылдау және периодтық сынау өткізілуі қажет (4.1-кесте).

4.1 – кесте - Шыныпакеттің сапа көрсеткіштері бойынша міндетті сынаулар (МЕСТ 24866-1999 сәйкес)

Көрсеткіш аталуы	Талап пунктінөмірі	Сынау түрі		Период-тылығы	Сынау әдісі пункт нөмірі
		өткізу-тапсыру	период-тық
Геометриялық өлшемдержің ауытқуы	3.5; 3.7	+	-	Әрбір партия	6.2; 6.3
Диагональдар ұзындықтарының айырмасы	3.8	+	-	Қайта сол	6.2
Формадан ауытқуы	3.9; 3.10; 3.11	+	-	"	6.4; 6.5
Сыртқы көрінісі	4.1.1-4.1.4	+	-	"	6.6
Герметизациялаушы қабаттың жалпы қалыңдығы	3.12	+	-	"	6.8
Оптикалық ауытқулар	4.1.6	+	-	"	6.7
Герметикалықтығы	4.1.5	+	+	*	*
Камералардың газбен толтырылу көлемі	4.1.9	-	+	Жылына 1 рет	6.16
Жарықты бағыттаулы өткізу коэффициенті	4.1.7	-	+	Қайта сол	6.11
Точка росы (ұзақмерзімділік)	4.1.7	-	+	Айына 1 рет	6.10
Қорғаныс класы	4.1.7	-	+	Жылына 1 рет	6.14
Ұзақмерзімділік (соған қоса аязғашыдамдылық)	4.1.8	-	+	5 жылда бір рет	6.15
Жылуберілісіне кедергі	4.1.7	-	+	Қайта сол	6.12
Дыбысоқшаулау	4.1.7	-	+	"	6

Триплекс (көпқабатты шыны):

• геометриялық өлшемдері;

• геометриялық өлшемдердің ауытқуы;

• шынылар ығысуы;

• формадан ауытқуы;

• диагональдар ұзындығының айырмашылығы;

• шетжақтарына талаптар;

• сыртқы көрінісі.

Шынықтырылған шыны [30]

- геометриялық өлшемдердің ауытқуы:

- қалыңдығы;

- ұзындығы, ені;

• диагональдар ұзындықтарының айырмашылығы;

• түзусызықтықтан ауытқу;

• жазықтықтан ауытқу;

• тікбұрышты емес шынылардың формадан және өлшемдерінің ауытқуы;

• ұштар мен қырларының сапасы;

• сыртқы көрінісі (шыны ақаулары)

• таңбалануы;

• бұзылу сипаты;

• механикалық қаттылығы – қатты денемен соғу;

• термотұрақтылық;

• қорғаныш класы (жұмсақ денемен соғу).

4.3 Өнімнің сапа деңгейін бағалау

Өнім сапасын бақылау бүгін көптеген көрсеткіштермен өлшенетін күрделі технологиялық процесс.

Соңғы тұтынушыға жеткенше, кәсіпорындардың бір қатарында өндірілетін сыра өндірісінің барлық сатыларында мұқият тексеруден өту керек. Сынау зертханасында күрделі құрылғылардың барлығын қадағалайды, шыныпакет дайындауда қолданылатын су сапасы, ауаның арнайы сынамасы және жабдықтардың шайылуына дейін шикізат сапасы. Герметик, адсорбент, рамка – барлығы қатаң бақылану керек. Өндірістік процесті автоматтандыру шикізаттың адаммен және ауамен араласуын болдырмайды. Құраушыларды дайындауға ерекше көңіл бөлінеді, ол бірнеше сатылы стерилдеуден өтеді.

Өнім сапасын бағалау бойынша жүйелі шараларды қолдану өнім сапасын басқару жүйесінің басты элементтерінің бірі болып келеді. Сапа дәрежесі сапа өлшемі болып келеді.

Өнім сапасының МЕСТ 15467-79-ға сәйкес дәрежесі деп өнімнің базалық көрсеткіштер жиынтығының оның сапа көрсеткіштер жиынтығымен салыстыруға негізделген саласының салыстырмалы сипаттамасын айтады.

Сапа дәрежесін салыстырмалы бағалауды жүргізу үшін сапа көрсеткіштері базалық болып есептелетін эталонды үлгілерді қабылдайды. Көбінесе эталон ретінде одақтық және шетелдік ең жақсы үлгілерді таңдайды, ал базалық көрсеткіштер бірлікті, комплексті және интегралды бола алады [4].

Эталондар берілуі үшін:

- нақты бұйыммен;

- стандартпен;

- жоспарланған бұйыммен.

Өнім сапасының дәрежесін бағалау бойынша шаралар бірізділігі келесідей:

- өнім сапасының дәрежесін бағалау мақсаттарын анықтау;

- сапа көрсеткіштерін талдау және оларды анықтау;

- сапа көрсеткіштерін анықтау;

- базалық көрсеткіштерді таңдау;

- сапа дәрежесін бағалау әдісін таңдау;

- сапа дәрежесін бағалау [6].

Сапа дәрежесін бағалау бір текті өнім бойынша да (бір класс және тағайындалуы бойынша бұйымдар), кәсіпорындардың белгілі бір тобымен немесе жеке кәсіпорынмен, немесе саламен шығарылатын әртүрлі өнім бойынша да жүргізіледі.

Біртекті өнім сапасының дәрежесін бағалау үшін дифференциалды, кешенді немесе аралас әдістер қолданылады.

4.4 Өнімді дайындаудың сапа деңгейін статистикалық талдау

Кәсіпорында статистикалық талдаудың жүргізілуіне, кезекті алдын алу, болдырмау және түзету шараларының ұйымдастырылып, жүзеге асырылуына Техникалық бақылау бөлімі жауап береді. Техникалық бақылау бөлімінің басты мақсаты – ақау көзін анықтап, оны жояр барлық мүмкін жағдайларды талдап, қарастырып ұсыну, осынң нәтижесінде сапасыз өнім деңгейін төмендету. Осы талдаудың статистикалық талдаудың басты есептеу бөлімін қарастырайық. Мысал ретінде кезекті кестелерде 2009жыл бойынша жасалған талдауларды қарастырайық (4.2, 4.3 кестелер).

Қыркүйек айына ақаулар бойынша деректерді талдай отырып келесідей шешімдер жасауға болады:

- ақаулар саны азайды (алдыңғы аймен салыстырғанда).

Ақау шынымен жұмыс кезінде байқаусыздан, жұмысқа жауапкершіліксіз қараудан болды. Көбіне бұл өндеу мен ШПБ участоктарының операторлары мен оқушылары болған. Дегенмен қыркүйек айында кінәлілер есебінен болған ақаулар екі есе қысқарған.

4.2 – кесте -Участок бойынша ақаулардың 2009 ж. мамыр-қыркүйек мерзіміне жалпылама кестесі

Участок Атауы	Шыныны өндеу, айлар,( м2)
	мамыр	маусым	шілде	тамыз	қыркүйек
ШПБ	5550,6	8943	10434	13255,2	15273,2
Өндеу	1430,6	1887,9	4768,9	2517,85	4082,75
Триплекс	215,4	460,3	606,35	805,53	-
Барлығы өнделді	7196,6	11291,2	15809,25	16578,5	19356
Ақау	219,0	253,3	445,0	599,15	510,85
%	3,0	2,2	2,8	3,6	2,6

4.3 – кесте - Сәуір айынан тамыз аралығындағы 2009 ж. ақаулар талдауы

Айлар	Барлық ақаулар, м2	Соның ішінде, ақау түрі бойынша жіктелуі
		Қырлар шағылуы	Сызаттар	Қаптау жануы	Жарықтар
Мамыр	219,0	54,8	63,2	72,4	28,5
Маусым	253,3	93,5	66,7	29,3	63,7
Шілде	445,0	176,7	123,2	117,1	71,4
Тамыз	599,15	103,41	241,35	116,52	137,87
Қыркүйек	510,85	105,97	172,27	167,66	64,95

Технологиялық себептер бойынша ақаулар көбейді, бұны көпқабатты шыныға көп тапсырыс болғандығымен түсіндіруге болады. Мысалы, автоклавтаудан кейінгі ақаулар (пузырьлар, сынулар).

Ақаулардың көбі ШӨЦ түрлі жабдықтарында өндеу кезінде болды:

- шыныны PR-88 станогында өндеу (қырлар шағылуы, жарық, сызаттар);

- қырды алу қолстаногында өндеу (лента жыртылады, нәтижесінде шыны сынады);

- «Alpa–315» көпфункциялы станокта өндеу (қыр шағылуы, жарықтар);

- шынықтыру кезінде (пеште болатын жарылу);

- автоклавтау участогында (шыны сынуы, пузырь).

Ақаулардың көбі жаңа итальяндық Deltashapе станоыгнда өндеу кезінде болатындығын ескерген жөн (шыны сынуы, қырлар шағылуы, қырларды сапасыз өндеу).

4.1-сурет- Мамыр-қыркүйек аралығында (2014ж) кездескен ақаулар диаграммасы

4.5 Статистикалық талдауды жақсарту мақсатында Statistica бағдарламасын ұсыну

Бағдарлама туралы жалпы мағлұмат.

Сипаттамасы: деректерді талдаудың барлық соңғы компьютерлік және математикалық әдістері іске асырылған статистикалық талдаудың жаңа пакеті.

Бағдарлама өндірістің барлық салаларына арналған (бизнес, ғылым, оқыту). Мұнда деректерді статикалық өндеудің барлық мүмкін функциялары іске қосылған, сонымен қатар графиктерді, деректре базасын құруға болады.

STATISTICA бағдарламасына Visual Basic енгізілген, бұл оған қосымша 10 000 жаңа функцияны қосады. Кезекті 4.2 – 4.8 суреттерде бағдарламамен жұмыс істеу мысалдары көрсетілген. Бағдарламада шынының ең көп кездесетін ақауларының бір түрі – сызаттарды (царапины) талдау кезінде талдау типін таңдау, сәйкес картаны таңдау және тұрғыза, диаграмма типін таңдау және мүмкін себеп-салдар кестесі келтірілген. Сонымен қатар таңдама жүргізу нәтижелері, күткен болжамдар мен нақты фактілі нәтижелер арасындағы айырмашылықтар көрсетілген.

4.2-сурет- Бағдарламадағы талдау жасау мүмкін типтері

4.3-сурет- С-картасын тұрғызу үшін деректер кестесі

4.4-сурет- Бағдарламада талдау жасау диаграммасын таңдау

Бұл Basic синтаксисі толығымен Micr-s-ft Visual Basic-пен сәйкес келеді. Деректер пакетін толық есептеу үшін жұмыс істейтін p-rtable – версиясы.

4.5-сурет- С-бақылау картасы және ақауы бар бұйымдардың таралу гистограммасы

STATISTICA – бұл құрамын талдау процедуралары мен әдістері кіретін деректер ді статистикалық талдау жүйесі; 100-ден астам түрлі график типтері; сипаттаушы және топтаушы статистика;

4.6-сурет- С-бақылау картасын талдау кестесі

4.7-сурет- Р-бақылау картасын тұрғызу үшін деректер кестесі

Мүмкіндіктері: тез негізгі және блоктык статистика; көптік регрессия; параметрлік емес регрессия; деректерді талдау, корелляция; дисперсиялық және ковариациондық талдау; интерактивті ықтималдықты калькулятор; Т-критерилер; жиілік, кедергі кестелері. Бағдарламада бірнеше диаграмма түрлері бар, олардың қажеттісі тізімнен алынады. Диаграмма кесте сияқты басқа да бағдарламаларға көшіріле алады.

4.8-сурет- Қадағаланатын және болжанған мәндер

Осы бағдарламға негіз болған Шухарт картасына тоқтала кетейік. Шухарт карталары статистикалық талдау мен процестің сапасын басқару үшін тағайындалған. Бақылау карталарын зерттеліп отырған процестің статистикатық басқарылатын жағдайда екендігін немесе басқарылмайтынғын анықтау үшін қолданылады [33].

Бір картада уақыт бойынша өзгеретін бір ғана сапа көрсеткіші көрсетілуі мүмкін. Бір уақытта бірнеше параметрлерді көру үшін олардың барлығын бір параметрге келтіру қажет.

Сапалы статистикалық талдау үшін нүктелер саны жеткілікті үлкен болуы керек, 30-дан жоғары болу қажет. Дегенмен тәжірибеде 12-15 мәннен кем емес таңдау саны қабылданады.

БК (бақылау карталарын) құру реті. Бақыланатын процестің қайсыбір уақыттық таңдау мәндері алынады (бұл партиядағы ақауы бар бұйымдар саны да, дебеторлық қарыз да болуы мүмкін) (4.9-сурет). Кестеге Х осі бойынша уақытты сағат, күн немесе ай) немесе таңдалған параметрдің бірізді өлшеу реті қойылады, ал Y осі бойынша – бақыланатын процесс мәндері қойылады. Белгісіз сандарға нөлді қоюға болмайды. Егер мән берілген нүктеде белгісіз болса, онда ондай сандар мүлдем салынбайды.

4.9-сурет- Бақылау картасының мысалы

Сәйкес орнатылған формулалар бойынша ортаңғы (медиана) сызығы, екі шеткі нүктелерге сәйкес келетін сигма-ауытқу зоналары орнатылады. Осы екі шеткі сызыққа қатысты процестің қалпына келтірілу мүмкіндігі бағаланады.

5 Қазақстандағы аккредиттеу жүйесі

5.1 Аккредиттеу туралы жалпы ұғым, процедуралар кезеңдері

Аккредиттеу – аккредиттеу жөніндегі орган заңды тұлғаның белгілі бір салада техникалық реттеу объектілерінің белгіненген талаптарға сәйкестігін растау женіндегі жұмыстарды орындауға құқылы екенін ресми танитын рәсім.

Аккредиттеу аттестаты дегеніміз аккредиттеу жөніндегі орган беретін, аккредиттеу субъекті-лерінің белгілі бір салада сәйкестікті бағалау жұмыстарын орындау кұзыретін куәландыратын құжат;

Аккредиттеу белгісі дегеніміз бұл, аккредиттеу жөніндегі органның аккредиттеу субъектісіне оның аккредиттеу рәсімінен өткені туралы үшінші тұлғаларга ақпарат беру үшін берілетін белгі;

Аккредиттеу саласы – аккредиттеу қолданылатын, сәйкестікті бағалаудың ресми танылған объектілері.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу нәтижелерін салғастыру – бұл, өлшем құралдарының зерттеу нәтижелерін, метрологиялық сипаттамаларын салыстыру;

Өтініш беруші – аккредиттеуге өтінім берген заңды тұлга;

Салыстырма сынақтары – бірдей немесе ұқсас сынақ объектілерінде екі немесе одан көп зертхананың (орталықтың) сынақтар жүргізуі және олардың нәтижелерін бағалауы;

Аккредитация процедураларының кезеңдері.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеру құқығына аккредиттеу стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкшетті органның, заңды тұлғаның өлшем құралдарын салыстырып тексеруді жүзеге асырудың заңдылығын ресми тануы мақсатында жүргізіледі.

ҚР СТ 7.5-2003 стандартының талаптарына сәйкес аккредиттелген өтінім берушіге мерзімі үш жылға дейін аккредиттеу аттестаты беріледі.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеру құқығына аккредиттеуді уәкілетті орган жүргізеді Өтінім беруші уәкілетті органға еркін нысанда аккредиттеуге өтінім береді; данада тәуелсіз сараптама бағалау актін және екі данада құжаттар жинағын береді, оған мыналар кіреді:

- стандарт талаптарына сәйкес құрылған ереже;

- төлқұжат;

- аккредиттеу саласы;

- сапа бойынша басшылық;

- заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеуі туралы куәліктің нотариуспен расталған көшірмесі [27].

5.2 Қазақстан Республикасындағы аккредиттеуді жүргізу реті

ҚР Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы Заң сәйкестікті растау жөніндегі органдарды, сынақ; салыстырып тексеру, калибрлеу орталықтарын, өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды жүзеге асыратын заңды тұлғаларды аккредиттеу саласындағы қоғамдық қатынастарды. Сондай-ақ сәйкестікті бағалау саласындағы олармен байланысты өзге де қатынастарды реттейді.

Заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады.

Сәйкестікті растау жөніндегі органдарды және зертханаларды аккредиттеу өз саласындағы нормативтік құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асырылады.

Қажет жағдайда уәкілетті орган қосымша құжаттарды сұрайды. Уәкілетті орган өтінім беруші үсынған құжаттар жинағының өтінім берген күннен бастап 30 күнтізбекті күн ішінде қарайды. өтінім беруші аккредиттеу туралы шешімді уәкілетті орган қабылдайды.

Оң шешім кезеңінде аккредиттеу аттестаты рәсімделеді, аккредиттеу саласында қол қойылады, өтінім берушіні ҚР МӨЖ тізілімінде тіркеу жүзеге асырылады, өтінім берушіге әлшем құралдарын салыстырып тексеру құқығына аккредиттеу материалдардың бір данасы беріледі, оған аккредиттеу аттестаты, аккредиттеу саласы, ереже, төлқұжат, сапа бойынша басшылық кіреді Аккредиттеуден бас тартылған жағдайда жазбаша түрде дәлелденген жауап беріледі.

Аккредиттеуден бас тартудың негіздемесі келесілер бола алады:

- осы заңды тұлға қызметтің осы түрін жүзеге асыруға заңнамалық актілермен тыйым салынған болса;

- өлшем құралдарын салыстырып тексеру құқығын алу үшін қажетті барлық құжаттар үсынылмаса;

- өтінім беруші осы стандарт талабына сәйкес болмаса; заңнамалықпен қарастырылған басқа жағдайларда.

Тексеруге қатысушылардың міндетті:

- ҚР заңдарына және этикалық нормаларға сәйкес әрекеттенуге;

- әділдік жасауға;

- тексерілетін объектінің басшысы мен қызметкерлеріне тексеру мақсатын түсіңдіруге;

- тексерілетін мекеме туралы тұжырымдаманы қүрастыру үшін жеткілікті және қажетті деректерді талдау және жинауға;

- тексеруге жататын құжаттарды тәртіпте ұстауға және сақтауға, комиссия бағасы тексеру жүргізуді бақылау;

- тексерілетін сертификаттау органына келуі және сертификаттау органы басшысына ҚР СТ 1Л 6-2000 сәйкес тексеруге тапсырма беруі бойынша комиссия тексеруді бастайды. Тексеру сәтіндегі сертификаттау органы жұмысы туралы ақпаратты талдау;

- тоқсан сайынғы сауал-сұрақтарды;

- берілген сертификаттар туралы есептік деректерді;

- берілген сертификаттар бланкілері туралы мәліметтер және олардың көшірмелері;

- өткен жылға мем қадағалау нәтижелері;

- тұтынушылардың ресми алынған және тіркелген шағымдары.

Тіркеу сәтінен сертификаттау органы мәртебесін, ұйымдастыру құрьшымьш, түрған жері мен тәуелсіздігін сақтауды тексеру. Юстиция органдарында сертификаттау органын тіркеу туралы куәлік, статкарточка, сертификаттау органының кадрлық құрамында өзгерістер болғанын тексеру.

Аккредиттеу субьектілері:

- сәйкестікті растау жөніндегі органдар;

- зертханалар.

Субьектілерді аккредиттеу ҚР Үкіметі белгілеген тәртіппен заңды тұлғалардың отінімі бойьшша жүзеге асырылады.

Егер сәйкестікті растау жөніндегі сарапшы-аудиторлар өтінім берушінің мүддесін білдірсе немесе онымен еңбек немесе өзге шарттық қатынастарда болса, олар нақтылы өнімнің, көрсетілетін қызметтің сәйкестігін растау жөніндегі жұмыстарды.орындауға құқылы емес.

Стандарттау жөніндегі сарапшы-аудиторлар халықаралық және өңірлік стандарттау жөніндегі жұмыстарға қатысуға құқылы.

Аккредиттеу жөніндегі сарапшы-аудиторлар сәйкестікті растау жөніндегі органдарды және зертханаларды Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен аккредиттеу бойынша жұмыстарды жүргізуге қатысады.

Стандарттау, сәйкестікті растау және аккредиттеу жөніндегі сарапшы-аудиторларға қойылатын біліктілік талаптарын, оларды даярлау мен аттестатын беру, оның қолданылуын тоқтата тұру немесе оның күшін жою тәртібін уәкілетті орган белгілейді. ҚР аккредиттеу жүйесі Б қосымшасында көрсетілген.

Аккредиттеу жүйесіне:

- Қазақстан Республикасының Үкіметі;

- уәкілетті орган;

- аккредиттеу жөніндегі орган;

- аккредиттеу субъектілері;

- аккредиттеу, сәйкестікті растау жөніндегі, өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы сарапшылар-аудиторлар, техникалық сарапшылар кіреді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің сәйкестікті бағалау саласында аккредиттеу аясындағы құзыретіне:

- аккредиттеу саласындағы мемлекеттік саясат негізгі бағытын әзірлеу;

- аккредиттеу жөніндегі органды айқындау жатады.

Уәкілетті органның құзыреті.

Уәкілетті орган өз құзыреті шегінде:

- аккредиттеу саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырады;

- аккредиттеу жөніндегі органды айқындау немесе оны осы мәртебеден айыру жөніндегі ұсыныстарды Қазақстан Республикасының Үкіметіне енгізеді;

- Қазақстан Республикасы сәйкестікті бағалау саласындагы аккредиттеу туралы заннамасының сақталуын бакылауды жүзеге асырады.

Аккредиттеу жөніндегі орган

Аккредиттеу жөніндегі орган – акциялары не жарғылық капиталындағы үлестері мемлекеттік меншікте болатын акционерлік қоғам не шаруашылық серіктестік ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға.

Акцияларға не жарғылық капиталындағы үлестерге иелік ету және оларды пайдалану құқығын уәкілетті орган жүзеге асырады.

Аккредиттеу жөніндегі органдар мыналарға:

- аккредиттеу, сәйкестікті растау жөніндегі, өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы сарапшылар-аудиторларды, техникалық сараишыларды және басқа да мамандарды аккредиттеу жөніндегі жұмыстарға қатысуға тартуға;

- аккредиттеу жөніндегі халықаралық (өңірлік) мемлекеттік емес және үкіметтік емес ұйымдар жұмысына қатысуға;

- өлшем құралдарының салыстырма сынақтарын және оларды салыстырып тексерү мен калибрлеу нәтижелерін салғастыруды ұйымдастыруға;

- инспекциялық тексеру жүргізуге құқылы мыналарға:

- аккредиттеу аттестатының, аккредитгеу аттестатына қосымшалардың, аккредиттеу белгісінің нысандарын белгілеуге;

- аккредиттеу жөніндегі жұмыстарды жүргізуге;

- аккредиттеу жөніндегі жұмыстарды жүргізу кезінде белгілі болған коммерциялық немесе заңмен коргалатын өзге де күпияны күрайтын мәліметтердін жария болуына жол бермеуге; аккредиттеу субъектілерінің тізілімін жүргізуге;

- веб-сайтты жүргізуге, онда аккредиттеу субъектілерінің тізілімін ресми жариялауға және сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу жөніндегі нормативтік кұкыктық актілерді орналастыруға;

- аккредиттеу субъектілерінің шағымдарын карауға және олар бойынша шешім кабылдауға;

- аккредиттеу аттестаты кері қайтарып алынған немесе аккредиттеуден кейінгі шарт тоқтатылған жағдайда бұл туралы уәкілетті органға үш жұмыс күні ішінде жазбаша түрде хабарлауға;

- аккредиттеу аттестатын қайта ресімдеу, аккредиттеу материалдарын жаңарту туралы өтінімдерді қарауға;

- аккредиттеу аттестатын кері қайтарып алуга, қайтаруға және осы Заңда көзделген негіздер бойынша және тәртіппен аккредиттеу аттестатын жою туралы өтінішпен сотқа жүгінуге міндетті.

Аккредиттеу материалдарын қарау және олар бойынша шешімдер қабылдау үшін аккредиттеу жөніндегі орган басшысы аккредиттеу материалдарын қарау жөнінде тұрақты жұмыс істейтін комиссия құрады. Комиссия шешімдері ұсынымдық сипатта болады.

Комиссияның сандық құрамы тақ болуға, үш адамнан кем болмауға және кемінде аккредиттеу жөніндегі бір сарапшы-аудиторды қамтуға тиіс.

Аккредиттеу субъектілеріне:

- сәйкестікті растау жөніндегі органдар;

- сынақ салыстырып тексеру және калибрлеу зертханасы (орталықтары);

- өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды жүзеге асыратын заңды тұлғалар жатады.

Аккредиттеу субъектілерінің сәйкестікті бағалау нәтижелері Қазақстан Республикасының барлық аумағында танылады.

Қазақстан Республикасының аумағында сәйкестікті бағалау жөніндегі қызметті жүзеге асыратын шетелдік ұйымдар, олардың филиалдары мен өкілдіктері олардың қызмет нәтижелерін тану үшін осы Заңға сәйкес аккредиттеуге жатады.

Аккредиттеу субьектілері:

- аккредиттеу белгісін пайдалануға;

- аккредиттеу жөніндегі органға аккредиттеу саласын кеңейту немесе қысқарту туралы, аккредиттеу аттестатыи кері қайтарып алу, қайтару және аккредиттеу аттестатының қолданысын тоқтату туралы өтінішпен жүгінуге;

- аккредиттеу жөніндегі органға оның кызметкерлерінің іс-қимылына шағымдануға;

- аккредиттеу мәселелері бойынша даулар туындаған кезде сотқа жүгінуге құқылы.

Аккредиттеу субъектілері:

- Қазақстан Республикасының заңнамасын және оларға өздерінің сәйкестігі аккредиттелген нормативтік құжаттардың талаптарын сақтауға;

- аккредиттеу саласы (Г қосымшасы) шегінде жұмыстарды жүзеге асыруға;

- аккредиттеу саласы шегінде аккредиттеу аттестатына сілтеме жасауға;

- бекітілген аккредиттеу саласындағы қызметінің тоқтатылғаны немесе алдағы уақытта таратылатыны туралы аккредиттеу жөніндегі органға хабарлауға;

- анықталған аккредиттеу критерийлеріне сәйкессіздіктерді аккредиттеу жөніндегі органның шешімімен белгіленген мерзім ішінде жоюға;

- инспекциялық тексеруді жүзеге асыратын адамдардың үй-жайға, жабдыққа, ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз етуге және оларға өзге де қажетті көмек көрсетуге;

- өлшем құралдарының салыстырмалы сынақтарына және оларды салыстырып тексеру мен калибрлеу нәтижелерін салғастыруға қатысуға;

- аккредиттеу аттестатының қолданысы тоқтатылған не ол кері қайтарып алынған жағдайда аккредиттеу аттестатын осы Заңда белгіленген мерзімде қайтаруға;

- аккредиттеу аттестаты кері қайтарып алынған, оның қолданысы тоқтатылған, аккредиттеу аттестаты жойылған, тоқтатыла тұрған не одан айырылған жағдайда аккредиттеуге сілтеме жасауды тоқтатуға міндетті.

Қазақстан Республикасы сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы заңнамасы.

Қазақстан Республикасы сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конститяциясына негізделеді, осы Заңнан және өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халыкаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады [27].

5.3 Қазақстандағы аккредиттеуді жүргізу мақсаттары мен принциптері

Аккредиттеудің негізгі мақсаттары:

- өнімнің, процестердің, көрсетілетін кызметтің қауіпсіздігі мен сапасы мәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау;

- отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

- сәйкестікті бағалаудың сапасы мен дәйектілігін арттыру;

- саудадағы техникалық кедергілерді жою;

Отандық өнімнің сыртқы нарыққа шығуына және Қазақстан Республикасының аккредиттеу субъектілерінің жұмыс нәтижелерін салалық халықаралық ұйымдардың және шет елдердің тануына жағдайлар туғызу болып табылады.

Аккредиттеу принциптері:

- еріктілік;

- аккредиттеу рәсімдері, критерийлері туралы ақпаратка қолжетімділік;

- сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу жөніндегі қызметтің толы ашықтығы;

- кемсітушілікке жол бермеу;

- құзыреттілік;

- аккредиттеу жүйесінің бірлігі мен тұтастығы;

- тәуелсіздік;

- аккредиттеу жөніндегі қызметке сәйкестікті бағалау жөніндегі кызмет қоса атқаруға жол бермеу;

- аккредиттеуді жүзеге асыру кезінде халықаралық (өңірлік) ұйымдардың стандарттарын пайдалану басымдығы болып табылады.

Зертхана Аккредиттеу аттестатының әлсіз болып саналған кезде, кәсіпорын сертификаттау сынауларын жүргізуге бұйырықты шығарады, соған қоса жасалған келімдер бойынша сертификаттау сынауларын орындауд тоқтатады.

5.4 Аккредиттеу аттестатының тоқталу жағдайлары

Аккредиттеу аттестаты әрекетін тоқтату туралы шешімді Аккредиттеу бойынша орган (әрі қарай Орган) зертхана қызметкерлігін инспекциалық тексеру кезінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің (ҚР МТРЖ) процедуралары мен ережелерін бұзушылықтар анықталған кезінде қабылдайды. Бұзбайтын бақылау зертханасы Аккредиттеу аттестатын тоқтату туралы шешімді алған кезде сертификаттау сынауларын орындауды тоқтатады. Кәсіпорын бойынша анықталған бұзушылықтардың себептерін жою үшін түзету шараларын жүргізу туралы бұйрық шығарылады. Анықталған бұзушылықтар жойылғаннан кейін орнатылған форма бойынша кәсіпорын, зертхана қызметкерлігінің ҚР МТРЖ нормативтік құжаттарының талаптарына сәйкестікке және Аккредиттеу аттестатының әрекет қабілеттілігін қалыптастыру мақсатында Органға өтінім береді. Мерзімінен тыс инспекциалық тексерудің оң нәтижелері негізінде Орган Аккредиттеу аттестатының әрекетін қалпына келтіру туралы шешім қабылдайды. Шешім негізінде Орган бұйрық шығарады, оның бір көшірмесі кәсіпорын-тапсырыс берушіге жіберіледі.

Аккредиттеу аттестатының тоқтатылуына себептер болған жағдайлар жойылмаған жағдайда, немесе Аккредиттеу аттестатының қызмет мерзімінде нормативтік құжаттар талаптарын қайта бұзушылықтар анықталған кезде Аккредиттеу аттестаты іске қосылған заңнамамен сәйкес Органға беру бойынша сотпен тоқтатылуы мүмкін. Аккредиттеу аттестатын тоқтату туралы шешім оны қабылдаған кезден бастап іске қосылады. Аккредиттеу аттестаты оны тоқтату туралы шешім алынғаннан кейін келесі жұмыс күнінен кем емес аралықта Органға қайтарылу керек.

Құрамына зертхана кіретін кәсіпорын қабылданған шешімді іске қосылған заңнамамен орнатылған мерзімде және тәртіпте тестілеуі мүмкін.

6 «Әйнек» сынау зертханасының күйін бағалау

6.1 Сынау орталығының құрамы және құрылымы

СЗ 2001 жылы құрылған. 2002 жылдың қаңтарында иондаушы сәулелендіру көздерін басқаруға құқыққа жетекші лицензия алынған. Штат – 100 адам, олардың 8 – сарапшылар. Барлық сыйымдылығы 56 ұяшық 2 изотордарды қорғау қоймаларымен қамтылған. Олар ҚҚШ Өндірістік Базасында орналасқан, күніне 24 сағат қорғалады және тұрақты бақыланып тұрады. Көздердің барлық орынауыстырулары құжатталады.

Иондаушы сәулелендірудің көздерін және бұзбайтын сынаулар үшін жабдықтарды импорттау/экспорттау бойынша қызмметтер – бүгінгі таңда «ҚҚШ» ЖШС тәуелсіз Қазақстан тарихында радиоактивті көздердің ең үлкен партиясын – 204 партия – импорттауды жүзеге асырады.

Сынау түрлері:

• шынының беттік ауытқуын анықтау;

• рентгендік және гамма-радиография;

• тікбұрыштықтан ауытқуын анықтау;

• оптикалық ауытқуларды анықтау;

• ұзақмерзімділікке анықтау;

• герметиктің бөлінбеу қасиетін сына;

• механикалық тұрақтылыққа сынау;

• герметикалылыққа сынау;

• соққыға шыдамдылыққа сынау;

• бұзылу сипатына сынау.

«ҚазҚұрылысШыны» ЖШС сынау зертханасы (СЗ) «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС заңды тұлғасының құрылымдық бөлімшесі болып табылады (СЗ заңды статусын растайтын құжаттар өтінімге қосылады) және ол Қазақстан Республикасының Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінде аккредиттелген. № KZ И.0070247 «23» қазан 2008 ж. аккредиттеу аттестаты. Ол аккредиттеу аттестатына қосымшамен анықталған сертификатталған сынаулар жүргізу аймағында техникалық құзыретіне беріледі.

СЗ зертхана бастығымен басқарылады. Оны жұмысқа тағайындау мен босату орнатылған заңдастырылулы ретте жүргізіледі. СЗ басшысы «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС директорына бағынады (сынау орталығының құрылымдық сызбасы Г қосымшасында көрсетілген).

СЗ өз қызметкерлігінде Қазақстан Республикасының іске қосылған заңнамасын, Қазақстан Республикасының, өнім және қызмет қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймағындағы басқа уәкілетті мемлекеттік органдардың индустрия және сауда Министрлігінің техникалық реттеу және метрология бойынша Комитетінің ұйымдастыру және нормативтік құжаттарын, Жалпы Жағдайды қолданады.

Сынауларды ұйымдастыру мен жүргізу, олардың нәтижелерін талдау мен рәсімдеуді СЗ басшысы қадағалайды.

СЗ жұмысшыларын қабылдау, шығарып жіберу және оларға қызметкерлік жалақыны орнатуды «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС директоры жүзеге асырады.

СЗ жұмысшылары арасындағы міндеткерліктерді бөлу және міндетті нұсқауларды бекітуді «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС директоры орындайды.

СЗ штаты сәйкес білімі, мамандық бойынша дайындығы, квалификациясы және сынаулар жүргізу тәжірибесі бар мамандардан құралған. Олардың фукнциялары мен міндеттері, құқықтары мен жауапкершіліктері сәйкес нұсқаулармен орнатылады.

СЗ қызметркелері жұмысқа «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС директоры бүйрығымен, арнайы аттестацияланған орталықтарда оқу мен аттестациялаудан кейін жіберіледі.

Қызметкерлер квалификациясын жоғарлату Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінде квалификацияны жоғарлату институттарында мамандар квалификациясын жоғарлату курстары мен ұқсас жұмыс бойынша СЗ-да (СО) тәжірибе өту, СЗ аймағында аралас мамандықтарды меңгеру арқылы жүзеге асырылады.

СЗ халықаралық және мемлекеттік стандарттардың немесе басқа мемлекеттік техникалқ реттеу жүйесінің нормативті құжаттарының талаптарына сәйкестікке өнімді сынауды жүргізеді.

6.2 Сынау зертханасында сапаның басқарылу күйі

Сынау орталығының әрбір қызметкері, сынау орталығының басшымы тапсырмасы негізінде құрастырылатын жеке тапсырмамен қамтамасыз етіледі.

Қызметкерлердің жеке істері.

Сынау орталыында кадрлар құрамын, қызметкерлер квалификациясын, қызметкерлердің квалификациясын және дайындығын жоғарлату бойынша шараларды бақылау жүргізіледі.

Сынау орталығының басшысы кадрларды қою мен тағайындауды, барлық кадрлар құрамын оқыту мен квалификациясын жақсартуды қамтамасыз етеді.

Жұмыстардың орындалуын қажетті бақылауды қамтамасыз ету үшін Сынау орталығының басшысы толықтай өнім бойынша сынауды өтпелі бақылауды ұйымдастырады және ол сынау жетекшісімен орындалады.

Қызметкерлер квалификациясын жоғарлату:

- квалификацияны жоғарлату институтында оқыту;

- басқа сынау орталықтарында тәжірибе өту және тәюірибе алмасу;

- семинарларға, конференцияларға қатысу және т.б.

Сынау орталығының міндеттері мен құқықтарын жауапкершілігі әрбір жеке басқарушы үшін жеке орнатылған.

Сынау орталығының басшысы міндетті:

- аккредиттеу органына сынау орталығын инспекциялық бақылау жүргізу үшін қажетті жағдайлар жасауға;

- ҚР СТ ИСО/МЭК 17025–2007 «Сынау және калибрлеу зертханалары-ның құзыреттілігіне жалпы талаптар», ҚР СТ ИСО/МЭК 17021-2008 «Сәйкестікті бағалау. Сапа менеджменті жүйесін сертификаттау мен аудитті орындайтын органдарға талаптар» стандарттармен орнатылған талаптарға сәйкестікті тұрақты ұстануға;

- сынау нәтижелерінің сенімділігін, объективтілігін және қажетті дәлдігін қамтамасыз етуге;

- сертификаттау мақсаты үшін сынауға дайындаушы (жеткізіп қоюшы) сертификатталатын өнімінің типтік өкілдері ретінде идентификация-ланған үлгілерді қабылдауға;

- сынау орталығының аккредиттеу аймағына сәйкес келетін сынауларды ғана жүргізуге;

- сынауды жүргізудің орнатылған және келістірілген мерзімді сақтауға;

- сынау нәтижелері бойынша барлық келіспеушілктерді есепке алуға;

- нормативтік құжаттар қорын енгізу және дәйектемелеуге;

- сынау орталығына инспекциялы бақылау жүргізуге уәкілетті тұлғаларға қатынауды қамтамасыз ету, оларға қажетті құжаттаманы беру және оларды сынау орталығымен жүргізілген қызметкерліктерді тексеру нәтижелерімен таныстыруға;

- сынау жабдықтарын және өлшеу құралдарын жұмыс күйінде сақтауға;

- сынауды жүргізу үшін қажетті құжаттамаға ие болуға;

- сыналатын өнімге және сынау әдістеріне талаптарды регламенттейтін құжаттамаларды (стандарттар, ережелер, сынау әдістемелері) қол астында ұстауға;

- қолданылатын жабдыққа пайдалану құжаттамасына ие болуға;

- сәйкес нұсқауларды қадағалауға;

- сынау орталығының қызметін көрсеткенін қалайтын кәсіпорындар мен ұйымдарға сынай ұйымымен және оның техникалық жандандырылуы-мен таныстыру;

- субподрядчик құзыретін растайтын құжаттаманы сақтауға, және барлық жұмыстарды тіркеуді жүргізуге.

Сынау орталығының құқықтары:

- сынау үшін сынамаларды тағдауға қатысу;

- аккредиттеу аймағында көрсетілген бар өнімге нормативті құжаттарды жасау;

- аккредиттеген сынау орталығы статусына жарнамалық проспекттарда, брошюраларда немесе құжаттарда сілтенуге, өз қызметкерлігін аккредиттеген Сынау Орталығы сапасында жарнамалау.

Сынау орталығының жауапкершілігі:

Сынау орталығы, оның басшысы сынау орталығына жүктелген мәндеткерліктер мен функцияларды орындауға жауапты болады, соның ішінде:

- сынау нәтижелерінің және шешімдердің объективтілігі, дәлдігі және сенімділігі;

- сынау жүргізудің келістірілген және орнатылған мерзімдерін сақтау;

- есеп беруді ұйымдастыру және сынау нәтижелерін тіркеу;

- сынау жүргізген кезде аттестатталған сынау жабдық мен тексерілген өлшеу құралдарын қолдану;

- жүргізілген сынау туралы есеп берулер мен хаттамаларды 6 жыл бойы сақтау;

- сынау туралы деректерді конфиденциалды сақтау [10].

6.3 Сынау орталығының сыртқы ұйымдармен өзара әрекеттесуі

«ҚазҚұрылысШыны» ЖШС сынау орталығы сертификаттау, стандарттау және метрология сұрақтары бойышна өзара байланысады. Осы байланыстар туралы деркетер 7.1 кестеде көрсетілген.

6.1 – кесте - «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС сынау орталығының шет ұйымдармен өзара байланысы

№ п/п	Ұйымның атауы мен мекен-жайы	Өзара байланыс аумағы	Негіздеме
1	Метрология және техникалық реттеу бойынша комитет 010000 Астана қ., 35-көше «Эталонды орталық» ғимараты	Өлшеу құраладрын тексеру мен жөндеу құқығына аккредиттеу мен лицензиялау	Өтінім
2	РГП «ҚазИнМетр», 010000 Астана қ., 35-көше, «Эталонды орталық» ғимараты	МӨЖ сұрақтары бойынша әдістемелік басқару, тексеру таңбаларын қамтамасыз ету, тексерулерді аттестаттау	Келісім
3	«Ұлттық сараптама және сертификаттау орталығы» АҚ Алматы филиалы, Алматы қ., Ж. Молдағалиев көшесі №31	ӨҚ тексеру бойынша метрологиялық қызмет көрсетуді көрсету	Келісім
		Технилкақы реттеу аймағында ақпараттық қамтамасыз ету
4	«ҚазҚұрылысШыны» ЖШС, Алматы ауданы, Тенгиз в/а, 3 мкр., 4/5 ғимарат	Өлшеу құралдарын жалға беру	Келісім

Сынау орталығы өз қызметкерлігінде аккредиттеу органымен, сертификаттау бойынша орталық органмен, сертификаттау органдарымен, ұйым-өндірушімен және өнімді жеткізіп қоюшымен өзара әрекеттеседі.

Сынау орталығының сертификаттау бойыншаоргандармен өзара байланысы сертификаттау мақсатында сынау сұрақтары бойынша жүзеге асырылады.

Сынау орталығының ұйым-өндірушілермен және өнім жеткізіп қоюшылармен өзара байланысы келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

- сынау орталығының аккредиттеу аймағында хаттаманың рәсімделуімен бекітілген атаутізімі бойынша өнімді сынауды жүргізуі;

- өнім аккредитациясында бекітілген әдістер мен сынау құралын жүзеге асыру;

- сынау әдістемелерін жасауда қатысу немесе құру.

Сынау орталығының басқа да аспектілері.

Сынау орталығы, өнімді сертификаттау жүйесіне қатысып, сертификатту үшін сынауды өткізумен қатар мына функцияларды да жүзеге асыра алады:

- егер бұл сертификаттау ретімен қарастырылған болса, сертификатталған өнім үлгілерін периодты сынауды жүргізу;

- сертификатталған өнімді инспекциялық бақылауды жүргізуге қатысуы

(оның ішінде сынау жүргізуге).

Сынау орталығының міндеткерлік нұсқасы

Жалпы жағдайлар

Сынау орталығының басшысы «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС директоры басшысымен тағайындалады.

Сынау орталығының басшысы қызметкерлігіне жоғарғы мамандырулы (техникалық) білімі бар және басқару қызметкерліктерінде 5 жылдан кем емес жұмыстық тәжірбесі бар тұлға тағайындалады.

Сынау орталығының басшысы қызметкерлігі аккредиттеу органының басшылық ететін құжаттармен, ұйымдастыру-құрылымдық құжаттармен, сертификаттау бойынша органының және сынау орталығының құжаттарымен анықталады.

Сынау орталығының басшысы білу қажет:

- стандарттау сұрағы бойынша заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерді, әдістемелік материалдарды;

- аккредиттеу сұрағы бойынша заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерді, әдістемелік материалдарды;

- стандарттау және сертификаттау жұмыстарын жүзеге асыру бойынша ұйымдастыру жұмыстарын;

- стандарттарды, стандарттау мен сертификаттау бойынша техникалық шарттарды құрастыру ретін, рәсімдеуді, бекітуді және дайындауды.

Сынау орталығының басшысы өз қызметкерлігінде басшылық етеді:

- кәсіпорын бұйрығымен;

- сынау орталығы туралы жағдаймен; іске қосылған нұсқаумен [10].

6.4 Зертханада жүзеге асырылатын сынау әдістері

Зертхана халықаралық және ұлттық стандарттардың әдістерін қолданады. Зертхана өз қызметкерлігінде жеке қолдану үшін жасалған стандартты емес әдістерді қолданбайды.

Әрбір талдауға сынауды жүргізу әдістемесі болады.

Зертханада жабдықты орнату мен басқару бойынша нұсқау жасалған. Зертхана өзіндік жұмыстарында тек дәйектемелі нормативтік құжаттаманы қолданады, құжаттарды дәйектемелеу бойынша жұмысшы құрылым жасалған.

Сыналатын өнімге және сынау әдістеріне нормативтік құжаттар МЕСТ-термен, соған қоса Қазақстан Респбликасының Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінде өлшеулерді жүргізу әдістерімен беріледі. Олардың қажетті құжаттарды және оларға сілтемелерді тез табуға мүмкіндік береді.

Зертхана халықаралық және ұлттық стандарттарда келтірілген сынау әдістерін таңдайды және сынауларды орындау кезінде талаптарды қатаң сақтайды.

Зертхана таңдалған әдістерді бағалауды жүрізеді, анықсыздықты және алынған нәтижелердің сенімсіздігін есептейді және стандарттарда келтірілген дәлдіктің рұқсат етілген мәндерімен салыстыруды жүргізеді.

Стандартты әдістердің дұрыс қолданылуын растау мақсатында зертхана сынау нәтижелерінің периодтысапа бақылануын жүргізіп тұрады.

Стандартты емес әдістерді қолдану қажеттілігін, егер алдын ала бекітілген болса, жіберугеболады. Бұл стандартты емес әдіс тапсырыс берушімен алдын ала қарастырылу керек. Зертхана тапсырыс берушінің талаптарына сәйкестікті нақты қадағалайды.

НҚ бақылаушы даналары СЗ тапсырыс берушісінде болады, жұмысшы даналар мамандарда жұмыс орнында болады. НҚ жазбасы сынау әдістеріне СЗ Паспорында көрсетілген.

Сынау қолданылатын әдістері процедуралар бойынша жарамдылығын бағалаудан өтеді:

- сынау кезінде стандартты үлгілерді қолдану;

- басқа әдістермен алынған нәтижелерді салыстыру;;

- зертханааралық қосулар.

6.5 Жабдықпен қамтылуы

Зертханалық сынау жабдығының (СЖ) және өлшеу құралдарының (ӨҚ) тізімі Паспортта көрсетілген.

ӨҚ мен СЖ техникалық қызмет ету мен жөндеу «ҰлтОртЭкС» АҚ, Алматы филиалы күштерімен жүргізеді.

Жабдықты жүктен босатылған режімінде пайдалану немесе оны дұрыс емес пайдалануға жол жіберілмейді. Бұл үшін СЖ және ӨҚ дуликаттары мен оларға бөлшектер резерві қарастырылған. Жабдықтың қате пайдаланылуын болдырмас үшін, жұмысқа тек тәжірибесі бар адамды жіберуге рұқсат етілген.

Тексеруге дайындалған СЖ және ӨҚ идентификациялау және есепке алу метрологиялық паспортта және ӨҚ есепке алу карточкалары бойынша жүргізіледі. Тіркеу кезінде типті, марканы, түрін, зауыт нөмірін, инвентарьлық нөмірін, дайындалу мерзімін және басқа нұсқаумен сәйкес ақпаратты көрсетеді.

ӨҚ тексеру мемлекеттік өлшеу бірізділігін қамтамасыз ету бойынша жүйесінде орындалады.

ӨҚ тексеру «Ұлттық Экспертиза мен сертификаттау орталығы» АҚ Аалматы филиалымен орындалады. Мұндай ӨҚ мен СЖ пайдалануға рұсқат етілмейтін қызыл этикетка жабыстырылады.

Өлшеу құралдарын (ӨҚ) және жабдықтарды қолдануға тек бекітілген тізім немесе бұйрық бойынша құзыретті тұлғалар жіберіледі (Ф KSS 704-01-09).

Жаңа ӨҚ қолдану кезінде немесе жаңа өлшеу құралдарына жауаптылар келгенде (ӨҚЖ) ПРО KSS 601-09 сәйкес техникалық оқудың өткізілуін ұйымдастырады.

ӨҚ жөнді пайдалану бойынша бақылауға Компания бөлімшелерінде ӨҚЖ жауап береді.

ӨҚ ӨҚЖ орындаушысына берген кезде жүргізіледі:

- пайдалану, тасымалдау және сақтау бойынша талаптармен таныстыру;

- ӨҚ техникалық құжаттамасында орнатылған пайдаланылу поверкілерін жүргізу әдістерімен таныстыру;

- өлшеу құралдарына қажетті тіркеу құжаттарын қамтамасыз ету.

Жауапты орындаушы ӨҚ пайдалану, тасымалдау және сақтау бойынша талаптарды орындауға міндетті.

Жұмысты бастар алдында олардың жағдайын бағалау үшін ӨҚ пайдалану поверкасы жүргізіледі. Мұндай поверкілер нәтижелері өлшеу журналдарына жазылады. Журнал формалары сәйкес нормалар бойынша анықталады.

ӨҚ қолдану шұғыл тоқтатылады:

- пайдалану поверкісі кезінде сәйкес емес нәтижелерді алған жағдайда;

- пайдалану, тасымалдау және сақтау бойынша талаптардың бұзылуы;

- ашық механикалық бұзыылуларда;

- калибрлеудің статусының өзгеруінде (пломбаның, мөрлердің бұзылуы, және т.б.);

- жүргізілген өлшеулердің дәлдігінде техникалық бақылаудың, авторлық қадағалаудың немесе мемлекеттік органдардың күмәні туындағанда.

Сәйкес емес ӨҚ ыңғайлы жағдайлардың бірімен орындалады:

- арнайы оқшауланған орында орналастыру;

- сақтандыру плакаттарын ілу: «қолдануға тиым салынған»;

- қорек көздерін алу;

- электронды парольдерін алмастыру және т.б.

ӨҚ ашық алаңдық жерлерде жөндеу жүргізуге рұқсат етілмейді. Жарамайтын ӨҚ Ұйымға беріледі және ӨҚЖ жөндеу үшін арнайы Компанияға беріледі.

Жөндеу жүргізіледі:

- кепілдік бойынша – жабдық жеткізіп тұрушысымен;

- сәйкес лицензиясы бар арнайыландырылған Компаниямен

ӨҚ жөндеуден өткеннен кейін жоғарыда орнатылған талаптар бойынша қайта поверкілеу мен калибрлеу жүргізіледі.

ӨҚ сәйкестігі бірнеше өлшеу жүргізгеннен кейін анықталса, келесі шаралар орындалады:

• өлшеулер журналында сәйкес емес ӨҚ-мен жүргізілген жұмыстар анықталады;

• қайта өлшеулер жүргізіледі және бұрын жазылған деректерді соңғы деректермен салыстыру жүзеге асырылады;

• үлкен сәйкессіздіктер анықталған кезде жұмыстар шұғыл тоқтатылып, ПРО KSS 403-09 сәйкес Компания басшылығына мен Тапсырыс берушісіне мәлім етіледі.

Сәйкессіздіктерді жою үшін Тапсырыс беруші қоса, қызықтырылған тұлғалармен келістірілген ПРО KSS 803-09 сәйкес түзетуші және алдын-алушы әрекеттер орындалады. Пайдалануға жарамсыз ӨҚ алынып тасталуы қажет.

7 Өнімді сынау

7.1 «Әйнек» сынау зертханасында бұйымды сынауға дайындық

Өнімнің үлгілерін (сынамаларын) таңдау СРО (сыртқы регламенттеу органы) өкілдерімен, СЗ персоналымен, немесе, сәйкес өнімге нормативтік құжаттарда көрсетілген (РҚ СТ 3.4), үлгілерді таңдау әдістемері бойынша СРОмен келісімі бойынша тапсырыс беруші комиссиясымен орындалады.

Сыналатын үлгілерді дайындау

СЗ сыналатын үлгілер (сынамалар) мұнацды дайындау бойынша өкілмен, СЗ персоналымен, немесе СРО келісімі бойынша тапсырыс беруші комиссиясымен жеткізіледі. Үлгіні қабылдауды, оларды идентификациялауды, сәйкес журналдарда тіркеуді және сынау үшін бөлімшелерге беруді нұсқауға сәйкес орындайды (И-02.07.08).

Үлгілерді сынау және сақтау процесінде бұзылулардан қорғау үшін келесілер қарастырылған:

- ыдыстың толықтығын және үлгілердің қорабының герметикалықтығын қамтамасыз ету;

- этикеткалар немесе басқа идентификациялау белгілерінің (белгіленулер) тоықтығын қамтамасыз ету;

- бөлмеде қажетті температураны ұстану;

- бөлмені өзуаұтылы жинау;

- бөлмеге жұмысқа аттестатталған персоналды жіберу;

- СЗ басшысының персоналдық жауапкершілігі және тікелей қатысуы.

Сынау біткеннен кейін үлгілер (үлгі қалдықтары) стеллаждармен, шкафтармен жабдықталған арнайы бөлмеде сақталады. Үлгілерді сақтау кезінде олардың идентификациясы және үлгі материалдарының құрамдық толықтығы қамтамасыз етіледі. Үлгілердің сақтау мерзімі аяқталысымен, оларды тапсырыс берушіге қайтарады.

7.2 Шынықтырылған шыныны механикалық тұрақтылыққа сынау

Бұл әдіс шынықтырылған шыныны болат шармен соққан кездегі механикалық минималды тұрақтылығын анықтауға негізделген.

Сынауды өлшемі [(1100х900)±5] мм, сыналатын партиямен бірге дайындалған үш сынамаға жүргізеді.

Сынау құралдары

Беттік қаттылығы

Средства испытания 60 HRC кем емес және массы (227±2) г. болат шар

Сынауды жүргізу үшін стенд (8.1-сурет)

Стенд сыналатын үлгіні барлық төрт жақтан біртекті қыса алатын, қырларын (30±5) мм жауып тұратын қатты болат рамадан және қысқыш рамкадан тұру керек.

1 – қысқыш рама; 2 – резеңке жолақ; 3 – сыналатын үлгі;

4 – қатты болат рама; 5 – жұсақ төсеніш; 6 – тесіктер

7.1-сурет. Сынау стендінің көрінісі

Жабдық сыналатын үлгіні горизонталь қалыпта ұстау қжет.

Қысқыш рама сыналатын үлгімен контакт жерлерінде ені 30мм, қалыңдығы 4мм және МЕСТ 20403 қаттылығы 40 пен 60 IRHD арасында болу қажет.

Сынауды жүргізу. Шарды МЕСТ 30698-2000 стандартының 4.1.4 пунктінде көрсетілгендей биіктіктен тасталады (8.1, 8.2-кестелер). Соққы нүктесі үлгінің геометриялық центрінен 25 мм-ден артық емес қашықтықта болуы қажет. Әр үлгі бір рет сыналады.

7.1 – кесте- Шыны қалыңдығына сәйкес шардың құлау биіктігі

Шынының номинал қалыңдығы, мм	Шардың құлау биіктігі, м
4-ке дейін	2,0
4-тен 6-ға дейін	2,5
6-дан жоғары	3,0

Нәтижелерді өндеу

Шынының ешбір бұзылу белгілері болмаса, онда ол сыналды, сынаудан өтті деп қабылданады [30].

7.2 – кесте - Соққы кезінде соққы параметрлеріне қойылатын талаптар

Қорғаныш класы	Құлау биіктігі, мм	Соққы энергиясы, Дж	Соққылардың жалпы саны	Масса, кг
Р1А	1500±20	60±5%	3
Р2А	3000±20	120±5 %	3
Р3А	6000±20	240±5 %	3
Р4А	9000±20	348±5 %	3
Р5А	9000±20	348±5 %	3´3

7.3 Шыныпакетті ұзақмерзімділікке сынау

Шыныпакеттің ұзақмерзімділік көрсеткіштері

Шыныпакеттің бұл сапа көрсеткіші орнатылған тәртіпте бекітілген әдістемемен сәйкес жүргізіледі. Соған қоса бұйымды аязға тұрақтылыққа сынауды жүргізу кезінде теріс температура минус 60°С-тан кем жоғары болмаы керек.

Әдіс мәні

Шыныпакеттің шыны участогын салқындатуға және осы участокте шынының ішкі бетінде конденсаттың пайда болуын кезекті бақылауды жүзеге асыруға негізделген.

Үлгілерді таңдау

Сынауды өлшемі 350х350 мм шыныпакеттерде жүргізеді.

Шыны термометр МЕСТ 28498 бойынша

Көміртек қатты МЕСТ 12162 бойынша немесе НҚ бойынша қысылған газ

Изопропилды спирт МЕСТ 9805 бойынша

Ацетон техникалық МЕСТ 2768 бойынша

Секундомер

Қалта фонарі

(басқа жарық көзі 12В-тан кем емес жарықтылықпен)

Сынауды жүргізу

Шыныпакет ішінде ұзақмерзімділікті онл дайындалғаннан кейін бір күннен кем емес мерзімнен кейін жүргізеді.

Шыныпакетті аспаптағы контакттік пластинаға байланысты горизонталь немесе вертикаль орналастырады.

Аспапты ацетонмен немесе изопропилды спиртпен толтырады және аздаптап қатты көміртек ұсақ бөлшектерін ақырындар салып тұрады. Ацетон мен изопропилды спирт деңгейі контактілі пластина деңгейінен 30мм-ден кем емес биіктікте болу керек.

Қоспа температурасын, ұшы контактілі пластинадан 10мм-ден алшақ емес орналасқан термометрмен өлшенеді.

Шыныпакеттерді сынау кезінде қоспа температурасы минус (50+-3)°С немесе минус (60+-3)°С (аязға шыдамды пакеттер) болу керек.

Шыныны екі жақтан ацетонмен шыныпакет қырларынан 100мм-ден кем емес қашықтықта тазалайды. Тазаланған бетті және контактілі пластинаны ацетонға малынған тампонмен сүртеді. Аспапты пластинамен дымқылданған участокқа толық контактты қамтамасыз ететіндей етіп қысады. Сынау аспабының сынамамен контакт уақыты шыны бетінің қалыңдығына байланысты және 8.2 кестесіндегі деректерге сәйкес келуі керек.

1 – ацетон немесе изопропилды спирт; 2 – тұтқа; 3 – термометр;

4 – ілу үшін жылжымалф пластина түйіні;

5 – латундық контактілі пластина; 6 – қатты көміртек;

7 – мыс тұғыр; 8 – жылулық оқшауландыру

7.2-сурет- Ұзақмерзімділікке сынау аспабының сұлбасы

7.2 – кесте-Сынама мен сынау аспабының контакт уақыты

№	Беттік шыны қалыңдығы, мм	Контакт уақыты, мин
1	5-ке дейін	4
2	5-тен 10-ға дейін	6
3	10-нан жоғары	10

Сынау аспабының шыныпакетпен контакті кезінде сұйықтықтың қажетті температурасын аспапта қысылған газбен немесе қатты көміртекпен қамтамасыз етеді. Көрсетілген уақыт өткеннен кейін аспапты шешеді. Салқындатылған участокты ацеонға батырылған тампонмен сүртеді. Жарық көзін қосып, шынының салқындатылған учсастогынде конденсаттың пайда болуын қарайды. Екікамералы шыныпакеттерде (8.3-сурет) ұзақмерзімділікті пакеттің екі жағынан қарайды.

1 – шыны; 2 – дистанциондық рамка; 3 – ылғалдысорғыш;

4 – қатпайтын герметик;

5 – қататын герметик; 6 – ауа аймағы; (шыныаралық қашықтық);

7 – төменгіэмиссиялы шыны қолданған кезде қабатт орналастырудың ыңғайлы ұсыналатын нұсқасы;

8 – дегидрациондық тесіктер; –шыны қалыңдығы;

–шыныпакет қалыңдығы; –шынылар арасындағы қашықтық;

–герметизациялаушы қабат тереңдігі

7.3-сурет- Екікаммералы шыныпакеттің сыртқы ерекшелігі

Нәтижелерді бағалау

Сынамалар сынаудан өткен болып келесі жағдайда бағаланады: егер барлық үлгілерде шынының салқындатылған участогынде камера ішінде конденсат ізі қалмаса [32].

7.4 Өлшеулерді қадағала

СЗ өлшеулердің қадағалануын қамтамасыз ету үшін шикізат құрамының стандартты үлгілері қолданылуы мүмкін, олар ӨҚ тексеру, калибрлеу үшін, өлшеулерді жүргізу әдістемелерінің дәлдігін бақылау үшін қолданылады.

Барлық стандартты үлгілер іске қосылған сәйкес НҚ қамтамасыз етілген (типті бекіту туралы сертификат, паспорт, куәлік).

Калибрлеу нәтижелері және өлшеулерді жүргізу әдістемесінің дәлдігін бағалау туралы ақпарат СЗ сәйкес журналында жазбамен рәсімделеді.

Стандарт үлгілер ыдыстар мен этикеткалардың толықтығын, материал біртұтастығын қамтамасыз ететін шарттарда сақталады.

7.5 Сынау нәтижелерінің сапасын қамтамасыз ету

Заттардың (материалдардың) үлгілерін сынау нәтижелерінің сапасын қамтамасыз ету бақылаудың бірнеше түрімен қамтамасыз етіледі: зартханаіші оперативті бақылау; зертханаіші статистикалық бақылау және сыртқы метрологиялық бақыалау, соған қоса Қазақстан Республикасының индустрия және сауда Министрлігінің техникалық реттеу және метрология Комитетімен мемлекеттік бақылау.

СО сынау нәтижелерінің сапасын қамтамасыз ету сынау әдістемелеріне сәйкес ұқсастық және өнімділік көрсеткіштерімен, дәлдікпен жүргізіледі. Бақылау нәтижелері сәйкес журналдарда тіркеледі. Талдау нәтижелерін зертханаіші статистикалық бақылауды жүргізу нұсқаумен сәйкес орындалады. Бақылау үшін алдында сыналаған үлгілердің шифрлерін шешу және жұмысшы мен бақылау сынау нәтижелерінің қосу жүргізіледі.

«ҚазҚұрылысШыны» ЖШС басшылығы жағынан технологиялық бақылау сұлбаларына сәйкес нәтижелерді бақылау орндалады. Бақылау үшін үлгілердің шифрлерін шешу және жұмысшы мен бақылау сынаулары нәтижеерін қосу орындалады. СО сынау нәтижелерінің сапасын тексеру үшін сонымен қатар нұсқауға сәйкес сыртқы метрологиялық бақылау да жүргізіледі.

«ҚазҚұрылысШыны» ЖШС сынау нәтижелерін метрологиялық сыртқы бақылау үшін ұқсас зертханалармен келісімге отыруы мүмкін. СО жұмысының сапасын тексеру аккредиттеу органымен және онымен аккредиттелген «ҰАО» ЖШС, соған қоса «ҚазҚұрылысШыны» ЖШС өнімдерін фирма-тұтынушыларымен жүргізіледі.

7.6 Нәтижелерді рәсімдеу

Сынау зертханасында жүргізілетін барлық сынау нәтижелері, ауытқулары, рәсімдеудегі өзгертулер, сынау нәтижесінде цехтің өндірісті тоқтату, тоқтатпау туралы іс-әрекеті бекітілген формалармен жүзеге асырылады. Сынау нәтижелері сынау хаттамасына толтырылады. Сынау хаттамасы нәтижесінде сынау акті жасалып, ауытқу бойынша комиссияның кезекті іс-әрекеті, соңғы шешімі жазылады. Барлық сынау нұсқаулары, хаттамалар мен сынау нәтижелері сынау зертханасының бас жетекшісімен расталады (бекітіледі).

Жұмысшы журналдан сертификаттау сынауларының нәтижелері сынау нәтижелерін тіркеу журналына және сертификаттау сынауларының хаттамаларында жазылады. Бақылау сұлбаларында және басқа тапсырыстарда көрсетілген өнімді сынау нәтижелері жұмысшы журналдарда және сынау хаттамаларында тіркеледі. Сертификаттау сынауларының хаттамасына қол қояды: СЗ басшысы, тікелей орындаушы, сынау хаттамаларына қол қоюға құқылы тұлғалар және сәйкестікті растау бойынша органның өкілі. Сынаудың басқа хаттамаларына СЗ жұмысшылары, соған қоса бұйрықпен сынау хаттамаларына қол қоюға құқыы адамдар қол қояды.

Талдаулар нәтижелерін тіркеу журналында қате жазбаларды анықтау кезінде қте жазба бір сызықпен сызылып, қасында дрыс нәтиже жазылады, түзетуді жасаған адам қол қояды. Тапсырыс берушіге жіберілген сынау хаттамасында қателер анықталса, бұл жақ басқа жаққа хабарлайды. Осы кезде сынау хаттамасының жаңасы рәсімделеді, ол сәйкес журналда тіркеледі және қасында қайтарылған хаттама нөмірі жақшаға жазылады. Жаңа хаттама тапсырыс берушіге қате жазбамен хаттаманы қайтару шарттарында беріледі. Осы кезде хаттамаларды тіркеу журналында қайтарылған хаттама нөмірімен «жойылғ.» (жойылған) жазбасы және жаңа хаттаманың жасалған күні жазылады. Осыдан кейін қайтарылған хаттама жойылады.

Сынау (талдау) нәтижелері бар журналдар СЗ бөлімшемінде нұсқаумен сәйкес сақталады. Орнатылған талаптарға сәйкес емес сынаулар бойынша жұмыстарды басқару СЗ персоналы үшін жұмысшы нұсқауларда және қызметкерлік нұсқауларда сипатталған процедуралар арқылы жүзеге асырылады. Сынау сапасына әсер етуі мүмкін қайсыбір сәйкессіздік анықталса, келесі әрекеттер қолданылады: сәйкессіздіктердің маңыздылығын бағалау жүргізіледі; түзету және алдын алу әрекеттері қолданылады; ішкі тексерулер жүргізіледі; тапсырыс берушіге хабары айтылады (қажет жағдайда).

8 Техникалық талаптар

8.1 Өнімнің дайындалу технологиясы

Кәсіпорында өндіріс процесі келесі операциялардан тұрады:

Шынылар жәшігін АТН 60/30 жүктеу станциясына жүккөтергіштігі 5т кран-арқалық көмегімен тасымалдау және монтаждау, қорапты жинауды жүк тасушылар жүзеге асырады. Төменгі эмульсиялы, қатты және жұмсақ қабаты бар шыныны тасымалдау және монтаждау кезінде шынылардың пакет қаптауындағы наклейкаға сәйкес: шыны беті (лист) үстелге қойғанда қабаты жоғары қарай орналасуы қажет, бұл операцияны жүк тасушылар орындайды, соған қоса бас оператор осының барлығын қадағалап тұруы керек. Қабаттың кейбір түрлерінің орналасуын анықтауды кейде тек тәжірибелі оператор жүзеге асыра алады.

Кесу процесі. Шыны бетін кесу үстеліне тірекке шыныны еркін құлау әдісімен беру үшін тасымалдау және монтаждаукран-арқалық немесе шыныны орын орын ауыстыру үшін электрвакуумдық машина көмегімен жүзеге асырылады.

«РЕТЕР LISEС» фирмасының екіарқалықты көпірі мен көпфункционалды бастиегі бар ЕSL-60/30 RS типті комбинирленген шыны кесу машинасында кесу (9.1-сурет). Бұл процеске машина АСРЕ 5250, АСРЕ 6000 жеңіл ұшып кететін майларды қолданады. Машина қалыңдығы 19 мм-ге дейінгі шыныларды кесе алады.

8.1-сурет. ЕSL-60/30 RS станогында шыныны кескеннен

кейін бөлу процесі

Шыны кесілгеннен кейін A-типті сырғақ-пирамидаға немесе шекті пирамидаға наряд-тапсырысқа сәйкес өлшемдер мен позициялар бойынша сортталып қойылады. Өнімді индентификациялау үшін наряд-тапсырыс міндетті түрде шынылармен бірге жүруі тиіс.

Шыныны өндеу:

• түзусызықты шыныларда және айналарда фацетті итальяндық «Z Bavell-ni» фирмасының В/73 түзусызықты вертикаль станогында өндеу. Бұл станоктың өзіндік видеомониторы мен программалау үшін пернетақтасы бар. Станок ені 10-нан 40 мм-ге дейінгі фацеттерді түрлі көлбеу бұрыштарында ажарлайды және тегістейді. Мұнда қалыңдығы 3-тен 19 мм-ге дейінгі шынылар мен айналарды өндеуге болады;

• шыны қырларын итальяндық «Z Baveleni» фирмасының РR/88 түзусызықты вертикаль машинасында тегістеу және ажарлау;

• қиғашсызықты шыныларда және айналарда фацетті SB\2 горизонталь станокта өндеу;

• маркасы VT-1250 бірбастиекті автоматтандырылған бұрғылау станогында 4-тен 220 мм-ге дейінгі тесіктерді бұрғылау;

• шыныны АLPA-315/4 С көпфункционалды орталықта өндеу. Станок өндеудің күрделі түрлерін қысқа уақытта және жоғары сапамен орындайды: бұрғылау, ажарлау, түрлі конфигурациялы ішкі және сыртқы қырларды өндеу, фасонды тереңдету, тегістеу;

• шыныны SPLE 2200.6.2.4 модельді жуу-кептіру машинасында жуу;

• шыныны НТF PrоE-2136-СТА-20 горизонталь шынықтыру желісінде шынықтыру;

• шыныны сырлау GIARDINA фирмасының G02/05 маркалы сырлау машинасында жүзеге асырылады /Италия/;

• ұсақ және даналы тапсырыстарды орындауда шыныны қол сырлау пневмошашыратқышымен екі қабатты жұмсақ қабатпен үстелде жүзеге асырылады;

Австриялық «Реter Lisec» фирмасы желісінде шыныпакеттерді дайындау (сурет 9.2).

- дистанционды рамкалар қоймасынан РМ 45 маркалы рамканы алу, 4 пазалық магазин стеллажында рамканы қалыңдығы мен ені бойынша сорттау:

- ВSV 45/4 ию машинасында рамканы ию;

- дистанцион рамканы АIRL автоматты станцияда Grace компаниясының құрамында байланыстырушы заттары жоқ синтетикалық ұнтақталған цеолитті (РНОN-S-RB молекулярлық сито) қолданумен абсорбенпен толтыру. Дистанциондық рамканың ылғалдықтысорғышпен толтырылу көлемі 50%дан кем болмауы керек;

- ылғалдықсорғышпен толтырылған рамкаға LBH 25V автоматты қондырғысында полиизобутилендік (бутил) герметик бірінші герметизациялау қабатты жүргізеді, рамкаларды FR 400 S конвейеріне іледі;

- тапсырыс-нарядқа сәйкес кесілген және өнделген шыны пирамидаларда әкелініп, шынылардың шыныпакетте орналасу нұсқасын ескерумен RTVN 38/25 WE тасымалдау-кідірту станциясына орнатады;

- шыны RTL 25 VN маркалы жуу-кептіру машинасынан өткеннен кейін шыныны бақылау визуалдық қарауын жүргізу үшін RSVN 38/25 А рамка монтажы станциясында тоқтайды. Қаралғаннан кейін бірінші шыны НLР 25/25 тегіс жинау пресіне жіберіледі;

- тегіс жинау пресінде екікамералы, құрылымдық немесе үлкен өлшемді шыныпакетті жинау үшін әрбір шыны үшін қосымша престеу опциясы қосылады;

- престен кейін шыныпакет UKL 35/23 LA автоматты аксиальды көлбей орнатыла алатын үстел арқылы КРЧ 55/22 маркалы горизонталь конвейермен өтеді. Конвейер бойынша шыныпакет ЕR-140 герметизациялау айналушы үстеліне орнатылады, мұнда ТАL 60 PSN және TAL 60 SIN автоматты араластырғыш пен дозасын нормалаушы қондырғылар көмегімен екінші герметизациялаушы қабат жүргізіледі. Екінші герметизациялаушы қабат үшін қолданады:

- құрылыс және архитектуралық шыныпакеттер үшін – полисульфидті герметиктер (тиокольді);

- құрылымдық шыныпакеттер үшін – полиуретанды немесе силиконды герметиктер;

- екінші герметизациялаудан өткеннен кейін шыныпаккет ЕR-140 герметизациялау үшін айналдыру үстелінен шыны бұйымын тасымалдау үшін А-қалыпты арбашаларға орнатады.

8.2-сурет. «Реter Lisec» шыныпакеттерді жинау желісі

Шыныпакеттер желісі үшін жабдықтар мен құралдар:

1. рамканы ию машинасы ВSV 45;

2. төртпазалы магазин РМ 45;

3. абсорбентпен толтыру станциясы АIRL;

4. бутилды жүргізу үшін автотматты қондырғы LBH 25 V;

5. дистанциондық рамкалар үшін конвейер FR 400/3;

6. тасымалдаушы және кідіртуші станция RTVN 38/25 WE;

7. рамканы монтаждау станциясы RSVN 38/25 А;

8. тегіс жинау пресі HLP 25/25;

9. аксильді көлбейтін автоматты үстел UKL 35/23 LА;

10. горизонтальды конвейер КFL 55/22;

11. герметизациялау үшін айналдырушы үстел ЕR-140 (2 бірл.);

12. автоматты араластыру және дозалаушы қондырғы ТАL 60 РSN;

13. автоматты араластыру және дозалаушы қондырғы ТАL 60 SIN;

14. құралды қатайту үшін қондырғы КНВ-30;

15. шыныны тасымалдау үшін А-кейіпті арбашалар (дөңгелектері бар);

16. шыныны тасымалдау үшін А-кейіпті арбашалар;

17. өлшем бірлігі 1-ден артық емес металл рулеткалар;

Техникалық деректер

1. ауа қысымы – 8 бар;

2. ауа шығыны – 1250 л/мин;

3. Эл. қуаты – 77,7 кВт.

Барлық операцияларды бас оператор, операторлар, бригадир бастауымен оқушылар құрамында сәйкес бригада жұмыс жасайды.

8.2 Өнімді таңбалау, қаптау, тасымалдау, сақтау және оны жүзеге асыру шарттары

Тасымалдау және сақтау

Шыныны кез келген көлік түрінде, осы көлік түріне таралатын жүкті тасымалдау Ережелерімен сәйкес тасымалдайды. Тасымалдау құралдарында орналастыру және бекіту – «Жүктерді жүктеу және бекітудің техникалық шарттарымен» сәйкес.

Тасымалдау кезінде шынысы бар ыдыс шыны шетжақтары көліктің қозғалу бағыты бойыен тұратындай етіп орналастырады. Бұл оның тасымалдау кезінде жылжып кету және шайқалуын болдырмас үшін жасалады.

Шыныны тасымалдау, жүктеу және түсіру кезінде оны механикалық бұзылулардан және атмосфералық жауындардан сақтап қалу үшін шаралар қолданылу керек.

Шыны жабық, құрғақ, жылынып тұратын жерде ашық күйінде, қағазбен немесе басқа арасына салынатын материалдармен қайта жиналған күйінде сақталуы керек. Сақтау кезінде шыны беттері вертикальға 5-тен 15°-қа дейін бұрышпен көлбеу күйінде резеңке төсеніштерге стеллаждарға немесе пирамидаға орнатылуы керек. Шыныны, егер ыдыс, төсеніш, тығыздаушы және жинау материалдары дымқылданбаған болса, ыдыста сақтауға болады (контейнерлерден басқа), осы кезде сақтаудың басқа шарттары сақталу қажет.

Пайдалану бойынша нұсқаулар

Шыныны сақтау және пайдалану кезінде, тасымалдау көлігін ашу кезінде жіберілмейді:

- араларына қағаз салмай, шынылардың өзара жанасуы, соған қоса қатты нәрсеге жанасуы;

- құрамында сызатын қатты қоспалары бар материалмен шыныны сүрту;

- қатты нәрселермен соғу;

- құрғақ шыныны майлау сұйықтығын қоспай, қатты щеткалармен тағалау;

- шыны бетінде ддымқылдың ұзақ уақыт болуы;

- агрессивті ортада пайдалану.

Шыныдан нақты өнім түрін дайындау кезінде шынының қажетті маркасын таңдауды берілген өнім түріне нормативті (жобалау, конструкторлық) құжаттама бойынша жүзеге асырады.

Шыныны жарықөткізгіш конструкцияларға монтаждау ережелерін осы конструкцияларға нормативті (жобалау, конструкторық) құжаттамада орнатады.

Дайындаушы кепілдігі

Дайындаушы шынының пайдалану, қаптау, тасымалдау және сақтау кезінде МЕСТ 111-2001 стандарт талаптарына сәйкестігіне кепілдік береді.

Шыныны пайдаланудың кепілдендірілген мерзімі – 20жыл [31].

10 Өндірістің техникалы-экономикалық негізделуі

Дипломдық жұмыстың экономикалық бөлімінде бағдарламаны нарыққа енгізгенде оның экономикалық көрсеткіштері айқындалған [3].

Жалпы жағдай

Электроника аймағында соңғы жылдардағы жеткен жетістіктері, электрлік өлшеуіш құралдары микроэлектроникада кең көлемде таралған.

Электроника аймағында соңғы жылдардағы жеткен жетістіктері, электрлік өлшеуіш құралдары микроэлектроникада кең көлемде шартталған.

Интегралды микросхемамен транзистордың алмасуы аспаптарды қайта өңдеудің іздеуге және ішкі жаңа әдістермен стимурленген, өткен жылы болған көптеген қиыншылықтардағы реализация, аспаптардың сенімділігі төмен және бағасы жоғары. Бұл жағдай дискретті логикалық элементте орындалатын түйіндер бөлігін басатын сандық жиілікті өлшеуіш үшін ерекше мәнге ие.

Жас мемлекетіміз дамушы ел болса да, басқа елдерден ақпараттық технологиялар саласы жағынан қалыспауға тырысады. Елімізде жас мамандар дайындалуда, шетелдердің жаңа технологияларын игерудеміз. Ақпараттық технологиялардың дамуы еліміздің экономикасын алға тартуда, одан әрі көркеюіне ықпал етуде.

Ұсынылған қызметтердің бірігейлігі мынады: сатыр алушы электронды санауыштың жанына өзінің жеке картасы бар аппарат қойылуда. Карточкалы аппаратураны орнатуға шығындалмайды. Егер әрбір пәтерде электрлі санауышы болса онда оған электромеханик тегін карточкалы аппарат орнатылады.Егер электр энергиясына төлем жүргізгіңіз келсе жеке карточкаңызды карточкалы аппаратқа енгізіп, қанша энергия қолданғаныңызды тіркеп, арнайы электр энергияға төлем жүргізетін орындарға барасыз.Онда карточкаңызды беріп ыңғайлы түрде төлем жүргізе аласыз.

Берілген аспаптың айырықша ерекшелігі – автоматты түрде мәліметті жинау,электр энергиясы жайындағы есеп оңайлатылған түрде болуы, бақылау адамның қатысуынсыз жүреді және электэнергиясының локализация шығынын табу мүмкіндігі.

Дипломдық жұмыстың экономикалық бөлімінде бағдарламаны нарыққа енгізгенде оның экономикалық көрсеткіштері айқындалған. Есеп жүрісі бойынша олар мынадай топтарға бөліп қарастырылған:

1. Жобалауға кететін шығындар;

2. Барлық шығындар;

3. Кірістер;

4. Пайда;

5. Таза пайда:

6. Тиімділік;

7. Шығынды өтеу мерзімі;

8. Техника-экономикалық көрсеткіштер.

Жобалауға кететін шығындарды келесідей жіктеуге болады:

• әдебиеттік зерттеуді өткізу;

• патенттік зерттеуді өткізу;

• командировкаға бару;

• жазғы демалыс үшін жалақы;

• ауырғандарға төлемдер;

• әлеуметтік салық;

• жобалау және жүйені жасау тобына арендаға үй алу үшін төлем;

• жабдықтарды алу;

• электроэнергия үшін төлем;

• кірістердің тура кірістер деген түрі есептелінді.

Экономикалық есептеулер жүрісінің қорытындысы бойынша дипломдық жұмыста ұсынылатын зерттеу жұымыстары экономикалық жағынан өзін толығымен ақтай алатыны шықты.

Экономикалық есептеулер

Дипломдық жұмыста қарастырылған аспапты толығымен зерттеу үшін уақыт қажет. Экономикалық есептеулер бөлімінде біз аспапты зерттеуге қанша уақыт кетеді және оған кеткен шығындар қандай мерзімде өтелетінін есептейміз. Сонымен қатар бұл зерттеулерді жүргізу тиімділігін қарастырамыз. Дипломдық жұмыстың экономикалық бөлімінде аспапты жұмысын зерттеу жұмыстары жүргізілгендегі оның экономикалық көрсеткіштері айқындап көрсетеміз.

Жобалауға кететін шығындар

Әдебиеттік зерттеуді өткізу

Зерттеу барысында мамандар тобы техникалық құжаттармен, нарықтың экономикалық жағдайымен танысып, талдау жүргізеді. Мұнда аспапты сатып алу және қызмет көрсету жұмыстарына жоспар алдын-ала жасалынып, дайындық жүргізіледі. Аспаптың жұмысын зерттеу үшін көп маман қажет емес. Оны ұйымдастыру үшін бізге негізгі үш маман жеткілікті болады. Олар:

- Инженер – зерттеу барысында аспаптардың дұрыс жұмыс істейтіндігін қадағалайтын маман;

- Оператор – өлшеу жүргізген кезде өлшеу мәндерін тіркеп, жазып және есептеп отыратын маман;

- Электр механик – барлық жөндеу, орнату, іске қосу жұмысын жүргізетін маман.

Аспапты зерттеуді ұйымдастырудың әдебиеттік зерттеулерін өткізуге кеткен уақыт пен маманның жалақысын ескере отырып маманның осы әдебиеттік зерттеуге кеткен жалпы жалақысын есептеп алып, келесі кесте 11.1-ге енгізіп аламыз. Маманның жалақыларын қазіргі уақыттағы жалақыларымен теңестіріп аламыз.

Инженердің айлық еңбек ақысы – 80 000 тг, оператордың – 60 000 тг, электромеханик – 40 000 тг. Адам/күн құнын анықтау үшін айлық еңбекақы айдағы жұмыс күндерінің санына бөлінеді – 24 күн.

10.1 – кесте

Әдебиеттік зерттеуді өткізу

Маман	Жалақы, мың тг	Күндік Жалақы,мың тг	Зерттеуге кеткен уақыт, ай	Барлық жалақы, мың тг
Инженер	80	3,3	1	80
Оператор	60	2,5	1	60
Электромеханик	40	1,7	1	40
Қорытынды А				180

Патенттік зерттеуді өткізу

Жұмыстың келесі кезеңі – патенттік зерттеу жұмыстары. Кесте 11.2-де зерттеуге қатысатын адамдар саны және олардың жалақысы, зерттеуге кеткен уақыт, жалпы жалақысы келтірілген.

10.2 – кесте

Патенттік зерттеуді өткізу

Маман	Жалақы, мың тг	Зерттеуге кеткен уақыт, ай	Барлық жалақы, мың тг
Инженер	80	1	80
Қорытынды Б			80

Іссапарға бару

Жоба өзін экономикалық тұрғыдан өтеу үшін жаңа технологиялар мен идеялар пайдалануы керек, зерттеулер заманға сай болуы қажет. Аспапты зерттеу кезінде инженер ақырғы технологияларды ендіреді. Оператор тәжірибеден және оқудан алған білімдерін ортаға қосады. Бұл екі маман командировкаға жарты айға оқуға барды.

Мұнда мынандай мәселелер шешілді: қажетті жалақы, командировкаға қанша адам барады, олардың мамандығы, айлық жалақысы, кеткен уақыт, жол ақысы бекітіледі. Бұл шығындар кесте 11.3-де келтірілген.

10.3 – кесте

Іссапарға баруға шығын

Маман	Жалақы, мың тг	Зерттеуге кеткен уақыт, ай	Барлық жалақы, мың тг
Инженер	80	0,5	40
Оператор	60	0,5	30
Қорытынды В			70

Жазғы демалыс үшін жалақы

Әр бір жұмыскер 12 ай жұмыс істегеннен кейін бір айға демалысқа шығуға қақысы бар. Заң бойынша демалыс 18 күн (күнтізбе бойынша), сондай ақ заң бойынша инженерлерге 10 күн қосылады, дәрігерлерге 12 күн қосылады және т.с.с. Екінші рет демалыс 11 айдан кейін беріледі. Барлық қызметкерлерге жалақы төленеді. Ол төмендегідей есептелінеді:

(10.1)

мұндағы А, Б, В – 11.1, 11.2, 11.3 кестелерінің қорытынды сомалары

мың теңге.

Сонымен біздің есептеуіміз бойынша жазғы демалыс үшін 27,5 мың теңге бөлінеді.

Ауырғандарға төлемдер

Ауырғандарға төлемдерді барлық кестелердің қорытынды сомаларының және жазғы демалыс жалақысының қосындыларынан 1,5% алынады.

. (10.2)

мың теңге

Яғни, мамандардың ауырғандары үшін 5,4 мың теңге бөлінді.

Әлеуметтік салық

Бұл салықтарды жұмыс орны төлейді. Әлеуметтік салық қазіргі зейнеткерлер мен мүгедектер үшін жиналады. Міндетті әлеуметтік салық жұмысшының жеке шотына салынады. Оны жұмыс күндері жоғалғанда төленеді және жұмыссыздық жағдайда.

А÷Д сомасынан жеке зейнеткерлер қорына 10% шегеріледі, қалған сомадан 21% әлеуметтік салық есептелінеді. Яғни

(10.3)

мың теңге.

Демек, әлеуметтік салық 76,2 мың теңге болады.

Жобалау және жүйені жасау тобына жалға үй алу үшін төлем

Әрбір маманға 5 м² таза жұмыс ауданы керек. Коридорды, туалетті, қоймаларды санасақ бір маманға шамамен 8м² аудан керек. Сондықтан әр маманға 8 м² жұмыс ауданын жалға аламыз. Сол себепті біз мамандарымызға байланысты ауданы 24 м² бір бөлмені жалға аламыз. Үй толығымен жабдықталған. Үйді жабдықтармен жалға алу бағалары жайлы ақпаратты қажетті баспасөз құралдарынан алып, оның орташа мәнін 1 м² 2 мың теңге деп аламыз. Сонда айына 48 мың теңге төленеді.

48 мың теңге × 12 ай = 576 мың теңге

Жабдықтарды сатып алу

Жұмысты тез және жылдам жүргізу үшін, керек деген жабдықтарды алу керек. Олар: компьютер, принтер, факс, ұялы телефон, модем және тағы басқа да техникалық заттар болуы мүмкін. Біздің заманымызда бұндай құралдарды табу қиынға түспеді, себебі қазір көптеген фирмалар мен компаниялар техникалық заттарды сату мен жалға берумен айналысады. Мысал, бұндай жабдықтарды L-gyC-m, Alsi, Pulser, Alser, Imanali ,Сайман т.б. арнайы фирмалар мен компаниялардан алуға болады. Жабдықтардың саны мен оған төленетін айлық төлем кесте 11.4 -де көрсетілген.

10.4 – кесте -Жабдықтарды сатып алу

Жабдық	Өлшем бірлігі	Баға мың тг.	Саны	Барлық баға, мың тг.
Компьютер	дана	60	1	60
Принтер	дана	15	1	15
Санауыш	дана	25	1	25
Кабель	м	3	10	30
Модем	дана	5	1	5
Қорытынды:				135

Материалдар

Техникалық заттармен қоса кеңсе тауарлар да жұмыста қажет болады. Кеңсе тауарларды сатумен көп деген отандық және шетелдік фирмалар айналысады.

Соның ішінде біздің елімізде ең үлкені және аты шыққан өзіміздің отандық ABDI компаниясы.

Сол компаниядан кеңсе таyaрларды алған дұрыс деп санаймын. Себебі, мұнда заттар арзан және сапасы жағынан әлде қайда жоғары. Ал қалған қажеті материалдарды арнайыландырылған компаниялардан аламыз.

Біздің зерттеуге қажетті материалдардың тізімі кесте 10.5-те көрсетілген. Бағаларын қазіргі нарықтық бағаға сай алдық.

10.5 – кесте-Материалдар

Материал	Өлшем бірлігі	Баға мың тг.	Саны	Барлық баға, мың тг.
Компакт дискілер	дана	0,05	50	2,5
Флэшка (1 Гб)	дана	0,85	3	2,55
Қағаз	қорап	0,5	20	10
Қаламдар	дана	0,02	25	0,5
Құрал-саймандар комплекті	дана	3	1	3
Жұмыс киімі (инженерге)	дана	10	1	10
Қорытынды:				28,55

Электроэнергия үшін төлемді дәлелдеу

10.6 – кесте -Электроэнергия төлемдері

Жабдық	Электроқуат	Бір айдағы жұмыс	Квт.Сағ	Эл.эн бағасы, мың тг	Айлық шығын мың тг.
Компьютер	0,4 кВт	24 сағ×25,4 күн	244	0,0088	2,14
Принтер	0,3 кВт	8 сағ×25,4 күн	61	0,0088	0,54
Санауыш	0,1 кВт	24 сағ×25,4 күн	61	0,0088	0,54
Қорытынды:					3,23

Кестедегі айына кететін шығынды 12 айға көбейтіп жылына кететін шығынды есептеп аламыз. 3,23×12 ай=38,76 мың теңге

Телефонды қолдану үшін төленетін төлем

Тқ = 470 теңге × 12ай = 5,64 мың теңге қалалық телефон үшін.

Тұ= 1,5 мың теңге× 3 адам ×12 ай= 54 мың теңге ұялы байланыс үшін.

Т=Т_қ+Т_ұ=5,64+54=59 ,64 мың теңге.

Коммуналдық шығындар

Пайдаланатын су және канализацияға кететін шығындары төмендегідей анықталады:

Ш_с=60×25×С×Б_с, (10.5)

мұндағы 60 – бір адамға жұмыста кететін су(л);

25 – бір айдағы орташа жұмыс күндері;

С – жұмыскерлер саны;

Б – 0,5 тг/л судың және канализацияның бағасы.

Ш_с=60×25×3×0,5=2,25 мың тг

Амортизациялық төлем

Амортизация шығындарына қолданылатын құрылғының құнынан алынады. Құрылғылар тізімі 11.7-кестеде.

Амортизация сомасы келесі формуламен анықталады:

А= Құрылғы бағасының 8%

10.7 – кесте - Арнайы құрылғылар

Атауы	Өлшем бірлігі	Саны	Бағасы ,мың тг	Амортизация нормасы,%	Амортизация сомасы ,мың тг
Компьютер	дана	1	60	8	4,8
Санауыш	дана	1	25	10	2,5
Принтер	дана	1	15	10	1,5
Кабель	м	1	3	10	0,3
Модем	дана	1	5	20	1
Қорытынды					10,1

Тура кірістер

Мұнда санауыш аспабын бір жылда зерттегенде оның бір сағат зерттеуі қанша тұратын және бір жылда қанша кіріс түсетінін есептелінген. Бұл аспаптың зерттеу жұмыстары үшін осы аспапты шығаратын заңды тұлғалар төлейтін болады. Зерттеудің бір сағаты – 800 теңге, яғни 0,8 мың теңге. Көрсетілген қызмет үшін қосылған құн салығы (Ққс) кіреді. Қосылған құн салығы – 16%. Біз күніне 8 сағат жұмыс істейміз, бір айда орташа 24 күн істейміз деп алып бір айда қанша табыс түcетін есептедік.

8 сағат×25 күн=200 сағат/ай

200 сағ/ай×12 ай =2400 сағат

2400сағ×0,8 мың теңге=1920 мың теңге

1920 мың тг. + 16%ҚҚС= 2227,2 мың тг.

Жалпы пайда

Пайда – шығарған бұйымның өз құнының толық есептелгеннен кейін менеджер және экономист коньюктураға орай пайданы қосып, фирмалық бағаны бекітеді.

Жылғы жалпы пайда – бұл жылғы барлық кірістерден шығындар шегеруіне тең сома.

Жылғы жалпы пайдадан 30% заңды тұлғалар табыстық салық ретінде бюджетке төленуі тиіс. Қалғаны таза пайда болады.

Кіріс –2227,2 мың тг. Шығын – 1289,4 мың тг.

Жалпы пайда = кіріс-шығын=2227,2мың тг. – 1289,4мың тг.=937,8мың тг.

937,8 мың тг - 30% = 656,46 мың тг.

Таза пайда 656,46 мың тг.

Тиімділік. Бағдарламадан түскен жылғы таза пайданы барлық шығынға бөлсек тиімділік шығады.

.

Тиімділік – 52,9%. Әлем тәжірибесі бойынша тиімділік мөлшері 12% кем болмауы тиіс.

Шығынды өтеу мерзімі. Егер шығарған капиталдың тиімділігі тиімділік ережесінен яғни, Т>12% артық болса, сол шараны немесе құрылысты енгізуге болады. Өтеу мерзімі тиімділікке кері шама.

жыл.

Берілген бағдарламаның шығынын 2,3 жылда өтелуі тиіс.

Техника – экономикалық көрсеткіштер

Мұнда біз алдында шығарылған экономикалық есептеулердің нәтижелерін енгіземіз.

10.8 – кесте-Техника-экономикалық көрсеткіштер

Көрсеткіштер	Мәні
Жалпы шығын	1289,4 мың тг.
Жобаны жасаған адамдар саны	3 адам
Жобаға қажет уақыт	2,5 ай
Жобаның енгізілетін саны	1 дана
Жылғы кіріс	2227,2 мың. тг.
Жылғы пайда	937,8 мың тг.
Таза пайда	656,46 мың тг.
Тиімділік	50,9 %
Шығынның өтем мерзімі	1,96 жыл

11 Еңбек қорғау

Бұл дипломдық жұмыстың еңбек қорғау бөлімі МСТ 12.1.005-88 «Еңбек қауіпсіздігі стандарттарының жүйесі. Жұмыс аймағының ауасына қойылатын жалпы санитарлы-гигиеналық талаптар», СНжЕ II-12-77 «Жобалау нормалары. Шудан қорғану», СНжЕ 23-05-95 «Табиғи және жасанды жарықтандыру», СНжЕ 2.01.02-85 «Өртке қарсы нормалар», СНжЕ 21-01-97 «Ғимараттар мен құрылыстардың өрт қауіпсіздігі», МСТ 13761-68 «Ғимараттардағы өндірістік шулары зерттеу және есептеу», МСТ 17187-81 «Шуөлшегіштер. Жалпы техникалық талаптар мен сынау әдістері», СНжЕ 2.2.4.548-96 «Өндіріс орындарының микроклиматына қойылатын гигиеналық талаптар», МСТ 23426-79 «Шу. Өндірістік ғимараттардағы қашықтық басқару мен қадағалау кабиналарының дыбыстық оқшаулауды өлшеу әдістері», МСТ 12.1.013-78 «Электр қондырғыларын қондыру ережелері» талаптарына сәйкес орындалды.

Жарықтандыру [13]

Өндірістік ғимараттарды жарықтандырудың келесі тәсілдері бар: табиғи, жасанды және аралас.

Табиғи жарықтандыру адамдардың үнемі болатын өндірістік ғимараттар-да қолданылуы керек. Табиғи жарықтандыру қабырғалық, төбелік, аралас (төбелік және қабырғалық) болып бөлінеді.

Жарықтандыру жағдайлары сапалық және сандық көрсеткіштермен сипатталады. Оларға жарық күші, жарық ағыны, жарықтануы, жарықтығы, спектрлік құрамы, жарықтану мен жарықтықтың тұрақтылығы жатады.

Заттың көрінуі жарықтану деңгейімен, объектінің айқындылық фонымен, жарықтықтың таралуымен және объектінің бұрыштық өлшемімен анықталады. Бөлменің кез келген нүктесінің табиғи жарықтандырылуы табиғи жарықтан-дыру коэффициентімен (ТЖК) сипатталады, себебі табиғи жарықпен жарықтан-дыру күннің бұлттануына байланысты тәулік, жыл бойына тұрақты емес. ТЖК – ашық аспандағы диффузиялық жарықтан пайда болатын, табиғи жарық-танудың (бөлменің ішіндегі берілген жазықтықтың кейбір нүктесіндегі) сыртқы жарықтанудың сол кездегі мәніне пайыздық қатынасы.

Көпөлшемді өндірістік орындардың ТЖК ең кіші мәні жарықтың жойылған нүктесінде нормаланады:

- биіктігі 1,5м бөлме – I-IV разрядтық жұмыстар үшін;

- биіктігі 2м бөлме – V-VII разрядтық жұмыстар үшін;

- биіктігі 3м бөлме –VIII разрядтық жұмыстар үшін.

Өндірістік кәсіпорындарды жарықтандыруға қойылатын талаптарды (ТЖК, нормаланған жарықтандыру) 1-кестеден алынады.

Шу

Біздің заманымызда шу адамға ерекше әсер етеді. Дыбыс энергиясы барлық жерде пайда болады және жасанды жолмен жаратылып барлық жерге енеді. Дыбыс толқындары көбінесе ретсіз қиылысып, әсерлі күшке дейін жетеді де, адамға қатты әсерін тигізеді. Сол кезде біз шуға шағымданамыз [17].

Шу – кедергі келтіретін, жағымсыз, әртүрлі жиіліктегі және үдемелі қарқындықтағы кездейсоқ дыбыстардың жиынтығы.

Шу, қоршаған ортаның жағымсыз физикалық және өндірістік факторлардың кеңінен таралған түрі.

Шу әсерінен пайда болатын аурулар – мүкіс, асқазан ауруы, асқазан және жіңішке ішек жарасы көп жағдайда, шулы жерде жұмыс істейтін адамдарда жиі кездеседі. Шу жүрек ауруларына, психикалық ауруларға, сонымен қатар, қатерлі ісіктің пайда болуына себепші болады. Ол жүйке жүйесін әлсіретеді, ағзаның жалпы кедергісін төмендетеді. Шулы жағдай адамның еңбек өнімділігін төмендетеді [19].

Өндірістегі шу технологиялық жабдықтардың, отынды құрылғылардың, электрлік машиналардың, жану үрдістерінде және т.с.с. жұмыс істеуінен пайда болады. Әртүрлі шуларды бөлшектеп жазу мақсатымен, оларды акустикада бірнеше түрге бөледі:

1 ақ шу – спектральды тығыздығы белгілі бір диапазондағы жиілікке байланысты емес шу;

2 қызғылт шу – октавалық жолақта тұрақты энергиясы бар шу, яғни, әрбір октавалық жолақта жиілікке кері пропорционал дыбыс энергиясы болады;

3 үздіксіз шу – деңгейі белгіленген немесе белгісіз уақыт аралығында өзгеріссіз қалатын шу;

4 ауыспалы шу – деңгейі уақыт аралығында өзгеріп тұратын шу;

5 кездейсоқ шу – берілген уақытта амплитудасы мен жиілігі анықтал-маған шу;

6 кең жолақты шу – энергиясы жиіліктің кең диапазонында таралатын шу (бір октавадан көп);

7 импульсті шу – қысқа ұзақтығымен, әдетте 1 секундтан төмен, өте жоғары қарқындылығымен, лезде пайда болуымен, сөну жылдамдығы мен спектральді құрамы тез өзгеруімен сипатталатын шу;

8 үндестілік шу – кейде “әндеткіш” деп аталатын шу, уақыт аралығында ретсіз өзгеретін, кейбір жиілік басымырақ болатын шу;

9 қауіпті шу – оның әсерінен кейбір адамдардың есту қабілеті өзгеретін шу.

Рұқсат етілген шу деңгейінің мөлшерлері 1 және 2-кестеде келтірілген.

Шуды өлшеу үшін келесі аспаптар қолданылады.

Жолақты октавалы немесе үштік октавалы акустикалық сүзгілері бар МСТ 17187-71 сәйкес дәлдігі 1 немесе 2 класс шу өлшегіштері. МСТ 13761-68 сәйкес дәлдігі I және II класс өлшеуіш микрофондар, олар жолақты октавалы немесе үштік октавалы сүзгілі шу спектрінің анализаторымен, өлшеуіш үдеткішпен және өлшеуіш аспаптармен бірге пайдаланылады. Жиілік диапазоны 20 – 20000 Гц тар емес аз жиілікті өлшеуіш үдеткіштері. Октавалы немесе үш октавалы электрлік сүзгілер МСТ 17168-71 бойынша.

11.1 – кесте - Өндіріс орындарындағы дыбыс деңгейі мен дыбысты қысымның рұқсат етілген деңгейлері

Атаулар	Орташа геометриялық жиілігі бар жиіліктің октавалы жолағындағы дыбысты қысым деңгейі (дыбыс қысымға эквивалентті), дБ								Дыбыс деңгейі (дыбыс деңгейіне эквива лентті, дБА
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Ой еңбегіне арналған бөлмелер (кабинеттер, конструкторлық бюро, теориялық жұмыстарға арналған зертханалар, денсаулық сақтау пункттері)	71	61	54	49	45	42	40	38	50
Конторлық еңбекке арналған бөлмелер (жазба машиналары, администрация, цехтар, шу көздері бар зертханалық бөлмелер, есептеу машиналарына арналған бөлмелер)	91	83	77	73	70	69	66	64	75

Жұмысшы жиілік диапазоны 20 – 20000 Гц тар емес өлшеуіш аспаптар. Жиілік диапазоны 20 – 20000 Гц тар емес деңгейлерді өздігінен жазатын аспаптар.

Микроклимат. Өндірістік бөлменің метеорологиялық жағдайы немесе микроклиматы деп адам ағзасына температура үйлесімімен, ылғалдылықпен, ауа қозғалысының жылдамдығымен және қоршаған беттердің температурасымен әсер ететін, осы бөлмелердің ішкі ортасының климатын айтамыз [18].

11.2 – кесте-Дыбыс деңгейі мен дыбыс қысымының деңгейіне арналған түзетулер

Сыртқы фактор	Шарттар	Түзетулер дБ немесе дБА
Шу сипаттамасы	Кең жолақты Үндестілік, қарқынды	0 -5
Дыбыстың әсер ету ұзақтығы	Бір ауысымдағы қосындысы 4-8 сағат 1-4 сағат 0,25-1 сағат 5-15 минут 5 минуттан төмен	0 +6 +12 +18 +24

Микроклимат. Өндірістік бөлменің метеорологиялық жағдайы немесе микроклиматы деп адам ағзасына температура үйлесімімен, ылғалдылықпен, ауа қозғалысының жылдамдығымен және қоршаған беттердің температурасымен әсер ететін, осы бөлмелердің ішкі ортасының климатын айтамыз.

Өндіріс орындарындағы микроклиматты сипаттайтын көрсеткіштерге мыналар жатады:

- ауа температурасы;

- жазықтық температурасы;

- ауаның салыстырмалы ылғалдылығы;

- ауа қозғалысының жылдамдығы;

- жылулық сәуленің интенсивтілігі.

Микроклиматтың параметрлерінің әрқайсысы әр түрлі үйлесімде ағзадағы физиологиялық үрдістердің жүруіне және нәтижесінде адамның денсаулығына және жұмыс істеу қабілетіне үлкен әсер етеді. Ол адам ағзасындағы үздіксіз жүріп тұратын биологиялық үрдістер: жылу шығарумен және жылу түзілумен (Q_B) түсіндіріледі. Жылудың көлемі, адам ағзасындағы биохимиялық үрдістерге және оның атқаратын жұмысының ауырлылығына байланысты. Адамның дұрыс өмір сүруі үшін – жылу, қоршаған ортаға таратылуы керек. Сондықтан Q₀ – жылу беру – конвекция әсерінен, q_K- адам денесінің ауамен жанасуы, q_И – жылудың қоршаған ортаға сәулеленуі және q_П – тері бетінен ылғалдың булануы (терлеу) нәтижесінде болады. Осылардың көлемі мен қатынастары адамның жылулық күйі (дене температурасы) мен микроклимат параметрлеріне қатысты өзгереді. Осылайша, t_Ч – адам денесінің температурасының тұрақтылығы кезінде сәулелену арқылы жылу берілу – қоршаған орта беттерінің t_П – температурасына тәуелді, конвекция әдісімен жылу берілу - (V)-қозғалыс жылдамдығына және (t_B) температурасына байланысты, булану арқылы жылу берілу – ауа ортасының ылғалдылғына және температурасына байланысты болады. Қалыпты метеорологиялық жағдайда және тыныштық күйде немесе жеңіл физикалық жұмыс кезінде q_П ,q_К және q_П мөлшері жалпы Q₀ кезінде сәйкесінше: 45, З0 және 25 % болады.

11.3 – кесте-Өндiрiс ғимараттары жұмыс аймағындағы көрсеткіштерддің оңтайлы және рұқсат етілген мөлшерлерi

Жұмыс категориялары – ағзаның жалпы энергияны жұмсау жұмыстары-ның шектеулері, ккал/сағ өлшенеді [9, 11].

Алайда, сыртқы ортаның метеорологиялық жағдайларының өзгеруінің шекті аймақтарында, адамның жылу алмасуды реттейтін физиологиялық механизмінің болуы әсерінен, адам ағзасы Q_B = Q₀ қатынаста, дене температурасын тұрақты 36-37 ^-С-та сақтап тұра алады.

Жылудың тепе-теңдік шарты кезінде (яғни Q_B = Q₀) адамның жылу бақылау механизмі қысымсыз, жақсы жұмыс істейді, жылулық жайлылық кезінде көңіл-күйінің жақсаруы және жұмыс істеуге қабілетінің жақсаруы байқалады.

Сондықтан оларды қоршаған микроклимат жайлы да, оңтайлы болуы керек. Егер жылулық тепе теңдік бұзылса, яғни Q_B Q₀-ден үлкен не тең болса, онда сәйкесінше жылудың жиналуы немесе артық бөлінуі түзіледі, осыдан ағзаның суынуы немесе ысынуы пайда болады. Ортаның жайсыз метеоро-логиялық жағдайларында, ағзаның уақытша суыну немесе ысыну кезінде, оның термореттейтін адаптациялық-бейімделу мүмкіншіліктері ағза-ның төзімділігін жоғарылатады, яғни ысыну кезінде ағзаның шеткі аймақтарын-дағы қан тамырлары кеңейіп, жылу қарқынды алмасады, ал салқындау кезінде керісінше жүреді. Осындай жағдайларда ағзаның термобақылауы өзгеруі мүмкін. Ол жұмысқа қабілетінің төмендеуі, жылулық жайсыздықты сезіну және т.б. арқылы түсіндіріледі. Алайда, осылай бола тұра денсаулықтың күйі өзгермейді және әсер ететін микроклимат параметрлері рұқсат етілген деп есептеледі. [9]

Жеңіл дене жұмыстары (I-категория) – отыру, тұру немесе жүрумен байланысты, бірақ жүйелі денелік күшті немесе ауырды көтеруді қажет етпейтін жұмыстар; 150 ккал/сағ (172 ДЖ/с).

Орташа ауыр дене жұмыстары (II-категория) – IІа категориясында - 150- 200 ккал/сағ (172-232 Дж/с), IIб категориясында 200-250 ккал/сағ (232-293 Дж/с) энергияның жұмсалуын қажет етін, әрқашан жүрумен, тұрып немесе отырып жасалынатын, бірақ ауырды көтеруді қажет етпейтін жұмыстардың тіззімін қамтиды. IIб категориясына жүрумен және 10кг-ға дейінгі ауырды көтерумен байланысты жұмыстар жатады.

Ауыр дене жұмыстар (III категория) – физикалық жүйелі бағыттағы, яғни әрқашан қозғалыстағы және 10 кг артық ауырды жылжытумен байланысты жұмыстар, энергияның жұмсалуы 250 ккал/сағ (293 Дж/с) асады.

Жылдың жылы кезеңі – сыртқы ауаның орта тәуліктік температурасы +10^оС-тан жоғары жыл мезгілі.

Жылдың суық кезеңі – сыртқы ауаның орта тәуліктік температурасы +10^оС-тан төмен жыл мезгілі.

Электр қауіпсіздігі

Электр тогымен зақымдану қауіптілігіне қарай жайларды келесідей жіктейді [20]:

- қауіптілігі өте жоғары жайлар, келесі белгілердің біреуі болса: жоғары ылғалдылық (салыстырмалы ылғалдылық шамамен 100%), химиялық белсенді орта (электр жабдықтарының оқшауландырғышына жағымсыз әсер ететін булар мен газдар) немесе жоғары қауіптіліктің екі немесе одан көп белгілері;

- қауіптілігі жоғары жайлар, келесі белгілердің біреуі болса: ылғалды орта (салыстырмалы орта 75%-дан жоғары), өткізуші шаң (құрал-жабдыққа отырып, ток өткізуші шаң), ток өткізуші еден, жоғары температура (30ºС-тан жоғары);

- қауіптілігі жоқ жайлар, аталған белгілері жоқ.

Статистикалық электрленуден қорғану электр зарядтарын генерация-лауды азайту және оларды жерге жіберу жолымен жүзеге асырылады. Құрал-жабдықтағы статистикалық электр зарядтарын азайту электрленбейтін мате-риалдарды пайдалану, тасымалдау жылдамдығын азайту, үйкеліс күшін және жанасу ауданын төмендету, өзара әрекет ететін беттердің кедір-бұдырлығын жою, сонымен қатар электрлену дәрежесі аз материалдардың жанасу жұптарын таңдау арқылы іске асады.

Статистикалық электр зарядтарын жою технологиялық жабдықтардың-транспортерлер, шнектер,ауа сорғыштарының және т.б. ток өткізетін бөліктерін жерге қосу жолымен қамтамасыз етіледі. Металл ауа сорғыштарын ұзын-дығының әрбір 50 метрінен кейін жерге қосу керек. Электрлендіруді төмендету үшін өндірісте статистикалық электрлендіру бейтараптағыштарын (нейтрали-заторларын) пайдаланады.

«ҚҚШ» ЖШС кәсіпорнындағы өндірістік жайлар электр тогымен зақымдау қауіптілігіне байланысты жоғарыда аталған белгісі бойынша, яғни ток өткізуші шаңның болуына байланысты қауіптілігі жоғары топқа жатады.

Өрт қауіпсіздігі

Конструкцияның өртке шыдамдылығы өртке шыдамдылық шегімен сипатталады. Бұл шек-стандартты температуралық режим бойынша конструк-цияны сынаудан бастап мынадай белгілердің бірі пайда болғанға дейінгі уақыт конструкцияда араларынан жану өнімдері мен жалын өтетін сынулар мен тексттердің пайда болуы; конструкцияның қызбайтын бетінде температураның 140⁰С –тан да артуы; конструкцияның өзінің бұрынғы мүмкіндігін жоғалтуы; ортақ көрші конструкцияларға ауысуы; конструкцияның бекініс түйіндерінің бұзылуы.

Кәсіпорындарда болған тіркелген ірі өрттердің анализі көрсеткендей, өрт кезінде өрт сөндіруге қиын жағдайлар туады, сондықтан өрттен қорғану шараларының кешенін жасау талап етіледі. Бұл кешен құрамына профилак-тикалық сипаттағы шаралар мен өрт сөндіру және жарылыстан қорғану жүйесінің құрылымы кіреді.

Өрт профилактикасының шаралары төмендегідей болып бөлінеді

- ұйымдық;

- техникалық;

- режимдік;

- эксплуатациялық.

Ұйымдық шаралар машиналар мен зауыт ішіндегі транспорттың бурын эксплуатациялануын, мекемелердің, территорияның дұрыс құрылуын, жұмыс-шылар мен қызметкерлердің өртке қарсы ережелермен таныстырылуын, ерікті өрт қарсы қауымдастардың ұйымдастырылуын және тағы басқа қарастыры-лады.

Техникалық шараларға мекемені жобалау кезінде, электрсымдары мен жабдықты, жылу, вентиляция, жарықты орнатқанда өртке қарсы ережелердің, нормалардың сақталуы, жабдықтың дұрыс орналасуы жатады.

Режимдік сипаттағы шаралар – рұқсат етілмейтін жерлерде темекі шегуге, өртке қауіпті орындарда жалын туатын жұмыстар жүргізуге тиым салу.

11.4 – кесте- Өрт сөндіруге қажетті су шығыны жайлы мәліметтер

Ғимараттың өртке төзімді дәрежесі	Өндірістік жарылыс қаупінің Санаты	Ғимараттың сыртқы ауданын сөндіруге кететін су көлемі, мың. м^3							Өрт сөндірудің ішкі ауданы
		3 дейін	3-5	5-20	20-50	50-200	200-400	400 жоғары
I және II I жәнеII III III IV-V IV-V	Г.Д.Е. А.Б.В. Г.Д. В Г.Д. В	10 10 10 10 10 15	10 15 10 15 15 20	10 15 15 20 20 25	10 20 25 30 30 40	15 30 - - - -	20 35 - - - -	25 40 - - - -	5 5 5 5 5 5

Өртке қарсы су құбырының жүйелері негізінде сақиналы жабдықталады және үздіксіз су беріп тұрады. Жеке тұрған құрылыстарға ұзындығы 200 м иілген су құбырлары қолданылады [14].

Санитарлы-гигиеналық талаптар

Санитарлы және тұрмыстық жұмыстарды талап ететін ғимараттарға жұмысшылардың жұмыс орындарында болуы кезінде: тамақтанатын бөлмелер, гардераб, душ, әжетхана, жуынатын, темекі шегетін, кір жуатын, әйелдердің гигиеналық жеке бөлмесі, жұмысшылардың ішімдік суларын жылыту техникасы.

Жұмысшылардың жұмыс уақытынан тыс қолданатын тұрмыстық бөлмелері: гардероб, жуынатын бөлме, қол жуғыш, әйелдерге арналған жеке бөлме, денсаулық пункты, тағамдану пункты және тағы басқалары.

Мекемедегі жұмысшылардың мөлшеріне қарай тұрмыстық бөлмелер, бөлек бөлмелерде орналасады жерасты галереяларымен немесе туннелдерімен жабдықталады.

Тұрмыстық жабдықталған ғимараттар өндірістік үрдістерінің санитарлық негіздеріне байланысты. Сондықтан барлық өндірістік үрдістер төрт топқа бөлінеді:

І топқа өндірістік үрдістері нормальды метрологиялық жағдайда шаң және зияныд газдардың шығуы.

ІІ топқа өндірістік үрдістің метрологиялық жағдайда жағымсыз шаң – тозаңдардың болуы және де қызу жұмыс кезіндегі физикалық шаршау.

ІІІ топқа өндірістік үрдістер кезіндегі жұмыс киімінің зияндануы және ластануы.

ІV топқа өндірістік үрдіс кезінде өнімнің сапасын қамтамасыз етуге айрықша уақытта талап ететін топтар жатады [9].

СНжЕ талабы бойынша ғимараттар және асханалар ішінде су құбырлары, канализация, жылу батареялары және желдетулермен жабдықталуы керек. Тұрмыстық объектілерді орналастыру кезінде санитарлы талаптарға сай, алшақ орналастыру керек.

Есептеутер

Табиғи жарықтандыру есептеу

ОСЗ-ның табиғи жарықтандыруын жобалау қажет, мұнда орта дәлдікті жұмыстар орындалады. Өндірістік орындардың ені А = 15 м , ұзындығы Б = 27 м, биіктігі Н = 10 м. Төбе жағы ағартылған, қабырғалары кафельмен жабылған, шағылыс коэффициенті 0,4 және 0,5 сәйкес. Бетондық еденнің шағылыс 0,3. Көрші ғимарат 30м орналасқан және оның биіктігі, цехтың 15 орналасу мекен – жайы Алматы облысы, Жылыой ауданы, 3- шағын ауданы «Теңіз» қалашығы.

ОСЗ-ның жарықтандыру үшін жаланды шынылы болатты түптеушелі шеттік терезелер қарастырылған. Табиғи жарықтың IV разрядты жұмыс үшін коэффициентінің мәнін е = 1,5 тең деп аламыз. Алматы қаласы 45º солтүстік, мұны IV жарықтық белдеушесіне жатқызуға болады, ол үшін жарықтың климатының коэффициенті m = 0,7, ол сәулелік коэффициенті C = 0,65, онда табиғи жарықтың есептелген мөлшер коэффициенті мынаған тең (1):

e_р=е·m·c, (11.1)

e_Р=1,5·0,7·0,68=0,71

Шеттік жарықтануда жарықтанудың жиынтық ауданын мына (11.2) қатынасқа байланысты орнатады.

(12.3)

Терезенің жарықтық сипаттамасының коэффициенті ұзындыққа, орынның еніне және жұмыс беті терезенің жоғарғы жағындағы ара қашықтық денгейіне қатысты болады (15):

(11.4)

мұндағы h₁ = 1,4 м – терезенің жоғарғы жағынан төбеге дейінгі ара қашықтық;

h₂ = 0,8 м – шартты жұмыс бетінің деңгейі.

Б\А = 27\15 = 1,8 және АВ = 16\8,4 = 1,9 қатынасы үшін терезе жарығының сипаттама коэффициенті мына түрде қабылданады к₁=9,5

Терезенің көрші ғимаратпен қараңғылату коффициентін қатынасы а\h = 30\15=2, мұнда a – көрші ғимараттар арасындағы ара биіктігі h – қарсы тұратын ғимараттың биіктігі терезенің төменгі шегін есептей отыра.

Берілген жағдай үшін k₂ =1,1

Жалпы жарық өткізу коэффициенті ғимарат үшін, бірнеше шаң шығаратын, түтін немесе ыс бірдей шынылау кезінде болатты ұшқысы k = 0,4 құрайды.

Орта өлшенген қабырға, төбе және еден коэффициенті төбе және еден коэффициентінің мөлшерін белгіейміз. Керіліс коэффициенті төбе үшін к₄=2,4, қабырға үшін к₄=2.1, еден үшін к₄ = 1,4. Орта өлшенген көрініс коэффициентінің беті:

(11.5)

Сондықтан, сәулеленудің жиынтық ауданы:

Ғ=(0,71·400·9,5·1,1)\(100·0,4·1,97) = 23,4 м²

Жалпы аудан терезенің 23,4 м² құрайды, бір терезенің ауданы 2·2,4 = 4,8м² сонда, жобаланған мекемедегі терезе саны 23,4/4,8=4 дана.

Электр қауіпсіздігі

l3=300см,dжқ=1км,грундтық кедергісі=φ=2×104 см,V3=15000к.

F=φ2/πa ×ln×2l/d3 (11.6)

мұнда f – жерге қосу тереңдігі;

l3 – жерге қосу тиімінің ұзындығы;

φ2 – грундтық кедергісі;

d – жерге қосу тілімінің диаметрі.

Сонымен f=70см тең.

Жерге қосылатын қондырғының шекті кедергісін формула арқылы анықтаймыз

Rq=P/π1 × ln×2l/d (11.7)

мұндағы n – электр қозғаушы күш.

Яғни, жерге қосылатын қондырғының шекті кедергісі 40 м.

Өрт қауіпсіздігін есептеу

Бір қабатты ғимараттардың бөлмесінің өлшемдері 35×30×4,9м

Өртті сөндірудің бірінші құралдарын есептеу.Есепке жүгіне отырып,әрбір ОУ-5 типті қалдықкөмірқышқыл өрт сөндіргіші бөлменің 40-50см2 ауданында орналасуы керек.

Сонымен S бөл=35×30=1050м2 ауданы бар бөлмеге N=S бөл/50 өрт сөндіргіш қажет,яғни N=10520/50=21дана.

Есепке жүгіне отырып,бөлмелердің биіктігі 4м-ге дейін болған жағдайда әрбір 9 метрінде РИД-6М типті өртхабарлағыштары қажет,Яғни 35/9=4 хабарландырғыш.

Өртті автоматты түрде сөндіру үшін УАП-А типті пневмопускісі бар газ типті 2-АУП өрт сөндіргіш қолданылады.Баллонда үлестіргіш құбырлар мен коллектілердегі қалдықтарды есептемегенде 114В2 хладоник негізгі қосалқы массасын келесі формуламен анықталады.

M= V×q×k (11.8)

мұнда V – қорғалатын бөлменің көлемі, м3;

q – заттың нормативтік массалық өрт сөндіргіш шоғыры (В=0,22кг/м3 категориялы бөлмелер үшін);

К – қорғалатын бөлмелерден сыртқа кету кесірінен хладонның шығынын ескеретін коэфициент(к=1,2).

Бұдан V=35×30×4,9=5145м3 кезінде қосалқы хладон

М=5145×0,22×1,2=1358,2 тең болу қажет.

Жерлендірудің есебі

Қорғайтын жерлендіру – электр тогынан болатын зақымданудан қорғайтын негізгі ертеден келе жатқан кең қолданылатын шара.

Қорғайтын жерлендіру дегеніміз кернеулі болу мүмкін ток өткізгіш құрылымдарын жермен қосатын және олардың потенциалын төмендете алатын арнайы құрылғы.

Жерлендіру 100 кВт және одан аз қуатты генераторлар мен трансформаторлардан басқа кернеуі 1000 В дейінгі электроқондырғылар құрылғыларының максималды мүмкін болатын кедергілерінің шамасы, жердің өте аз өткізгіштік кезеңіндегі ең жоғарғы мүмкін болатын кедергіге пропорцианал, ол біздін жағдайымызда 4 Ом жоғары емес.

Жерлендіргіштер – бұл болат өткізгіш - электродтар: белгілі бір тәртіппен салынатын жолақтар, түтіктер, бұрыштар, құбырлар. Жерлендіргіш өткізгіштер жерлендіргіш құрылғыларды жерлендіргіштермен электрлі қосады. Жерлендіргіштердің механикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін электр құрылғыларын орнату ережелеріне (ЭҚОЕ) сәйкес электродтардың өлшемі 11.9-кестеде келтірілген мәндерден кем болмауы керек.

11.9 – кесте - Жерлендіргіш-электродтардың минимал өлшемі

Электрод	Минималды өлшем
Тікбұрышты	Қимасы 48 мм^2, қалыңдығы 4 мм
Бұрыштық болат	қалыңдығы 4 мм

Жерлендірудің контурлық түрі көп тараған. Сонымен бірге ғимараттың периметрі бойынша қойылады 0,7-1 м тереңдікте шыбықтан немесе тілім-жолақтан орындалған көлденең электрод салынады. Көлденең электродқа бір бірінен белгілі бір арақашықтықта құбырлардан, шыбықтардан немесе тілім-жолақтардан орындалған тік электродтарды дәнекерлейді. Тік электродқа бір бірінен белгілі бір арақашықтықта жерге бұрыштық болаттан орындалған тік электродтарды дәнекерлейді. Осылай жасалған топтық жерлендіргішті жерлендіргіш өткізгіштерімен сәйкес жабдықтар біріктіреді.

Токтың ағып таралуына жерлендіргіштердің кедергілерін есептейтін формулаларға жердің меншікті кедергісі кіреді. Бұл қабырғалар өлшемі 1 м болатын жер кубының қарама-қарсы жазықтықтарының арасындағы электрлік кедергі. Меншікті кедергіні Ом•м –мен өлшейді. Зауыт аймағындағы жердің 10-20% ылғалдылықтағы меншікті кедергілерінің шамасы 1000-2000 Ом•м деп көрсетілген .

Жердің қасиеттері оның қалып-күйі, ылғалдылығы, температурасына, т.б. байланысты өзгеруі мүмкін, сол себепті жердің меншікті кедергісі әртүрлі жыл мезгілінде, құрғауына, сулануына немесе жердің қатуына байланысты әртүрлі мәндерді қабылдауы мүмкін, сонымен қатар өлшеу кезеңіндегі жердің қалып-күйіне байланысты. Бұл факторлар жыл мезгілінің коэффиценттерімен және жердің кез келген ылғалдылығы мен кез келген уақыт мезгілінде қорғау жерлендіруінің кедергісі нормативті сақталуы үшін, жердің меншікті кедергісін өлшеу кезеңінде жердің күйіне түзетулер енгізетін коэффиценттермен ескеріледі.

Жердің 10-20% ылғалдылығындағы түрлі климаттық белдеулерде тік және көлденең электродтардың мезгілдік коэффиценті 1,65 тең.

Өлшеу кезіндегі жердің күйін ескеретін коэффицент 1 тең

Сонымен, жердің меншікті есептік кедергісі төмендегідей:

(11.9)

мұндағы - жердің есептік кедергісі;

_өлш – жердің өлшенген кедергісі;

K_м – мезілдік коэффицент;

K_ж – өлшеу кезіндегі жердің күйін ескеретін коэффицент.

Ом•м

Жер бетіндегі өзекті тік жерлендіргіштің ағып таралу кедергісі төменгідей:

(11.10)

мұнда – жердің есептік кедергісі;

l – электрод ұзындығы, м;

Ом

Тік және көлденең электрод өзегінен тұратын, топтық жерлендіргіштің өткізгіштігі көлденең электод пен белгілі бір мөлшердегі параллель қосылған тік электродтың өткізгіштіктерінің қосындысынан шығады, сонымен қатар олардың электрлік өрістері бір бірінің әрекеттерін экрандауы мүмкін. Экрандау коэффицентінің осы әсерлерін ескере отырып, топтық жерлендіргіштің өткізгіштігін келесі теңдікпен көрсетуге болады:

(11.11)

мұнда R_топ – топтық жерлендіргіштің кедергісі;

R_т – т ік жерлендіргіштердің кедергілері ;

 – жерлендіргіштін экрандау коэффиценттері

 – 0,888; - тік электродтардың саны -20 дана.

Ом

Берілген нома бойынша есептелген кедергілер жердің өте аз өткізгіштік кезеңіндегі ең жоғарғы мүмкін болатын кедергіден артпады.

Ауаны салқындату есебі. Ауаны салқындату – технологиялық процестің қалыпты өтуі үшін немесе адамдар үшін қолайлы бөлмедегі жағдайды, ауаның тазалығы және қозғалыс жылдамдығын, ылғалдылықты белгілі бір бағдарлама бойынша өзгеретін немесе тұрақты температурасынан тәуелсіз автоматты түрде ұстау және қолдау.

Салқындатқыштар ауаны толық немесе толық емес салқындататын болады. Ауаны толық салқындататын құрылғылар микроклиматтың параметрлерінің (температура, салыстырмалы ылғалдылық, ауаның тазалығы және қозғалуы) тұрактылығын қамтамасыз етеді.Толық емес салқындататын құрылғылар келтірілген параметрлердің тек бір бөлігін қолдайды. Салқындатқыш үш бөліктен тұрады: ауаның ығысу бөлігі, шаю камерасы және екінші қыздыру бөлімінен тұрады. Ығысу бөлігінде бөлменің ауасы сыртқы ауамен белгілі бір қатынасқа түседі, ал суық мезгілде бірінші реттік қыздырудың колориферімен қыздырылады. Шаю камерасында ауа тазартылады, суланады және форсункалармен шашыратылатын сумен салқындатылады (жаздық мезгілде).екінші реттік қыздыру бөлігінде тазаланған ауа калорифермен қайта қыздырылады, оның салыстырмалы ылғалдылығы берілгенге дейін түседі, одан кейін желдеткіш арқылы ауажүргізушіге бағытталады.

Берілген мәліметтер:

Компьютерлік зал:15×12×3,8 м

Компьютерлер – 16 (Қуаты 500 Вт)

Жұмысшылар–16 адам

Бөлме жағдайы –орташа әйнектеленуі, күн түспейтін жақ

Жасанды жарықтандыру – 40 жарықтандырғыш, ЛСП13 – 2 х 40 – 06 (шам – ЛБ40, қуаты – 40 Вт, саны – 4).

Желдеткіштің қажетті суық өндірушілігі бойынша таңдау үшін жалпы сыртқы және ішкі жылу ағындарын есептеу қажет:

, (11.12)

мұндағы – сыртқы ауа және ішкі бөлме температура айырмашылығы, сонымен қатар күн радиациясы есебінен туындайтын сыртқы жылу ағындарын;

–жасанды жарықтандырудан бөлінетін ішкі жылу ағындары;

–оргтехникадан бөлінетін жылу ағындары ;

–адамдардан бөлінетін ішкі жылу ағындары.

Ішкі бөлме мен сыртқы ауаның температуралары айырмашылығы және күн радиациясы есебінен туындайтын жылу ағындары келесі формула бойынша есептелінеді:

, (11.13)

мұндағы V – бөлме көлемі, 15×12×3,8 =68,4 м³;

– шектік жылулық жүктеме, Вт/м³ (30-35 Вт/м³ –егер бөлмеге күн түспесе; 35 Вт/м³ –орташа әйнектелу,күн түспейтін жақтан; 35-40 Вт/м³ – егер күн түсетін жақтан үлкен әйнектелу болса қабылданады).

Жасанды жарықтандырудан бөлінетін жылу ағындары:

, (11.14)

мұндағы N – жарықтандыру көздерінің жалпы қуаты, 16×500=8000 Вт;

n – жылулық жоғалту коэффициенті (люминесцентті шамдар үшін 0,55 және асқындырылған шамдар үшін 0,9 қабылданған).

Вт

Оргтехникадан бөлінетін жылу ағындары:

, (11.15)

мұндағы N – қондырғылардың жалпы қуаты, Вт;

n – жылулық жоғалту коэффициенті (принимается 0,7 для радиотехникалық қондырғы үшін 0,7 және есептеу техникасы қондырғысы үшін 0,5 қабылданған).

N = 62 × 500 = 31000 Вт

n = 0,5

Q₃ = N∙n = 31000 × 0,5 = 15500 Вт

Адамдардан бөлінетін жылу ағындары:

, (11.16)

мұнда n – бөлмедегі адам саны;

–бір адамнан жылу бөліну (кеңселік бөлмелер үшін 100 Вт және адамдар физикалық еңбекпен айналысатын бөлмелер мен мейрамханалар үшін 100-300 Вт).

n = 16

Q = 100 Вт

Q₄ = n∙Q= 16 × 100 = 1600 Вт

Q_жалп= Q₁ + Q₂ + Q₃ + Q₄ = 2394+ 4000+ 15500 + 1600 = 23494 Вт

Суық өндірушілік бойынша салқындатқыштың қуаты берілген жағдайлар үшін Q_жалп = 23494 Вт.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі заманғы өндіріс – жоғары сапалы өнімнің өндірісі. Ал сапа мәселесі өте күрделі мәселе, өйткені онла көптеген әлеуметтік-экономикалық, инженерлі-технологиялық, экологиялық, халықаралық сияқты түрлі аспектілер шоғырланған. Халықаралық стандарттарды енгізу, кәсіпорындарға өздігінен сыртқы экономикалық іс-әрекетті іске асыруға, өндірістің тиімділігі мен өндірістік ұжымның әл-ауқатын жоғарылатуға, кәсіпорынның халықаралық нарыққа шығу мерзімін тездетуге және заманға сай өндіріс әдістемесін енгізуге шығындарды қысқартуға көмектеседі.

Қазіргі кезде барлық дамыған елдерде өнім сапасын арттыру мақсатында аккредиттеу ұғымы қолданылады. Аккредиттеу – аккредиттеу жөніндегі орган заңды тұлғаның белгілі бір салада техникалық реттеу объектілерінің белгіненген талаптарға сәйкестігін растау женіндегі жұмыстарды құқылы екенін ресми танитын рәсім.

“Сынау зертханасының аккредиттеуге дайындығын бағалау” тақарыбында дипломдық жұмысты орындап, бағаланатын өнімнің сапа деңгейі туралы қорытынды жасалды. Сынау зертханасында сынаудың өткізуіне талдау жасап, өнім сапасына әсер етуші факторлар қарастырылды.

ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарына сәйкес өнімнің жеңілдетілген сапа менеджмент жүйесі мен зертханадағы өрт және техника қауісіздігінің нұсқаулылығы әзірленді, өнімді сынау зертханасындағы нормативтік құжаттар мен стандарттар талаптарының сақталуына мемлекеттік қадағалау қарастырылады.

Өнім сапасын басқаруда, сәйкес емес өнімді талдау кезінде статистикалық әдісті, жаңа бағдарламаны қолдану ұсынылды. Осы бағдарлама енгізілісімен, ТББ бас инженерінің есеп беруге дайындығына кететін уақыт 2 сағатқа қысқартылды және сәйкес емес өнімнің қалыпқа келтірілу мүмкіндігі бағаланды.

Өндірістік өнімдерді сынауға жұмсалатын шығындарды азайту мақсатында көптеген шаралар құрудың экономикалық тиімділігінің есептеулері жүргізілді. Сонымен қатар қауіпсіздік және еңбек қорғау мәселелері қарастырылып, сынау зертханасының өндірістік күйі талданды.

ПАЙДАЛЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Аскаров Е.С. «Управление качеством», Учебное пособие. / - Алматы.: 2005.

2 Крылова Г.Д. «Метрология, стандартизация және сертификация негіздері». - Москва.: 2003.

3 Қабылбеков М.Ғ. «Дипломдық жобаның экономикалық бөлімін негіздеу» /Алматы: ҚазҰТУ, 2000жыл

4. Управление качеством. Учебник. / С. Д. Ильенкова, Н. Д. Ильенкова, С. Ю. Ягудин и др.; Под ред. Ильенковой С. Д. М.: ЮНИТИ, 1998

5. Ефимов В.В. Управление качеством: Учебное пособие. - Ульяновск: УлГТУ, 2000. - 141 с.

6. Никифоров А. Д., Бойцов В. В. Инженерные методы обеспечения качествав машиностроении. М.: Издательство стандартов, 1987.

7. Якушев А. И., Воронцов Л. Н., Федотов Н. М. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения. М.: Машиностроение, 1986.

8. В.А Никитин, В.В Фиолончева Управление качеством на базе стандартов ИСО 9000-2000, Питер 2004г

9 Катарев А.А «Гигиена труда и промышленная санитария», Москва: Медицина, 1975г.

10 СТ РК ИСО/МЭК 17025 «Общие требования к компетентности испытательных и калибровочных лабораторий»

11 МСТ 12.1.005-88 «Еңбек қауіпсіздігі стандарттарының жүйесі. Жұмыс аймағының ауасына қойылатын жалпы санитарлы-гигиеналық талаптар»,

12 СНжЕ II-12-77 «Жобалау нормалары. Шудан қорғану»,

13 СНжЕ 23-05-95 «Табиғи және жасанды жарықтан-дыру»,

14 СНжЕ 2.01.02-85 «Өртке қарсы нормалар»,

15 СНжЕ 21-01-97 «Ғимараттар мен құрылыстардың өрт қауіпсіздігі»,

16 МСТ 13761-68 «Ғимараттардағы өндірістік шулары зерттеу және есептеу»,

17 МСТ 17187-81 «Шуөлшегіштер. Жалпы техникалық талаптар мен сынау әдістері»,

18 СНжЕ 2.2.4.548-96 «Өндіріс орындары микроклиматына қойылатын гигиеналық талаптар»,

19 МСТ 23426-79 «Шу. Өндірістік ғимараттардағы қашықтық басқару мен қадаға-лау кабиналарының дыбыстық оқшаулауды өлшеу әдістері»,

20 МСТ 12.1.013-78 «Электр қондырғыларын қондыру ережелері»

21 ҚР СТ 1.0. ҚР МСЖ. Негізгі жағдайлар

22 ҚР СТ 1.2. ҚР МСЖ. Мемлекеттік стандарттарды өндіру тәртібі

23 ҚР СТ 1.5. ҚР МСЖ. Стандарттарды құруға, ұсынуға, рәсімдеуге және құрылымына жалпы талаптар

24 ҚР СТ 1.7 ҚР МСЖ. Стандарттау бойынша жұмыстарды жоспарлау реті

25 ҚР СТ ИСО 9000-2008 Сапа менеджментінің жүйесі. Негізгі жағдайлар мен сөздік

26 ҚР СТ ИСО 9001-2008 Сапа менеджментінің жүйесі. Талаптар

27 ҚР СТ 7.0-99 Аккредиттеу жүйесі. Жалпы жағдайлар

28 МЕСТ 111-2001. Беттік шыны

29 ҰСТ 59137621-02-2005. Төменгіэмиссиялы жұмсақ қаптауы бар шыны. Техникалық талаптар

30 МЕСТ 30698-2000. Шынықтырылған құрылыс шыны. Техникалық талаптар

31 МЕСТ 24866-99. Жалпықұрылысқа тағайындалған желімдендірілген шыныпакет. Техникалық шарттар

32 МЕСТ 26302-93. Шыны. Бағытталған сәулені шағылыстыру және өткізу коэффициентін анықтау әдістері

33 МЕСТ Р 50779.42-99. Статистические методы. Контрольные карты. Шухарта