sanskrit_manual

		–– Занятак 18 ––
	Śatṛ̐-канцавая аснова мужчынскага роду dádat
	Śatṛ̐-канцавая аснова ніякага роду dádat
			/
			/
			/

У жаночым родзе паводле агульнага правіла дадаецца афікс ṄīP: dádat + ṄīP → dádatī – якая дае

júhvat + ṄīP → júhvatī – якая абракае

251

–– Занятак 18 ––

4. Saṃkhyā

Слова saṃkhyā азначае лічбу, лічэбнік. Скланеньне лічэбнікаў мае некалькі асаблівасьцяў. Лічэбнік eka “адзін” скланяецца як сарвана̄ман. Лічэбнік dvi “два” мае формы толькі парнага ліку, а лічэбнікі tri “тры”, catur “чатыры” і далей маюць толькі формы множнага ліку. Лічэбнікі eka, dvi, tri, catur маюць адрозныя формы для трох родаў. Лічэбнікі pañcan “пяць”, ṣaṣ “шэсьць”, saptan “сем”, aṣṭan “восем”, navan “дзевяць”, daśan “дзесяць” маюць аднолькавыя формы для ўсіх трох родаў. Лічэбнікі pañcan, saptan, navan, daśan скланяюцца аднолькава. Слова aṣṭan восем мае два варыянты скланеньня:

saṅkhyā-аснова dví

		saṅkhyā-аснова trí

252

–– Занятак 18 ––

			/
		saṅkhyā-аснова cátur

		/

		saṅkhyā-асновы páñca, ṣáṣ, aṣṭán
					/
					/
				/
				/
				/
				/
				/

253

–– Занятак 18 ––

Слоўнік

	даваць		+			–
				браць
–	–			–
	класьці, ставіць
– – раздаваць+
					чыніць узьліў
		жарэць, абракаць,
топленага масла ў агонь		– – –
–

дватрычатыры

пяць

шэсьць

семвосем

дзевяцьдзесяць

іншы, чужы

дрэнны, грэшны зло, грэх, ганадобры, дабрадзейны, чыстыйоґа, сувязь

ведасьвет

топленае масла

Практыкаваньне 1

254

–– Занятак 18 ––

Практыкаваньне 2

1.Учынкі, зробленыя ў гэтым сьвеце, даюць плады ў іншым-сьвеце.

2.Яго-слуга выціснуў сок-пладоў у тры-гаршкі.

3.Як князь сілаю сваіх-рук заваяваў усе тры-сьветы?

4.Хто раздае ежу небагатым (Śatṛ̐), хай дасягне шчасьця.

5.Хто ўбачыць ня-дзеяньне ў дзеньні і дзеяньне ў нядзеяньні, тым зроблены ўсе-ўчынкі.

6.Аднойчы прыгожыя-дзяўчаты ішлі каля-ракі.

7.Узяўшы ўсе грошы, купі ў гэтай-вёсцы хуткага-каня.

8.Хто кажа ня-ісьціну, робіць дрэнны-ўчынак.

9.Йоґін абракае маслам ісьціны ў агонь знаньня.

Заданьне

1.Вывучыць на памяць ш́локу.

2.Вывучыць утварэньне tatpuruṣa-samāsa.

3.Вывучыць новыя ўзоры спражэньня і скланеньня.

4.Вывучыць новыя словы.

5.Зрабіць практыкаваньні на пераклад, ужываючы правілы сандгі.

255

ЗАНЯТАК 19

–– Занятак 19 ––

1. Triṣṭubh

Другім самым распаўсюджаным памерам у тэкстах клясычнага санскрыту зьяўляецца triṣṭubh. Гэты верш складаецца з 44 складоў, што ўтвараюцца чатырма падамі па 11 складоў кожная. Пада зьмяшчае цэзуру пасьля чацьвертага ці пятага складу. Схема памеру выглядае так:

͜ _ _ _ _, ͜ ͜ | _ ͜ _ ͝_

_ _ _ _ ͜ , ͜ ͜ | _ ͜ _ ͝_ _ _ ͜ _ _, ͜ ͜ | _ ͜ _ ͝_

_ _ _ _ , ͜ ͜ ͜ |_ ͜ _ ͝_

адзежастары

пакідаць пакідацьновы брацьіншыцела іншы

ісьці здабывацьцелацелавіт

257

–– Занятак 19 ––

Як, зьняўшы адзежы старыя, новыя іншыя муж апранае, так, пакінуўшы целы старыя, целавіт у другія новыя ўходзіць.

2. Bahu-vrīhi

Слова bahuvrīhi значыць “мнага-рысны”. У складаных словах віду bahuvrīhiгалоўнаюзьяўляеццасэнсняпершай,інедругйпады,аіншай пады (па-за межамі самае сама̄сы). Збольшага багуврі̄гі – гэта складаны прыметнік, што апісвае іншае слова. Націск у багуврі̄гі звычайна застаецца на першай падзе:

álpāni phálāni yásya sáḥ vṛkṣáḥ → álpa_ + phala_ → álpa-phala → álpaphalo vṛkṣáḥ – дрэва, у якога маленькія плады (дробна-плоднае дрэва)

Багуврі̄гі і татпуруша

Складаныя словы багуврі̄гі і татпуруша вельмі падобныя. Часьцей за ўсё яны адрозьніваюцца толькі націскам, які ў клясычным санскрыце не пазначаецца. У такім разе вызначыць від сама̄сы дапамае кантэкст. Кажуць, што калі дойлід багоў Вішвакарман ствараў зьмея Вртру, каб пагубіць князя багоў Індру, ён дапусьціў адну памылку ў заклёне, паблытаўшы націск у слове indra-śatru. У выніку замест indra-śatrúḥ (tat-puruṣa) – “Забойцы Індры” – на сьвет зьявіўся índra-śatruḥbahu( - vrīhi) – “Той, чый забойца – Індра”.

Адносіны падаў у багу-врі̄гі

Складаныя словы багуврі̄гі ўтвараць пады, што азначаюць адзін аб’ект (samānādhikaraṇa).Адносіныпадаўбагуврі̄гідаіншагагалоўнагаслова выражаюцца ўсімі афіксамі вібгакті, акрамя пратхама̄:

prāptám udakám yám sáḥ → prāptódako grā́maḥ – вёска, якую дастала вада (паводкаю)

cítrāḥ áśvāḥ yásya sáḥ → cítrāśvaḥ – той, у якога пярэстыя коні vīrā́ḥpuruṣā́ḥyásmin grā́me saḥ → vīrá-puruṣaḥ grā́maḥ – вёска, у якой мужы волаты

258

–– Занятак 19 ––

Upamāna-bahuvrīhi

Падай сама̄сы можа быць і іншая сама̄са. Калі пӯрвапада пӯрвапады зьяўляецца назваю сродку параўнаньня, то замест уттарапады пӯрвапады мае быць лопа:

úṣṭrasya múkham mukham iva yasya saḥ → uṣṭra-mukhám múkham iva yásya sáḥ → úṣṭra-mukhaḥ – твар якога бы твар вярблюда

Nañ-bahuvrīhi

Замест уттарапады ‘ёсьць’-сэнсавай пӯрвапады мае быць лопа, калі пӯрвапада пӯрвапады зьяўляецца словам nañ “не”. Націск прыгэтым ставіцца на канец уттарапады. Пачатковы n губляецца, а перад галосным дадаецца а̄ґама nuṬ:

ávidyamānaḥ putráḥ yásya sáḥ → á-vidyamānaḥ putráḥ → a-putráḥ – у

якога няма сына

Antarāla-bahuvrīhi

Назвы старонаў сьвету могуць утвараць багуврі̄гі ў сэнсе прамежкавай стараны:

dákṣiṇa-pūrvā dik – паўднёва-ўсходняя старана

Tulya-yoga-bahuvrīhi

Пада sahá “разам” у сэнсе роўнага ўдзелу ўтварае багуврі̄гі з трт̣і̄йа̄- канцавою падаю. Прыгэтым sahá замяняецца на sa-:

putréṇa sahá → sá-putraḥ – які разам з сынам

3. li̐Ṭ

Афікс li̐Ṭ ставіцца пасьля кораня ў сэнсе незасьведчанага мінулага дзеяньня. Гэта дзеяньне, якое моўца сам ня бачыў або яго ўчыніў яго ў несьвядомым стане. Афікс li̐Ṭзамяняецца на афіксы tiṄ, якія затым зьмяняюцца наступным чынам:

259

–– Занятак 19 ––

			li̐Ṭ
	parasmai-padāni			ātmane-padāni
-ṆaL	-atus	-us	-e	-āte	-ireC
-thaL	-athus	-a	-se	-āthe	-dhve
-ṆaL	-va	-ma	-e	-vahe	-mahe

Dvitva

Замест першага складу складу кораня перад афіксамі li̐Ṭмае быць два. Правілы падваеньня кораня такія самыя, як і перад Ślu у juhotyādi-gaṇa:

1.Замест галоснага абгйасы мае быць кароткі.

2.Замест усіх зычных абгйасы, акрамя першага, павінна быць лопа.

3.Але śaR-папярэдні khaY застаецца, а замест усіх астатніх зычных мае быць лопа.

4.Замест ku̐і h абгйасы мае быць cu̐.

5.Замест ṛ абгйасы мае быць aT.

6.Замест jhaL абгйасы маюць быць jaŚ і caR (непрыдыхальныя змычныя).

iṬ

Афіксы li̐Ṭадносяцца да а̄рдгадга̄тук. Таму перад тымі зь іх, што пачынаюцца на vaL, мае быць а̄ґама iṬ – пасьля каранёў з групы seṬ:

jīv + li̐Ṭ→ jīv + thaL → jijīv + thaL → jijī́v-i-tha – ты жыў jijīv + va → jijīv-i-vá – мы двое жылі

jijīv + ma → jijīv-i-má – мы жылі

bhāṣ + li̐Ṭ→ bhāṣ + se → babhāṣ + se → babhāṣ-i-se → babhāṣiṣé (ṣatva)

– ты гаварыў

babhāṣ + dhve → babhāṣ-i-dhvé – вы гаварылі babhāṣ + vahe → babhāṣ-i-váhe – мы двое гаварылі babhāṣ + mahe → babhāṣ-i-máhe – мы двое гаварылі

Асаблівасьці націску

Націск паводле агульнага правіла падае на першы галосны афікса: jijīv- átuḥ.

260