sanskrit_manual

–– Занятак 19 ––

Перад Lit-пазначанымі афіксамі (Ṇal, thaL) націск падае на галосны перад афіксам: jijī́v-a.

Перад Cit-пазначаным афіксам (ireC) націск падае на канцавы галосны афікса: babhāṣ-iré.

У выпадку афікса thaL націск можа адменна падаць на першы галосны кораня, на галосны перад афіксам, на сам афікс thaL і на а̄ґаму iṬ: jíjīv-i-tha / jijī́v-i-tha / jijīv-í-tha / jijīv-i-thá

Karmaṇi- і bhāve-prayoga

Пры ўжываньні li̐Ṭ ў сэнсе дачыну дзеяньня ці быцьця дадаюцца афіксы а̄тманэпада. Адрозьніць, у якім сэнсе (дзейніка, дачыну ці быцьця) ужываюцца а̄тманэпада-формы можна толькі водле кантэксту: náro babhāṣe – чалавек сказаў (kartari)

náreṇa babhāṣe śabdaḥ – чалавекам сказана слова (katmaṇi) náreṇa babhāṣe – чалавекам сказана (bhāve)

жыць

	гаварыць

261

–– Занятак 19 ––

Замена на ґуну̣і врддгі̣

Афіксы li̐Ṭ, якія замянілі Pit-пазначаныя афіксы (ṆaL < tiP, thaL < siP, ṆaL < miP) таксама лічацца Pit-пазначанымі. Таму перад імі мае адбывацца замена на ґуну̣. Аднак у выпадку ṆaL замест канцавога iK кораня і перадапошняга aT мае быць врддгі̣ . У выпадку уттама-афікса ṆaL гэтая замена адбываецца неабавязкова:

lulū + ṆaL → lulau + a (vṛddhi) → lulā́va

lulū + thaL → lulū + i-tha (iṬ) → lulo + i-tha (guṇa) → lulavitha bibhid + ṆaL → bibhéd-a (guṇa)

bibhid + thaL → bibhid + i-tha (iṬ) → bibhéditha (guṇa)

Замена на iyaṄ і uvaṄ

Афіксы li̐Ṭ, якія не зьяўляюцца Pit-пазначанымі, пасьля не-сам̣йоґа- канцавога кораня маюць лічыцца Kit-пазначанымі. У такім разе перад імізаменанаґуну̣неадбываецца.Прыгэтымзаместканцавыхi і u кораня перад aC-пачатковымі афіксамі мае быць iyaṄ і uvaṄ:

lulū + atus → luluvatúḥ lulū + us → luluvúḥ bibhid + atus → bibhidátuḥ bibhid + us → bibhidúḥ

сячы

	/
		/

262

		–– Занятак 19 ––
	ламаць

aniṬ

Калі корань належыць да групы aniṬ, перад vaL-пачатковымі афіксамі а̄ґама iṬ ня ставіцца. Прыгэтым паміж канцавым гукам кораня й пачатковым гукам афікса адбываецца сандгі:

kṛ + li̐Ṭ→ kṛ + thaL → cakṛ + tha → cakár-tha (guṇa) kṛ + atus → cakṛ + atus → cakr-átuḥ (yaṆ-sandhi)

Пасьля канцавога iṆ (i, u, ṛ, l, e, o, ai, au, h, y, v, r, l) асновы замест пачатковага dh афікса мае быць ḍh. Замена неабавязковая, калі паміж імі стаіць а̄ґама iṬ:

cakṛ + dhve → cakṛ-ḍhvé (ḍhatva)

	рабіць
	/

263

		–– Занятак 19 ––

А̄ґама iṬ перад афіксам thaL

Перад афіксам thaL а̄ґама iṬ стаіцца неабавязкова пасьля aC-канцавых і aT-зьмяшчальных каранёў і ня ставіцца абавязкова пасьля ṛT-канцавых каранёў, што ў Дга̄ту-па̄тха̣ зьяўляюцца аднаскладовымі й маюць ануда̄тту як маркер:

nī + li̐Ṭ→ nī + thaL → nī + tha → nináy-itha / niné-tha

Але:

ḌUkṛ̠Ñ || kṛ + li̐Ṭ→ kṛ + thaL → cakṛ + tha → cakár-tha

Заўвага: Замест канцавога не-сам̣йоґа-папярэднягаi неаднаскладовага кораня мае быць yaṆ перад aC-пачатковым афіксам:

ninī + atus → ninyátuḥ

	весьці
	/
	/
			/

264

–– Занятак 19 ––

Abhyāsa-lopa

Замест aT паміж адзіночнымі зычнымі асновы, пачатак якой ня быў заменены пры падваеньні (гл. правілы пра падваеньне), мае быць eT перад Kit- або Ṅit-пазначаным афіксам li̐Ṭ. Прыгэтым замест абгйа̄сы мае быць лопа. А таксама перад афіксам thaL, калі да яго дадаецца а̄ґама iṬ: pac + li̐Ṭ→ pac + atus → papac + atus → pec + atus → pecátuḥ

pac + thaL → papac + tha → papac + i-tha→ péc-itha / papáktha

	гатаваць
		/
		/

Прыклады

Многія карані ўтвараюць формы li̐Ṭасаблівым чынам. Але для таго, кабутварыцьусеастатніяформы,дастатковавывучыьтолькінекаторыя формы: ṆaL-, atus-, thaL-, і ma-канцавыя – для parasmaipadin-каранёў і e- і se-канцавыя для ātmanepadin-каранёў.

dhātu	ṆaL	atus	thaL	ma
vad	uvā́da	ūdátuḥ	véditha	ūdimá
sad	sasā́da	sedátuḥ	séditha / sasáttha	sedimá
khād	cakhā́da	cakhādátuḥ	cakhā́ditha	cakhādimá
gam	jagā́ma	jagmátuḥ	jagántha	jagmimá

265

		–– Занятак 19 ––
dhātu	ṆaL	atus	thaL	ma
i	iyā́ya	īyátuḥ	iyáyitha / iyétha	īyimá
krī	cikrā́ya	cikriyátuḥ	cikráyitha / cikrétha	cikriyimá
ci	cikā́ya	cikyátuḥ	cikáyitha / cikétha	cikyimá
ji	jigā́ya	jigyátuḥ	jigáyitha / jigétha	jigyimá
tuṣ	tutóṣa	tutuṣátuḥ	tutóṣṭha	tutuṣmá
tṝ	tatā́ra	terátuḥ	téritha	terimá
dah	dadā́ha	dehátuḥ	déhitha	dehimá
dā	dadaú	dadátuḥ	dáditha / dadā́tha	dadimá
dṛś	dadárśa	dadṛśátuḥ	dadárśitha / dadráṣṭha	dadṛśmá
nī	ninā́ya	ninyátuḥ	nináyitha / ninétha	ninyimá
pac	papā́ca	pecátuḥ	pécitha / papáktha	pecimá
budh	bubódha	bubudhátuḥ	bubódhita / buboddha	bubudhmá
bhū	babhū́va	babhūvátuḥ	babhū́vitha / babhū́tha	babhūvimá
vac	uvā́ca	ūcátuḥ	uvácitha / uváktha	ūcimá
vas	uvā́sa	ūṣátuḥ	uvásitha / uvástha	ūṣimá
sthā	tasthaú	tasthátuḥ	tásthitha / tasthā́tha	tasthimá

dhātu	e	āte	ireC
bhāṣ	babhāṣé	babhāṣā́te	babhāṣiré
labh	lebhé	lebhā́te	lebhiré
śī	śiśyé	śiśyā́te	śiśyiré
sev	siṣevé	siṣevā́te	siṣeviré

Неаданаскладовыя карані

Формы li̐Ṭпасьля неаднаскладовых каранёў утвараюцца інакш: перад афіксам li̐Ṭмае быць афікс ām. А пасьля афікса ām у якасьці дапаможных дзеясловаў ужываюцца карані kṛ, bhū і as, пасьля якіх маюць быць толькі афіксы li̐Ṭ:

corí+ li̐Ṭ→ cori+ām → core + ām → carayā́m → corayā́ṃ cakāra / babhūva / āsa – скраў

pípakṣa + li̐Ṭ→ pípakṣa+ām → pípakṣā́m→ pípakṣā́mcakāra / babhūva / āsa – хацеў гатаваць

pāpacyá+li̐Ṭ→pāpacyá+ām→pāpacyā́m→pāpacyā́mcakāra/babhūva / āsa – стараўся гатаваць

266

		–– Занятак 19 ––
	красьці

4. Pūraṇa

Парадкавы лічэбнік называецца на санскрыце pūraṇa. Ад першых дзесяці колькасных лічэбнікаў утвараюцца наступныя формы парадкавых лічэбнікаў:

267

	–– Занятак 19 ––

5.Aham, tvam

Займеньнікі ahám “я” і tvám “ты” маюць многа асаблівасьцяў скланеньня. Яны могуць замяняцца на ненаціскныя кароткія формы, калі ўжываюцца пасьля слова:

máma pústakam = pústakaṃ me – мая кніга táva pústakam = pústakaṃ te – твая кніга

		d-канцавая аснова asmád

268

			–– Занятак 19 ––
		d-канцавая аснова yuṣmád

Слова mahát “вялікі” мае адну асаблівасьць скланеньня: апошні галосны асновы падаўжаецца перад афіксамі сарвана̄мастха̄на. У жаночым родзе дадаецца афікс ṄīP – mahátī. Калі ж mahát стае часткаю сама̄сы, аснова замяняецца на mahā-: mahārājáḥ – вялікі валадар

	t-канцавая аснова мужчынскага роду mahát

269

		–– Занятак 19 ––
	t-канцавая аснова ніякага роду mahát

Слоўнік

жыць – ––

гаварыць – ––

ламаць – ––

сячы – ––

меч

дом

бог, Дзіў

дзьверы, вароты

вока

лотаць

рукавялікі

270