Жоламан .Д ТГП (6)

Сонды•тан, болаша•та •••ы•ты• мемлекет бiрнеше дамыƒан ел дерде •алыптасуы мŸмкiн. Бiра• ол мемлекеттердiœ мазм•нында, ¾с iресе нысанында объективтiк ерекшелiктерi болады.

•••ы•ты• мемлекеттiœ мазм•ныныœ негiзгi талаптары:

1)•••ы•ты• мемлекет азаматты• •оƒамныœ объективтiк даму процесiне с¾йкес ескiрiп, жаœарып жататын кšп •ырлы ••былыс . Б•л мемлекетте адамныœ толы• егемендi болуы •ажет, олардыœ мемлекеттiœ билiк жŸргiзетiн органдарын ••руƒа •атысуы заœды тŸрде бек iтiлуi керек.

2)•••ы•ты• мемлекеттiœ экономикаëû• íåãiçi – šндiргiш кŸш пен šндiрiстiк •атынас ж¾не кšп менш³ктiк шаруашылы• ар•ылы дам уы.

•••ы•ты• мемлекетте меншiктiœ басым кšпшiлiгi – šндiрушi мен т •тынушылы• билiгiнде болуы •ажет. Б•л билiк шаруашылы•тыœ жа•сы, сапалы дамуын •амтамасыз ету Ÿшiн оларƒа толы• бостанды• беруi керек. Сонда ƒана •оƒамныœ ¾леуметтiк, экономикалы• жаƒдайын кšтеруге, ныƒайтуƒа болады.

3)•••ы•ты• мемлекеттiœ ¾леуметтiк негiзi – šзiн-šзi бас•аратын азаматты• •оƒамда адамдардыœ бостандыƒын, теœдiгiн •амтамасы з етiп, олардыœ жа•сы еœбектенуiне, д•рыс ж•мыс жасауына мŸмкiншiлiк беру.

•оƒамныœ ¾леуметтiк жаƒдайыныœ жа•саруы •••ы•ты•, мемлек еттiœ ныƒаюы. Б•л екi процесс бiр-бiрiмен тыƒыз байланысты. •••ы•ты • мемлекет сонымен бiрге ¾леуметтiк мемлекет.

4)•••ы•ты• мемлекеттiœ моралды• негiзi – гуманизм, ¾дiлеттiк, бостанды•, теœдiк, адамдардыœ •адiр-•асиетiнiœ, ар намысыныœ деœгейi. Осы жоƒары д¾режедегi принциптер болса •••ы•ты• мемлекет бол ады. Šйткенi, м•ндай •оƒамда адамдардыœ рухани сана-сезiмi де жоƒ ары д¾режеде болады.

5)•••ы•ты• мемлекеттiœ саяси негiзi – халы•тыœ, •лтты• т¾уелсiздiгiн •алыптастырып •оƒамды• билiктi жан-жа•ты дамытып, адамдар дыœ бостандыƒын, теœдiгiн •орƒап, ¾дiлеттiктi, демократияны орнату, •арым- •атынастарды реттеп-бас•ару.

Мiне, •оƒамныœ осы негiздерiне сŸйене отырып, •••ы•ты• мемле кет орнатуƒа мŸмкiншiлiк •алыптасады.

•••û•òû• мемлекеттiœ негiзгi белгiлерi:

– мемлекеттiк билiктi Ÿш тŸрге бšлу, олардыœ ара •атынасын •атаœ са•тау; азаматты• •оƒамныœ •алыптасуы;

– •оƒамда жоƒары д¾режеде •••ы•ты• м¾дениеттiœ •алыптасу ы, адамдардыœ рухани сана-сезiмiнiœ жа•сы дамуы;

– мемлекеттiк аппараттыœ, лауазымды т•лƒалардыœ, •оƒамды• •йым-

–81 –

дардыœ, жеке адамдардыœ, šмiрдегi •арым-•атынастарда šзара жауаптылыƒы;

–•оƒамныœ экономикалы•, ¾леуметтiк баƒытында ¾дiлеттiктi, теœдiктi •амтамасыз ету Ÿшiн антимонополиялы• органныœ •ызметiн •а таœ ба- •ылау;

–•оƒамныœ iшкi •••ы• нормалары мен халы•аралы• •••ы•тыœ š зара •атынасын ба•ылап, жа•сартып отыру;

–•оƒамда заœныœ Ÿстемдiлiгiн орнату, азаматты• •оƒамды •алыптастыру. Адамдар “заœныœ ••лы” болмайынша •••ы•ты• т¾ртiп те, демократия да жа•сы дамуƒа тиiс емес. Б•л туралы šмiр т¾жiри бесiнен •алыптас•ан мынадай šсиет сšз бар:

Заœ – мемлекеттiœ а•ылы. Сот – мемлекеттiœ жŸрегi.

М¾дениет – мемлекеттiœ т¾ртiбi.

Мiне, осы Ÿш •аƒидалы šсиет šзара бiрiгiп •алыптасып ж¾не мемлекеттiœ iшкi заœдары кšпшiлiк таныƒан халы•аралы• •••ы• ты• нормалар мен принциптерге с¾йкес келсе елiмiзде мемлекет орн айды.

Адам •оƒамыныœ барлы• д¾уiрiнде •••ы•ты• мемлекет ••ру м¾селесi толастап кšрген емес. ½сiресе, елдi бас•аруда абсолютизм, деспотизм, тоталитаризм орнаƒан кезде •••ы•ты• мемлекет орнату – деген дауыс, талап кŸшейiп отырды. Б•л т•рƒыдан šте кŸштi концепция феодализмге •арсы, буржуазияныœ кŸрес³ кезiнде •алыптасты. КŸрестiœ саяси •рандары: “Бостанды•!” “Теœдiк!” “½дiлеттiк!” халы••а ед¾уiр жа•сылы•тар ¾келдi.

Бiра• кšп елде реакцияшыл буржуазияныœ кертартпа саясаты демократиялы• реформаны толы• ая•тауƒа мŸмкiнiшлiк бермедi.

Iрi буржуазия саяси билiкке •олы жеткеннен кейiн •••ы•ты• мемлекет орнату баƒытынан алша•тай бастады. Б•л елдерде буржуазияныœ Ÿстемдiгiн •орƒайтын мемлекет пен •••ы• орнап кšп уа•ыт šм iр сŸрдi.

XX ƒ. •оƒамды бас•ару т¾жiрибесiн шыны•тырып капиталистiк ел дер жаœа экономикалы• саясат•а кšшiп, халы•тыœ ¾леуметтiк, жаƒдайын жа•сартып, бостанды•тыœ шеœберiн кеœейтiп демократиялы• м емлекеттi дамытуда. Б•л саясаттыœ мазм•ны:

1) •азiргi заманда халы•тыœ рухани сана-сезiмi •оƒамды• бас•а руƒа, •оƒамды• меншiк орнатуƒа жетiлген жо•. Сонды•тан, меншiктiœ тŸрлерiн шектемей нары•ты• экономикаƒа толы• бостанды• беру. Осы жерде “Šзiмдiкi дегенде šгiздей кŸш³м бар...” деген ма•ал д•рыс келе дi.

2) Нары•ты• экономика ар•ылы халы•тыœ еœбекке деген ынтасын

–82 –

кšтерiп, шаруашылы•тыœ, šндiрiстiœ барлы• саласында бизнесм ендердiœ б¾секесiн дамыту.

3) Халы••а šздерiнiœ ¾леуметтiк экономикалы• мŸдде-ма•сатын орындаудаƒы iс-¾рекетiне толы• бостанды• берiп, мемлекет тек кšмек кšрсетуге тиiс. Мемлекет нары•ты• экономика туралы заœды, ••жаттарды дер кезiнде •абылдап, олардыœ орындалуын •атаœ тŸрде ба•ылап отыруы керек. ½сiресе жеке меншiктi •орƒауды, адамдардыœ бостандыƒын са•- тауды бiр³ншi баƒыт•а алу керек.

Осы жаœа экономикалы• саясат капиталистiк елдердiœ соœƒы 40–50 жыл iшiнде экономикасын дамытып, халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайын жа•сартып демократиялы• •оƒам ••руына мŸмкiншiлiк берiп от ыр.

•азiргi заманда дŸние жŸзiнiœ барлы• мемлекеттерi капитализ мнiœ жаœа экономикалы• саясатын •абылдап нары•ты• экономиканы дамытып жатыр. Кеœес Одаƒы ыдыраƒаннан кейiн б•рынƒы советтiк республикалар да осы жолƒа бет б•рып отыр.

½лемдiк стандарт жолына •аза•стан да бет б•рып, нары•ты• экономиканы дамытуƒа кiрiстi. Кеœестiк жŸйенiœ жа•сылыƒы да аз болƒан жо•: 20–60 жж. экономиканыœ, м¾дениеттiœ, •орƒаныстыœ жетiстiктерi дŸние жŸзiне белгiлi болды. Бiра• Кеœес Одаƒыныœ жетiстiктерiнен гšрi кемшiлiктерi басым болды. Сонды•тан Ода• ыдырады...

Ендi капиталистiк елдердiœ XX ƒ. 30–50 жж. либералды•-демокра- тияƒа бет б•рып, дамуыныœ себептерiне •ыс•аша тŸсiнiк берей iк.

Бiрiншi себебi – капиталистiк елдер 1929–1938 жж. дŸниежŸзiлiк экономикалы• даƒдарыстан Кеœес Одаƒыныœ бiр орталы•тан жоспарлау т¾жiрибесiнiœ жа•сы жаƒын пайдаланып, šздер³н³œ экономикасыныœ жа•- сы дамуына мŸмкiншiлiк жасады. Жеке меншiктегi шаруашылы•тарƒа мемлекет тиiспедi. Капиталист³к мемлекеттер мемлекетт³к м енш³ктег³ šнд³р³сте ƒана жоƒарыдан тšмен •арай жоспарлап отыр. Мiне , осы т¾сiлдi капиталистiк мемлекеттер Ÿздiксiз пайдаланып келедi. Жеке менш³ктег³ šнд³р³с тšменнен жоƒары •арай жоспарланып жа•сы дамуда.

Екiншi себебi – Ресейде, •ытайда таƒы бас•а Европа Азия елдерiнде социалистiк мемлекеттер орнап, •алыœ б••араныœ мŸддема• сатын орындаймыз – •орƒаймыз деген желдiрме “•рандарынан” iрi буржуазия сескенiп халы•тыœ, саяси-¾леуметтiк жаƒдайына кšœiл бšлуге м¾жбŸр болды. Б•л саясатты д•рыс, жа•сы дамытуƒа ƒылыми-техникал ы• революция экономикалы• жаƒдай жасады.

•••ы•ты• мемлекет орнатудыœ негiзгi баƒыттары:

– мемлекет бил³к Ÿш саласыныœ ж•мысын жа•сарту, ¾сiресе заœныœ, нормативтiк актiлердiœ сапасын кšтеру;

– 83 –

–ол нормалардыœ д•рыс пайдалануын, орындалуын •амтамасыз ету, халы•тыœ рухани сана-сезiмiн, м¾дениетiн жа•сартып, кšтеру;

–•оƒамдаƒы •атынастарды д•рыс, жа•сы реттеу-бас•ару баƒы тындаƒы мемлекеттiк, •оƒамды• •йымдардыœ ж•мысын жа•сарту;

–бостанды•ты, теœдiктi, ¾дiлеттiктi, демократияны дамыту;

–çàœäûëû•òû, •••û•òû• ò¾ðòiïòi •àòàœ ñà•òàó.

•аза•стан Республикасыныœ Конституциясы бойынша •••ы•ты• мемлекет •алыптастырудыœ негiзгi баƒыттары демократиялы•, зайырлы,

•••ы•ты•, ¾леуметтiк мемлекет ••ру (1–бšлiм).

Демократиялы• мемлекет – Каза•стан алдымен Конституция •абылдап, тiкелей басшысын ж¾не Парламентт³ Ÿкiметтi тез арада •• рып алды. Кей³н сайлауын мерз³мд³ уа•ытта жŸрг³з³п отырды. Республиканыœ жоƒарƒы органдары ар•ылы кšпшiлiк •аза•станды•тардыœ еркiн шынайы аны•тауƒа ж¾не мŸддесiн барынша жŸйелi •орƒауƒа •ажеттi мŸмкiндiктер бердi. Демократиялы• мемлекет ¾леуметтiк ж¾не •лтты• ныса ндарына •арамастан, азшылы• пен жекелеген азаматтардыœ мŸддесiн б iлдiруiне мŸмкiндiктер бердi, мемлекеттiк •ызметке араласып, азда болс а •атысуƒа

•••ы•тар берiлдi. Демократиялы• мемлекет •ызметiнiœ тŸбеге йлi принциптерiнiœбiрi–“•оƒамды•татулы•пенсаясит•ра•тылы•”(1–6.2–т.).

Зайырлы мемлекет – •аза•стан Республикасында дiни мекемелер мемлекеттен бšлiнген³н бiлдiредi ж¾не б•л •аза•стандаƒы ис лам мен православиелiк таƒы бас•а нанымды• аƒымдарƒа бiрдей •атыс ты. Дiни негiзде партия ••руƒа жол берiлмейдi. Наным немесе атеизм м¾ селесi – ¾ркiмнiœ жеке басыныœ шаруасы. Елдегi дiн •стау бостандыƒы мен дiни бiрлестiктердiœ ж•мысы жšнiндегi заœдылы•тарды мемлекет бе лгiлеп, ба•ылайды.

•••ы•ты• мемлекет – •аза•станныœ барлы• органдары мен лауазымды адамдарыныœ •ызметi •••ы• нормаларына байланысты, с оƒан баƒынышты, ж¾не соƒан с¾йкес iс-¾рекет жасайды. •••ы•тыœ не гiзгi принциптерi: азаматтар Ÿшiн – “заœƒа тыйым салынбаƒанныœ б ¾рiне р••сат етiледi“, мемлекеттiк органдар мен лауазым иелерi Ÿшiн – “Заœда на•ты не кšрсетiлсе, соƒан ƒана р••сат“. Барлы• заœ жŸйесiн жа•сар тып, ¾дiлеттiктi жоƒары д¾режеге кšтеру ж¾не азамат •••ыƒы мен б остандыƒын халы•аралы• šлшем деœгейiне жеткiзу •аза•стан мемлеке тiнiœ негiзгi мiндетi. •••ы•ты• мемлекетте Заœ бiр ¾леуметтiк топтыœ емес, халы•- тыœ шынайы еркiн бiлдiредi. М•ндай мемлекетте заœныœ рухы Ÿс темдiк етедi. Барша адамдар, еœ жоƒары д¾режедегi лауазым иелерiне •атардаƒы азаматтарƒа дейiн заœдардыœ бŸк³л халы•тыœ мŸддесi, и гiл³гi Ÿшiн

– 84 –

жасалып, •олданылатынын, заœдар адамдарƒа •ажет •оƒамды• т¾ртiптi орнататынын, адамдарƒа отбасын ••рып, šсiп-šнуге, šзi •алаƒа н ж•мыспен ш•ƒылдануƒа, šздерiн еркiн сезiнуге, •оƒам iсiне •атысуƒа жаƒдай туƒызуы керек екенiн тŸсiнуi •ажет.

Сонымен, Кеœес Одаƒы ыдыраƒаннан кейiн барлы• т¾уелсiздiк алƒан республикалар, соныœ iшiнде •аза•станда реформаторлы• процесс ар•ылы •оƒамныœ саяси-экономикалы• ••рылысында кšп šзгерiстер болды. •оƒамды• ƒылымдарда жаœаша ƒылыми зерттеулер басталды. Мемлекет пен •••ы•ты дŸниежŸзiлiк заœ ƒылымдар туралы концепциямен бiрлестiрiп дамытуƒа мŸмкiншiлiк туды. Отанды• •••ы•тану, философиялы•, экономикалы•, саяси ой сана, пiкiр •••ы•ты• демократиялы• мемл екет туралы ƒылымды зерттеуге, дамытуƒа бет б•рды.

– 85 –

3 – ÁŠËIÌ:

•€•Ы• ТЕОРИЯСЫ

9 – òà•ûðûï. •€•Û•ÒÛŒ Ò•ÑIͲÃI ƽÍÅ ÌÀÇÌ€ÍÛ

1. •••ы• туралы негiзгi теориялар

•••ы• мемлекетпен бiрге •оƒамныœ объективтiк даму процесi нiœ н¾тижесiнде šмiрге келдi. Алƒаш•ы •оƒамдаƒы ¾леуметтiк норм алар: ¾дет- ƒ•рып, салт-д¾стŸр, мораль, дiни šсиеттер, мемлекеттiк жŸйед е бiртебiрте екiншi •атардаƒы нормаƒа айналып, •••ы• ¾леуметтiк нег iзгi нормаƒа айналды. Адам •оƒамы мыœдаƒан жылдар šмiр сŸрiп келдi. С ол кšне заманнан ƒалымдар •••ы• пен мемлекет •ашан пайда бол ды, •алай дамып келедi? – деген м¾селелермен ш•ƒылданып, ƒылыми зерттеулер жасап келдi. Šйткенi •••ы•тыœ мазм•нын, тарихын, белгi-нышан дарын жа•сы бiлу •оƒамды д•рыс, сапалы реттеп-бас•аруƒа šте •ажет.

•азiргi заманда да б•л м¾селе заœ ƒылымыныœ кŸн т¾ртiбiнен т Ÿскен емес. Б•л м¾селемен толып жат•ан ƒалымдар, теориялар ш•ƒылдануда. •оƒамныœ диалектикалы• даму процесiне с¾йкес •••ы• турал ы кšз•а- рас та, пiкiрлер де ¾ртŸрлi болды. •••ы• туралы негiзгi теориял ар: табиƒи, тарихи, реалистiк, социологиялы•, нормативтiк, психологиялы•, материалистiк теориялар.

Табиƒи теория – б•л теорияныœ мазм•ны кšне д¾уiрде •алыптас•ан. Теорияныœ мазм•ны – адамдардыœ табиƒи ж¾не мемлекеттiœ šмiрiмен байланысты •••ы•тары мен бостанды•тарын ешкiм шектей нем есе жоя алмайды – деп тŸсiндiрген. Цицерон – табиƒи бостанды••а, •••ы••а

•арсы келетiн мемлекеттiк заœ болуƒа тиiс емес – деген. Таби ƒи теорияны орта ƒасырлардыœ ƒалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. šте жа•сы дамыт•ан. Дамыƒан елдерде табиƒи ¾леуметтiк норма мен •••ы•ты бiр-бiрiне •арсы •оюдыœ негiзi жо•. Олар •оƒамды бiрiгiп бас•арады.

Тарихи теория – б•л теорияныœ šкiлдерi •••ы• адамдардыœ рухани сана-сезiмн³œ даму процесiнен šмiрге келiп, •алыптасады деп тŸсiндiредi. Оƒан мемлекеттiœ •атысы жо• – деп уаƒыздаƒан. Адамдар субъ ективтiк жолмен табиƒи бостанды•тар мен •••ы•тарды жоя алмайды, те к •оƒамныœ даму процесiнен •алыптас•ан •атынастарды реттейтiн, б ас•аратын нормаларды šзгертуге болады. Б•л теорияныœ šкiлдерi: Густав Гуго, Карл Савинын, Фридрих Пухта, Штиль т.б.

– 86 –

Реалистiк теория – •••ы•тыœ дамуы šзiнiœ эволюциялы• iшкi себептерi ар•ылы šзгерiп, еск³рiп, жаœарып жатады. Оныœ даму ына сыр- т•ы жаƒдайлардыœ ¾серi мол болады – деп уаƒыздаƒан. Б•л тео рияны

•••ы•тыœ бiрлiгiн, дамуын, оныœ мемлекетпен байланысын, субъектiлердiœ •••ыƒыныœ мiндеттерi болатын ж¾не мемлекет тiœ ба•ы- лауын •остайды.

½леуметтiк теория – XX ƒасырда •алыптас•ан теория. Б•л теория

•••ы•ты• •атынасты адамдардыœ •••ы•ты• т¾ртiбiн жан-жа•ты ƒылыми т•рƒыдан зерттеудi жа•тайды. Šкiлдерi Эрлих, Леон Дюги, С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич, Р.Паунд. •••ы•ты• ¾леуметтiк мазм•- нын зерттеуге кšœiл бšледi, •••ы•ты• мемлекеттi жа•тайды.

Нормативтiк теория – •••ы• ¾леуметтiк šмiрдiœ сырт•ы •арым– •атынасын реттеп, бас•арып, адамдардыœ мŸдде-ма•сатын орындау деп тŸсiнедi. Заœ ƒылымы •••ы•тыœ жеке šзiн саясат пен идеология ƒа •оспай зерттеудi жа•тайды. •••ы•тыœ белгi-нышандарын жа•сы зерттеудi,

•••ы•ты• мемлекеттi жа•тады. Нормативтiк актiлердi жоƒарыд ан тšмен •арай сатылап зерттеудi, ба•ылауды •сынады. Б•л теорияныœ, šкiлдерi: Р. Штаммлер, Г. Кельзен, П.И. Новгородцев.

Психологиялы• теория – XX ƒасырдыœ басында жа•сы дамыƒан теория. Теорияныœ негiзгi мазм•ны: •••ы• адамдардыœ психикасыныœ iшкi ••рылысында •алыптасып олардыœ сырт•ы iс-¾рекетiне, ж•м ысына ¾сер етуi. Адамныœ iшкi сана-сезiмi мен сырт•ы т¾ртiбiнiœ, мiнезiн iœ, iс¾рекетiнiœ байланысын Петрижицкий этикалы• сана деп атайд ы. Б•л теория •••ы•ты екi тŸрге бšледi: жеке т•лƒалы• (автономды•) ж¾не оœ жаƒымды (позитивтiк). Жеке т•лƒалы• •••ы• – жеке адамныœ iшкi •ятынан •алыптасатын елегiзу, •атты •иналу. Оœ жаƒымды позитивтiк •••ы•

– бас•а адамныœ беделiне, абыройына сенушiлiктен •алыптаса тын психикалы• кšз•арас.

Материалистiк теория – •••ы• саяси-экономикалы• Ÿстемдiк жŸргiзетiн таптыœ мŸдде-ма•сатын •орƒайтын нормативтiк ак тiлердiœ жиынтыƒы. •••ы•тыœ мазм•ны екi элементтен т•рады – деп тŸс iндiредi: экономикалы• базис пен Ÿстем таптыœ мŸддесi.

Б•л теорияныœ тарихи даму процесiн Ÿш кезеœге бšлуге бола ды: Бiрiншi кезеœ – •••ы•тыœ мазм•нын тŸсiну ж¾не оныœ •оƒам дам уындаƒы маœызы; екiншi кезеœ – •••ы•тыœ болашаƒына кšз•арасы; Ÿ шiншi кезеœ – марксистiк кšз•арасты б•рмалау.

Бiрiншi кезеœде ƒылымныœ •••ы•тыœ мазм•нын тŸсiнуi д•рыс едi –

•••ы•тыœ экономикалы• ж¾не тапты• кŸреспен тыƒыз байланыста бо-

– 87 –

луы. Екiншi кезеœде – буржуазиялы• мемлекет пен •••ы• теориясыныœ мазм•нын бiржа•ты зерттеп, оныœ прогрестiк рšлiн, маœызын д• рыс тŸсiнбедi. •оƒамныœ болашаƒын •••ы•ты• мемлекетпен байлан ыстырмады. •шiншi кезеœде кейб³р елдерд³œ басшылары марксизмнiœ мазм•- нын б•рмалап šздерiнiœ ¾кiмшiлiк-¾мiршiлiк, тоталитарлы• саяса тын •орƒау Ÿшiн пайдаланды.

Жоƒарыда кšрсетiлген •••ы• теорияларыныœ жеке алƒанда д•рысы да, б•рысы да баршылы•. Бiра• барлыƒыныœ мазм•нын бiрiктiрге нде бiрнеше д•рыс •орытынды т•жырымдар шыƒаруƒа болады:

–•••ы• ¾леуметтiк ••былыс, онсыз дамыƒан •оƒам болаша• ем ес;

–•••ы• •оƒамды• ж¾не жеке адамдардыœ мŸдде-ма•сатын •орƒ айтын негiзгi ••рал;

–•••ы• меншiкт³œ барлы• тŸрлер³н •орƒайтын негiзгi кŸш;

–•••ы• мемлекеттi •алыптастырƒан ж¾не оныœ ба•ылауындаƒы, •оƒамды• т¾ртiптi •орƒайтын ••рал.

Сонымен, •••ы• жеке т•лƒалардыœ экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк т.б. бостандыƒын, теœдiгiн •орƒайтын негiзгi ••рал. •••ы• •оƒамныœ объективтiк дамуын •амтамасыз етiп, šндiрiс пен с•раныстыœ а ра •атынасын реттейтiн негiзгi кŸш-••рал.

2. •••û•òûœ òŸñiíiãi æ¾íå ìàçì•íû

•••ы• ¾леуметтiк нормалардыœ ерекше жŸйесi болып, мемлеке тпен бiрге šмiрге келiп, •оƒамды реттеп-бас•арып отырды. Олар •оƒ амныœ, объективтiк даму процесiнiœ талабына с¾йкес •алыптасты. Бiр а• ¾р елдiœ ерекшелiктерiне с¾йкес •••ы• пен мемлекеттiœ нысаны ¾ртŸр лi, мазм•- ны бiрдей болды. Б•л жерде •айталап šтейiк, – •••ы• пен мемле кеттiœ šмiрге келуiнiœ, •алыптасуыныœ негiзгi объективтiк заœдары: • осымша šнiмнiœ пайда болуы, жеке меншiктiœ •алыптасуы, таптардыœ ар асында кŸрестiœ басталуы, •айшылы•тарды реттеп, •оƒамды бас•ару Ÿшiн •••ы•

пен мемлекеттiœ šмiрге келуi. Б•л объективтiк даму процесi •о ƒамныœ алдына бiрнеше талаптар •ойды:

–•îƒàìíûœ ¾кiмшiлiк-территориясында т•ра•ты т¾ртiп •алыпт астыру •ажет болды;

–•оƒам бiрнеше тап•а, топ•а бšлiнiп, олардыœ арасында •айшы лы•- тар басталып, оны реттеп, •оƒамды бас•ару керек болды;

–ру мен тайпалардыœ, мемлекеттiк бiрлестiктердiœ арасындаƒ ы •ай-

–88 –

шылы•тар кŸреске айналып, кŸрес соƒысты šмiрге ¾келдi. Мiне, б•л кŸрес-•айшылы•тарды бейбiтшiлiк жолмен шешiп, реттеу •ажет б олды.

•оƒамныœ объективтiк даму процесiнiœ б•л талаптарын iске ас ыру Ÿшiн •••ы•ты• нормаларды •ар•ынды, сапалы дамытып, •арым-• атынастарды таƒы бас•а ••былыстарды реттеу ж•мыстары баста лып, •оƒамныœ жа•сы дамуына жаƒдай жасалды.

Ендi •••ы•тыœ тŸсiнiгiне ж¾не мазм•нына келсек, оныœ сан•ырл ы тŸсiнiгi, сан•ырлы мазм•ны бар деуге болады. Ол •оƒаммен бiрг е диалектикалы• даму процесiнде болƒанды•тан, оныœ мазм•ны сан •ырлы баƒытта дамып, байып отырды. •алымдар •••ы•ты зерттегенде бiр-екi •ырынан мазм•нын аны•тап ¾р тŸрлi •орытынды т•жырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель •••ы•ты саяси шынды•, ¾дiлеттiк, – дед i. Орта ƒасырдыœ ƒалымдары – •••ы• дiни норма, Ж.Ж. Руссо – •••ы• •оƒ амды• билiк – деп тŸсiндiрдi. Осы пiкiрлердiœ б¾рi д•рыс.

•••ы• адамдардыœ šмiрiмен тыƒыз байланыста дамиды: оларды œ бостандыƒын •алыптастырады, мiнез-••л•ына, iс-¾рекетiне, т¾р тiбiне, сана-сезiмiне жан-жа•ты ¾сер етедi, мŸдде-ма•саттарыныœ iске асуына •олайлы жаƒдай, •ам•орлы• жасап •орƒайды. Адамдардыœ жеке лiк топты• ж¾не •оƒамды• •арым-•атынастарын реттеп, бас•арып оты радыОсы.

т•рƒыдан алса•, •••ы•тыœ мазм•ны, тŸсiнiгi – адам •оƒамын бас•арудаƒы •••ы•ты• нормалардыœ iшкi т•ра•ты, сапалы м¾нi, маœызы. Б•л тŸсiнiктемеде •••ы•тыœ ••ндылыƒын, маœыздылыƒын айры•ша кšрсетiп отыр. Б•л тŸсiнiктеме д•рыс бiра• жеткiлiксiз .

•••ы• •оƒамды реттеп бас•арудаƒы негiзгi ••рал; •••ы• •оƒамдаƒы бостанды•ты, ¾дiлеттiктi теœдiктi, адамгершiлiктi •алыптастыр атын негiзгi ••рал; •••ы• мемлекеттiк бил³ктi, •оƒамныœ саяси-экономикалы•, м¾де- ни-¾леуметтiк даму процесiнiœ даму баƒыттарын аны•тап отыр атын негiзгi ••рал; •••ы• •оƒамдаƒы заœдылы•ты, т¾ртiптi ба•ылап отырат ын негiзгi ••рал; •••ы• мемлекеттiœ iшкi-сырт•ы iстердегi егемендiгiн •ам тамасыз ететiн негiзгi ••рал т.б. Б•л пiкiрдi жалƒастыра беруге болады. •••ы• – •оƒамныœ экономикалы• базисiнiœ Ÿстiндегi •ондырма. Оныœ •оƒамдаƒы м¾нi, маœызы, мазм•ны мен нысаны, сайып келгенде •оƒамныœ экономикалы•, м¾дени-рухани сипатына байланысты. К. Маркс “Гота программасына сын“ деген еœбегiнде: “•••ы• ешуа•ытта да экономикалы• ••рылыстан ж¾не •оƒамныœ соƒан с¾йкес м¾дени дамуымен жоƒары бола алма• емес”1 – äåäi.

1Маркс К., Энгельс Ф., Екi томды• таœд. Шыƒ., 2–т., 15–6.

– 89 –

•••ы•тыœ нормалары •оƒам дамуыныœ саяси-экономикалы•, м¾де- ни-¾леуметтiк м••таждарына неƒ•рлым сай келсе, соƒ•рлым п айдалы ¾серi мол болма•. •оƒам šмiрiн •••ы• ар•ылы реттеу процесiнд е ¾р тŸрлi

•••ы•ты• •атынастар туады, яƒни •оƒам мŸшелерi, мемлекетт iк мекемелер, •оƒамды• •йымдар •••ы•ты• нормалардыœ талаптарын iс жŸзiне асыру Ÿшiн šзара •арым-•атынастарƒа тŸсiп, заœда кšрсетiлге н мiндеттердi орындауƒа тиiстi болады. •••ы•ты• •атынастар •оƒам šмiрiнiœ негiзгi салаларын •амтиды, б•лар: ¾кiмшiлiк, •аржы, мŸлiктiк, отбасы, еœ бектiк, процессуалды• т.б. Мемлекетке •ажеттi •оƒамды• т¾ртiп •••ы•ты• •атынастар негiзiнде ƒана орнай алады. Б•л – •••ы•ты• •оƒамды• • атынастарды реттеудегi кšздейтiн басты ма•саты.

Бiз, жоƒарыда •••ы•тыœ тŸсiнiгiн ж¾не мазм•нын нормативистiк т•рƒыдан •арастырып келдiк. Б•л •••ы•тыœ тŸсiнiгiнiœ, мазм•н ыныœ негiзгi баƒыты. Šмiр т¾жiрибесiнде бiраз ƒалымдар •••ы•тыœ ма зм•нын кеœейтiлген тŸрде зерттеп, тŸсiнiгiн сол кšлемде бередi. Олар дыœ •осымша зерттеген м¾селелерi: •••ы•ты• •атынас: •••ы•ты• сана, суб ъективтiк

•••ы•, •••ы•ты •олдану, •••ы•ты б•зушылы• ж¾не жауапкершiлiк. Мiне, осы м¾селелердiœ б¾рiн олар •••ы•тыœ мазм•нына жат•ыз а-

ды. Бiздiœше б•л д•рыс пiкiр. Šйткенi осы •атынастардыœ б¾рi де

•••ы•ты• нормалармен реттелiп, шешiмiн тауып жатады. Екiншi олардыœ кеœiрек зерттеген м¾селесi – •••ы• пен заœныœ, бостанды • пен

•••ы•тыœ ара•атынасы ж¾не айырмашылыƒы. •••ы•ты• норма м ¾селенi абстрактiк тŸрде •арастырып iс-¾рекеттi кеœiрек •амтиды, ал заœ на•ты тŸрде бiр немесе бiрнеше м¾селенi •амтиды. Адамдардыœ боста ндыƒы мен •••ы•тарын бšлiп •арауƒа болмайды – деп тŸсiндiредi. Б•л пiкiр де д•рыс, бiра• ƒылыми зерттеуде оларды жеке бšлiп •арастырƒан жšн – анализ, синтез ¾дiсiмен зерттелсе, •орытынды т•жырым д•рыс болады.

•оƒамныœ тарихи объективтiк даму процесiнде •••ы•тыœ маœы зы туралы екi пiкiр бар: бiрiншiсi – •оƒамныœ дамуын бас•арып, ретт еп отырушы негiзгi ¾леуметтiк факторлардыœ бiрi •••ы•. Онсыз •оƒам даƒдарыс•а •шырап ¾лде•ашан а•ыр заман болар едi. Б•л пiкiрдi – заœды кšз•арас деп айтады. Екiншiсi – бiрiншi пiкiрге •арсы пiкiр. •оƒамныœ дамуында •••ы•тыœ еш•андай рšлi, маœызы жо• деп тŸсiндiредi. Б•л пiкiрдi заœды нигилизм деп айтады. Нигилизм •оƒамда •абылда ƒан, бŸк³л адамƒа пайдалы нормаларды, жаƒымды м•раларды жо••а шыƒар ып мойындамау.

Заœды кšз•арас кšне д¾уiрден •алыптасып •••ы•тыœ •оƒам да му процес³ндегi рšлiн, маœызын жан-жа•ты зерттеп, бiрнеше ƒылым и •оры-

– 90 –