19ғ аяғындағы патша үкіметінің қоныстандыру саясаты. Р-й имп-сы Қ-ды өзіне қосып алғаннан кейін мұнда отаршылдық тәртіптерді күшейтті. Ол үшін сатылап бағындыру жүйесіне негізделген мемлекет аппаратын құруға кірісті. 1867ж 11 шілдеде патша Александр-2 Жетісу мен Сыр обл-тарын басқару тур. ережелер жобасына, 1868ж 21қазанда Торғай, Орал, Ақмола, Семей обл-тарын басқару тур. ережелер жобасына қол қойды. 1868ж басталған Қ-ды обл-тарға, обл-тарды уездерге, уездерді болыстарға, болыстарды ауылдарға бөліп, ел ара-да съезд өткізіп,болыс, старшындар сайланды. Енді тайпааралық бұрынғы алауыздық оты өршіп,енді ол рулас, аталас адамдар ара-да лаулады. Жаңа реформа бойынша Қ 3 генерал-губер-қа(әскери ж/е азаматтық өкімет билігі – ген-губ-рда):Түркістан (Жетісу-1866ж, Сыр-1867ж обл-ры ), Орынбор (Орал, Торғай), Батыс Сібір (Ақмола, Семей-1854ж) бөлінді. Бөкей Ордасын 1872ж Астрахань губерниясына қосты. Маңғышлақ приставтығы 1870ж Кавказ әскери округінің қаруына берілді.әскери губер-р жанынан жарлықты шаралық ж/е сот бөлімшелерінен тұратын облыстық басқармалар құрылды. Оларды вице-губ-р басқарды. Болыс пен ауыл старшыны 3 жыл сайын сайланды.1867-68ж реформалар 2 жылға уақытша енгізілген еді, бірақбұл тәжірибе 20 жылдан астам уақытқа созылды. 1882ж 2 маусымда «Түркістан өлкесін басқару тур ереже» , 1892ж 21 наурызда «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғайобл-рын басқару тур ережелер» қабылдадаы.Түркістан өлкесінің құрамы: Ферғана, Самарқанд, Сыр обл-ры. Ал Орынбор мен Бат. Сібір губ-тары орнына Далалық ген-губ-қ құрылды: Ақмола, Семей; Орал, Торғай, Жетісу обл-ры. 1886-91ж патша үкіметі Түркістан мен Дала өлкесінде судья,обл-қ ж/е жоғарғы сотқалыптастырылды. Бұның барлығы Кіші жүз қазақтарының наразылығының 1868ж желтоқсан-69ж қазанда болған көтеріліске ұласты. 1869ж наурыз 1970ж орт. дейін Маңғыстау жарты аралында Д. Тәжиев, И.Тілекбаев бастаған көтеріліс бүкіл аралды қамтыды.1970ж 5 сәуірде олар Александровск фортына, Николаевск станциясын шабуылдап, форт маңындағы маяктарды өртеді. Патша үкіметі көтер-ті басады. Ресейде крепостнойлық құқық жойылғаннан соң патша өкіметі Қ-ға қоныстандыру саясатын бастады. Қоныс аударылғандар құнарлы жерлерді тартып алды. Оған қоса салықтар енгізілді.1868ж Жетісудың ген-губ-ры Копаковский «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру тур ережелер» қабылданады.әр адамға 30 десятина жер бөлді. Қоныс аударушылар 15 жылға салықтан, әскери міндеттен босатылды. Патшаның отарлау саясатынан Қ-ң ауылшарушылығы дағдарысқа ұшырады. Жерді тартып алу, отырықшылар ошақтарын талқандау, халықты шөл ж/е шөлейт жерлерге қуалау көп зиян әкелді.қазақ кедейлері кулактарға, қазақтарға, байларға жалынды.
19ғ соңғы ширегінде қ-да өнеркәсіп өндірісінің өмірге келуі. 19ғ ортасында қ-да пайдалы қазбалардың көптеген түрлері бар екендігі мәлім болды..19ғ 60ж бастап ресейдің кәсіп иелері қазақ өлкесіне капиталдарын жеткізіп, пайдалы қазбалардың бірқатар кен көздерін негізгінде өнеркәсіп кәсіпорындарын құруды қолға алды.Шикізат өңдеу кәсіпорындарының негізгі орталықтары солт батыс пен шығыс қ-н болды.Қ-ң өнеркәсібі,әсіресе тау-кен қазу,көмір ж/е мұнай өнеркәсібі шетел капиталдарының көңіл бөлетін объектіміне айналды.Спасск-Успенск,Атбасар мыс,Риддер рудниктері,Қарағанды ж/е екібастұз таскөмір кендері,бірқатар мұнай Кен орындары шетел капиталистеріне сатылып жіберді.Өнеркәсіптің дамуына қарай жергілікті жұмысшы табы да қалыптасты.Ресей капитализмның кеңейе дамуы ,оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы,шикізаттардың аса бай көздерін пайдалануы,өткізу рыноктарының кеңеюі банк филиалдары мен кредит мекемелерінің тармақталған буындарын құрумен қабаттаса жүрді.Мемд-к банктің Қ-н терр-ғы бқлімдері ең алдымен өлкенің сауда өнеркәсіптік орталықтарында,Оралда(1876ж),ПЕтропавлда (1881ж),Верныйда(1912ж) ашылды.Сібір сауда банкінің 57 филиалының Қ-н аудандарында жетуі жұмыс істеді.Капиталистік қатынастардың дамуы сауданың өркен жаюына ықпал жасады.Ресейдің сауда капиталы өлкенің ең шалғай аудандарына өтіп жаты,мұның өзі мал өсіретін жергілікті шаруашылықтарды Ресейдің,орта Азиның,батыс еуропаның рыноктарымен бұрынғыданда тығыз байланыстыра түсті.Сыртқа шығарылатын астық көлемі өсті. Орал, Орынбор, семей-астық пен сауда жасаудың орталығы болды.
Жаңа төңкерістің көтерілу ж/е 1 дүниежүзілік соғыс жағдайындағы Қ-н еңбекшілерінің күресі. Жаңа төңкерістік көтерілу 1д.ж соғыс Қ-ң еңбекшілер күресі 1 рейлік рев-я жеңіліс тапқан соң,елде реакция кезеңі басталды. Демонстрация митингіге шығу тоқтатылды. 2 мемл Думаға сайлауға 1907ж қазақтармен өлкені мекендеген басқа халықтар сайлау құқығынан айрылды.Қызметкер,жұмыскер үстінен бақылау күшейтілді.Патша үкіметі ресейдің аграрлық мәселесін Қ-ды отарлау жолымен,оғаг-н шаруаларды қоныс аудару арқылы шешпек болды.Самодержавияның отарлау саясатына қарсы қазақ еңбекшілері бас көтерді.Феодал байлар мал жайылымдарын иеленіп,кедейлерді қанады.Пара қорлық кең тарады.Шаруалар ,байлар қыстауларын өртеп,салық төлеуден бас тартты.Ресейдің д.ж соғысқа тартылуы қазақ еңбекшілердің жағдайын ауырлатты:жер тартып алу,азық алу көбейді.Соғыс жылд әскерге шақырылғандар майданға барудан бас тартты,бірақ оларды жер аударып соттады.Еңбекшілердің,жұмысшылар жағдайы күрт төмендеді.Соғыс басынан патша үкіметі Қ-н обл төтенше соғыс жағдайын енгізді.Бұл 1 д.ж соғыс халыққа қайғы қасірет әкелді.Жұмысшы азаттық қозғ күшейді.
1905-07 жж. Орыс революциясына қазақ халқының қатысуы. Қазақстан еңбекшілерінің 1905 –07 жж. ереуілге қатысуы орыстардың төңкерістік күресімен тығыз байланысты болды. Қазақстандықтар Питербургтегі қарусыз жұмысшыларды 1905 ж. 9 қантарда атқылауына наразылық білдерді. Ереуіл темір жол қатынастарында неғұрлым кең қанат жайды. Поездардың жүрісі талай рет тоқтатылып теміржолшылардың өз еркімең 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді. Ереуіл Перовск, Түркістан, Павлодар, Петропавлда өрістеді. Бұл көтеріліс 1905 ж. іс жүзінде басталса, оған дейін 1904 ж. Сібір-Социал Демократиялық Одағы қалаларда, ауыл мен әскерлерде шаруаларды пролетариатпен одақтастыра отырып, патша өкіметіне қарсы шығұға шақырды. Қазақ шаруалары ең алдымен жер, су үшін, теңдік, тәуелсіздік үшін күресті. 1905 ж. жазда Семей, Торғай, Орал облыстарында жер үшін толқулар болды. Қарқаралы, Ырғыз, Шымкент, Әулие – ата, Жаркент уезддерінде кең өрістеді. Патша өкіметі бұл аудандарға әскери отрядтар жіберіп отырды. Патша өкіметі халықты революциядан бөлу үшін олардын өкілдері /Ә. Бөкейханов, А. Бірімжанов, Б. Құлманов/ 1-ші Мемлекеттік Думаны шақыру туралы жариялады. 1 Думаның депутаттары патшаға қарсы шыққан. 1906 ж. 8 шілдеде таратылды. Тамызда 2-ші Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 14 депутат сайланды. М. Тынышбаев – Жетісу обл., Б. Қаратаев – Орал обл., т.б. Алайда олар да халық кедейлерінің мүделерін қорғады. Отаршылдыққа қарсы қазақ ұлт интеллегенциясы өкілдері басында ірі саяси қайраткер, көрнекті экономист – ғалым, “ Алаш” партиясының негізін қалаушы, кадет партиясы Орталық комитетінің мүшесі, Мемлекеттік Думадағы мұсылмандар тобының мүшесі Ә. Бөкейханов тұрды. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған халықтық азаттық қозғалысы конституциялық монархия, либералды-демократиялық реформаларды жүргізу үшін күресті. 1906 ж. Семейде қазақтардың 2-ші съезі болды. Онда өлкеде орыс шаруаларының қоныс аударуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін халыққа қайтару, мектеп ашу, т.б. мәселелер талқыланды. Бұл кезде демократиялық халықты жақтаушы топтар құрады. Олар М. Сералин редактор болған “ Айқап” журналының төңірегінде топтасты. 1911 –1915 жж. шығып тұрды. Олардың арасында С. Сейфуллин, Б. Майлин, т.б. болды.1905-07 жж. ұлт- азаттық қозғалыс ұйымдаспаған түрде өтті.
1905-1907ж Ресей төңкерісі 9.01.1905ж Петербургте қарусыз жұмысшыларды атқылаған патшаның қанқұйлы зұлымдылығы туралы хабар қазақ даласына тез тарады.Қалалар мен селоларда,жұмысшылармен қала кедейлерінің жиналысында, сондай-ақ кедей шар-ң жиындарында патшаның озбырлығына қарсы наразылық білдірді.1905-1907ж Қ-ғы жұмысшы қозғалысы өзінің дамуының жаңа кезеңіне қадам басты.Осы жылдары жұмысшының Ресейдегі рев-қ процестердің жалпы барысымен тығыз байланысты бірқатар ірі саяси ж/е экономикалық қозғалыстары болды.Олар:1905ж желтоқсан. Успенск мыс руднегінде ,1907ж маусым Спасск мыс қорыту зауытында, Қарағанды кендерінде ж/е Успенск реднегінді т.б қаларында кәсіпорындарында болған ереуілдер еді.1905ж қарашада көптеген қазақ ауылдарында көп адам қатысқан жиналыстар өтті. Қазақ халқының саяси санасының өсуінде мемл думаға сайлау жүргізу роль атқарды.1-мемл думаға Қ-нан 9 деп сайлады,оларды4-қазақ халқы,5-орыс халқы болды.2 мемл думаға Қ-нан енді 13 деп,соның ішінде 5 қазақ халқы.1905-07ж 1-ші ресейлік рев-я жылд Қ-да болған оқиғалар, әсіресе жұмысшылардың, шаруалардың, шетелдердің бас көтерілуі,ұлт азаттық қозғ т.б олардың әлсіздігіне ж/е батыраңқылығына қарамстан жергілікті еңбекшілер үшін саяси мектеп болып қалды.Сол мектептің тәжірибесін олар адам арғы ұлттық ж/е әлеуметтік азаттық жолындағы күресте пайдаланды.
20ғ бас кезіндегі Қ-ң әлеу-к –экон-қ жағдайы.Қ-ң патша үкіметінің қоныстандыру саясатының күшеюі. 20ғ басындағы қ-ң негізгі терр-сы 6 обл тұрды.Сырдария мен жетісу обл-ң Түркістан генерал губернаторының (орталығы ташкент), ал ақмола,семей,орал,торғай обл-ң –дала генерал губернаторының құрамына кірді.Ішкі орданың терр-сы Астрахань губерниясына,ал маңғыстау закаспий обл қарады. Өлке халқының өзге жағдайлардан басқа негізінен алғанда,әсіресе столыпиндік аграрлық реформалардан кейін Ресейден Ақмола, Жетісу, Торғай обл келген қоныс аударушылар есебінен көбейді..20ғ басында Қ-да егіншілікпен айналасу барған сайын кең тарады. Егіншілік Сырдария обл Шымкент пен әулиеата уездерін де басым болды. Жетісу, Верный, Қостанай уезінде де егіншілікпен айналысты. Егіншілікті дамытуда қоныс аударғандар елеулі рол атқарды. 20ғ басында өлкеде қала халқының өсу бағыты байқалды.1897-1914ж аралығында барлық обл-да қала халқы 1,5 есе өсті.1914ж Риддер руднигінің құрылысы басталды. Өлкенің 20ғ басындағы тау-кен өнеркәсібінің басты саласының бірі алтын шығару болды.Тұз өндіру кәсіпшіліктері маңызды ролге айналды. Олардың ірісі Ішкі ордадағы Басқұншылық,Семей обл-ң Павлодар уезіндегі Қарабас кәсіпшіліктері болды. Ауыл шар-ң шикізаттарын өңдейтін, балық аулайтын кәсіпшіліктері дамыды.Қ-ң капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа шығару рыногына айналуында темір жолдар салу маңызды орын алды. 20ғ басында Қ-да Орынбор-ташкент,Троицк, Жетісу темір жолдарын салу кеңінен өрістеді.Рев-ға дейінге Қ-ң негізгі темір жолы магистралі 1904-05ж салынған Орынбор Ташкент темір жолдары еді. Өнеркәсіптің дамуы,темір жолдарын салынуы, су жолдарының кеңінен пайдалануы Қ-да жұмысшы кадрларын қалыптасты. Жұмысшылар жағдайы қиын болды. Жұмыс күнінің ұзақтығы 12-16 сағат созылды.Жалақының бір бөлігін азық-түлікпен ж/е товармен т.б берген кездегі алдаумен ж/е кем есептеумен онан сайын кемітіп берді. Жұмысшы-ң көбінің тұрғын үйлері болмады,тек 40% жуығы жер үйлер мен барақтарда жайласты. Дәрігерлік көмек көрсетудің,санитарлық-тащалық жағд-ң жоқтығынан жұмысшылар мен олардың жанұялары арасында экспедиялар мен жұқпалы аурулар жиі шықты.Осыныцң бәрі жұмысшыларды өздерінің экон ж/е саяси жағд жақсарту үшін күреске итерлемеді.
Казакстандагы 1916 ж. улт-азаттык котерiлiс. Кэтерiлiс себептерi: 1) Казакстан жерiн терен отарлау; 2) келiмсектерге жер беру, коныстандыру саясаты; 3)азык-тулiк жэне мал реквезициясы; 4) казак жiгiттерiн реквезицялау; Кэтерлiстiн басты орталыктары: 1) Жетiсу - Бокин, Эшекеев; 2) Торгай-Иманов. Көтерлiстiн сипаты-отаршылдыкка, империализмге карсы. Тарихи манызы-халык кэтерлiс мектебiн эттi. Революциялык сана-сезiмнiн эсуi. Женiлу себептерi: 1)бытыранкылык; 2)уйымшылдыктын болмауы; 3)стихиялык сипсты; 4)эзара шиеленiстердiн болуы; 5)зиялылардын бiрауыз болмауы; 6)кару-жарактын нашар болуы; 7)бай феодалдардын саткындыгы. Котерiлiстiн басталуына, онын жалпыулттык сипат алуына себеп болган согысып жаткан эскерлер ауданында корганыс курылыстары мен эскери катынастар орнату жэнiнде жумыстар ушiн Орта Азия мен Казакстаннын жэне т.б бiркатар облыстардын буратаналарын алу туралы 1916 ж. 25 маусымдагы патша жарлыгы себеп болды. Кара жумыска 19 жастан 43 жаска дейiнгi енбекке жарамды барлык адам алынуга тиiс едi. Сол аркылы патша укiметi коптеген орыс солдаттары мен жумысшыларын негурлым конбiс жэне арзан жумыс кушi ретiнде «реквизицияланган буратаналармен» ауыстырып, оларды корганыс курылыстары мен баска жумыстарга пайдаланды. Туркiстан мен Дала элкесiнен 500 мыннан астам жiгiт алу кэзделдi. Патша жарлыгына жауап ретiнде орасан зор аймактын Казакстан мен Туркiстан халыктары стихиялык турде кэтерiлдi. Жер-жерде кэтерiлiсшiлер отрядтары курылып жатты. Олар кара жумыска шакырылушы жастардын тiзiмiн тартып алып, жойып жiбердi. Байлардын ауылдарына шабуыл жасап, салык тiлхаттарын, жер сату жэнiнднгi кужаттарды куртып жiбердi. Болыс баскармаларын, ауылдарын талкандады. Ыргыз, Торгай уездерiнде Дала аксуйектерiнiн 9 экiлi хан кэтерiлдi. Шерубай-Нура болысында – Нурлан Кияшев, Карагаш болысында – Оспан Шонов, Верный уезiнiн Жайымтал болысында – Бекболат Эшекееев хан болып жарияланды. Болыстын баскару жуйесi калпына келтiрiлiп, экiм-ел бегi, сот алкасы-жасакшы, казына билеушiсi-казынашы, кэтерiлiсшiлер колбасшысы-сардарбек курылды. Улт-азаттык кэтерiлiске революцияшыл демократияшыл зиялылар – Т.Рыскулов, Т.Бокин, Э.Майкэтов, С.Сейфуллин, С.Мендешев, Э.Жангелдин, Б.Элiмханов сиякты экiлдер катысты. 1916ж. улт-азаттык кэтерiлiстiн аса iрi орталыгы Жетiсу болды. Казакстаннын онтустiгiнде Каркара аймагы халыктык революциянын iрi ошагы болды. 1916ж кыркуйекте Торгай уезiнде Амангелдi кэтерiлiсшiлердiн улкен отрядын курып, кару эндiрудi уйымдастырды. Эскердiн жалпы саны 20000-га жеттi. Кэтерiлiс сардарбегi Иманов бастаган 15000 кэтерiлiсшi Торгай каласын коршады. Буган карсы генерал Лаврентив 9000 адамдык жазалаушы экспедициялык корпус жiбердi.Кэтерiлiстiн сипаты-отаршылдыкка карсы. Ол шыгысты камтыган революциялык дагдарыстын манызды элементтерiнiн бiрi болды. Котерiлiстiн аяусыз жанышталганына карамастан коптеген жерлерде бой кэрсету кэп уакытка жалгасты. Патша эскерi каншама куш-кару жумсаганымен Торгайдагы кэтерiлiстi туншыктыра алмады. Ол акпан революциясына, кейiн казан революциясына жалгасты.
20ғ басындағы ө.Бөкейханов,,А.Байтұрсынов,М.Дулатовтың т.б қазақ зиялыларының саясиқызметі. Әлихан Бөкейханов (1869-1937)-қазіргі Жезқазған обл Ақтоғай ауд туған.Шыңғыс хан тұқымы,Омбыда білім алған,1894ж Петербургтегі орман шаруашылығы институтын бітірген.Тобыл губерниясының әкімшілік органдарында жұмыс істеген ж/е Омбы орман шаруашылығы институтында профессор қызметін атқарған.1897-1903ж Дала генерал –губернаторлығы әкімшілігінде ж/е Самара ауылшаруашылық банкісінің директоры болып қызмет етті.Бөкейхановтың инженер,тарихшы, экономист ж/е фольклоршы болған.1905ж кейін орыс кадеттерінің қатарына өтті.1905-06ж 1 ж/е 2 Думаларға депутат болып сайланды.Сонымен бірге «Алашорда» саяси ұйымын құрушылардың бірі.Ж/е қазақтың батыс даласындағы зиялыларының Орынбордағы съезінің төрағасы болды.Бөкейханов социал-демократиялық ж/е социал-революциялық бағыттағы бірқатар радикал газеттерге(«Ертіс», «степной голос», «айқап», «қазақстан»ж/е «қазақ») мақалалар жазып тұрды.Ә.Бөкейханов «Алаш» партиясының негізін қалаушылардың бірі,автономиялық қазақ үкіметтің басшысы.Ол сталиндік жазалаудың құрбаны болды. Міржақып Дулатов (1885-1935) –Уфада медреседе ж/е қорғанда орыс-қазақ мектебінде оқыған.Дулатов өз қызметін мұғалімдіктен бастады.Әдеби таланты жас кезінен байқалған. «Оян қазақ»деген саяси өлеңі,қазақтың тұңғыш романы «Бақытсыз Жамал»оның ең көрнекті ж/е таңдаулы қазақ ақындары мен жазушыларының қатарына қосты.Дулатов А.Байтұрсыновпен,Ә.Бөкейхановпен тығыз ынтымақтаса отырып,ұлт-азаттық қозғалыстың,оның ішінде , «Алаш» партиясының танымал басшысы болды.Ол қазақ өнерпаз зиялыларының тұтас ұрпағына зор ықпал жасады.30ж Дулатов жазаға тартылып,1935ж Соловки лагерінде қайтыс болды.Қазіргі кезде ақталған. Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) – ағартушы, азаттық қозғалысына қатысушы, «Алаш» партиясының негізін салушылардың бірі, «Қазақ» газетінің редакторы, аса көрнекті лингвист-ғалым, әдебиеттанушы, түрколог, талантты ақын, аудармашы. 1919ж 9 шілдеден Қазревком мүшесі, оқу министрі, БОАК, ҚазОАҚ мүшесі.
Казакстан 1917 ж акпан тэнкерici кезенiнде. 27.02.1917 ж Ресей Акпан буржуаз-к-демок-к революциясы болып, монархия кулатылды. Петрограддагы окигалар туралы хабарды Казакстан халкы куанышпен карсы алды. 1917ж наурыз, сэуiр айларында жер-жерде жумысшы жэне солдат депутаттарынын Кенестерi курылды. Мэселен, наурыз айында Омбыда, Ташкентте, Семейде, Верныйда, Петропавлда, Перовскiде, Костанайда, Актэбеде жумысшы жэне солдат депутаттарынын кенестерi курылды. Казак кенестерi жекелеген калаларда кыргыз депутаттарынын Орал облыстык, Актэбе, Акмола, Павлодар уездiк кенестерi шаруа, кыргыз, казак депутаттарынын Эскемен уездiк кенесi сайланды. Кенестермен бiрге уакытша укiмет органдары , курамына Бэкейханов, Тынышбаев енген Туркiстан комитетi жумыс iстедi. Бiрiншiсi торгайдын, екiншiсi Жетiсу обл-н комиссары болды. Казакстанда да кос экiмет орнады. Уакытша экiмет пен эртурлi когамдык саяси козгалыстардын арасында когам дамуынын белгiлi бiр жолын тандау тургысында курес басталды.Верныйда «Мусылман жумысшыларынын бiрiккен одагы», Эулиеата уезiнiн Мерке селосында Т.Рыскуловтын бастауымен «Казак жастарынын революцияшыл одагы», Акмолада Сейфуллин уйымдастыруымен «Жас казак» уйымы курылды. Акпан революциясынын нэтижесiнде Ресей бiр мезетте элемдегi ен демок-к елге айналды. Уакытша укiмет саяси бостандыктарды сэз, баспасэз, жиналыс, уйымдар бостандыгын саяси, амнистия жариялады, 8 сагаттык жумыс кунi енгiзiлдi, патша жануясынын шет елге кетпеуiне бакылау койды. Букаралык козгалыс басылмай, Уакытша укiмет бiр дагдарыстан екiншi дагдарыска душар болды. Елге ашаршылык каупi тэндi , энеркэсiп эндiрiсi токырап, егiс кэлемi азайды, кэп мал кырылды, ен кажет тауарлар табылмады, инфляция болды.
Қ-да «Алаш»,»Үш жүз» партиялардың құрылуы. 1917ж көктемі мен жазында «верный қаласы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы құрылды»,Жаркенттегі жұмысшылар одағы,Түркістан өлкесіне кіретін Қ-ң оңт обл. Мұсылман еңбекшілерінің одағы құрылды.Ақпан рев-нан кейін кейбір жерлерде оқушы ұйымдары мен үйірмелері:Ақмоладағы-«Жас қазақ», Семейде «Жанар» т.б бой көтерді.Рев-ның даму барысында жастар ұйымдары, мыс С.Сейфуллин ж/е Т.Рысқұлов басқарған ұйымдар Кеңестерге қосылды.Қ-ң барлық обл-нан дерлік өкілдері қатысқан 1-жалпықазақтың съезд Орынбор қаласында 1917ж 21-26 шілдеде өтті.Күн тәртібінде 14 мәселе болды.Олар:мемл-к басқару жүйесі,қазақ обл-ң автономиясы,халық милиция құру,халыққа білім беру,сот,әйелдер мәселесі ,Құрылтай жиналысын шақыру ж/е қазақ обл-да оның сайлауына әзірлік,қазақ саяси партия құр,Жетісу обл оқиғалар еді.Съездің председателі Калел Досмагамедов болды.Делегаттар Ұлттық автономия проблемасына,жер мәселесінің шешілуіне,қазақ саяси партиясын құруға назар аударды.Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде (21.11.1917ж) «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды.Он бөлімнен тұратын бұл құжатта партияның мемл құрылыс,қорғаныс,дін,ғылым мен ағарту саласындағы,аграрлық мәселе т.б жөнінде кең көлемді бағдарламасы берілген «алаш» партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып,қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды.Партияның лидері Ә.Бөкейханов.1917ж күзінде Қ-да тағы бір ұлттық-саяси ұйым өзін «Қырғыздың(қазақтың) социалистік партиясы » д/а «Үш жүз» партиясы п/б.Оның жетекшісі Көнбай Тоғысов еді.Бұл партия болшевиктік бағыт ұстап,Қ-ң қоғамдық –саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша «Алаш» партиясының негізгі оппоненті тұрғысында оған қарсы шығып отырды. «Алаш орданың» құрылуына қарсы болды.1919ж наурызда азамат соғысы кезінде К.Тоғысып «Үш жүздің» басқа да лидерлері тұтқынға алынып,жазалады.Партия өмірін тоқтатты.
Қазан төңкерісі ж/е Қ-да Совет өкіметі құрылуы. 1917ж қазанда Петроградта уақытша өкімет құлатып,мемл билігін кеңестер қолына көшті.Ресейдің жұмысшы,шаруа,солдаттар бұқарасына елді соғыстан шығарып,халықтың бейбіт еңбекке оралуына,жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын түзетуге енді айқын жолдар ашылды деп есептеген.Ленин баст. большевик –р зауыт,фабрикалар жұмысшыларға,жер шаруаларға,бейбітшілік бүкіл халыққа берілсін дег. Ұранмен мемл тәуелді елді халықтар туралы өз бағыныштылығын белгіледі.Олар барлығы ұлттар мен ұлыстардың,халық-ң теңдігі мен бостандығы,азаттығын жариялады,олардың төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.1917ж қазақ 1918ж наурызда Қ-ң көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орналасты.Перовс жұмысшылары мен солдат-ры өкімет билігі 1917ж 30 қазанда өз қолына алынды.Ташкент-1917ж қараша.Түркістан,Қазалы,Арал поселкесінде Кңес өкімет бейбіт жолменорналасты.Семей -1918ж ақпанда 16-17 түнде .1917ж желтоқсан аралығында Кеңес өкіметі Торғай обл-ң орталығы ж/е Қостанай,ақтөбе қала-да орн.Торғай обл Кеңес өкіметінің орнауына Имановтың,Қойдасов т.б қатынастар Жетісуда Кеңес өкіметі орн.төңкеріс қарсыластарының басым бөлігіне байл.1918ж көктемге дейін Кеңес өкіметі наурыз-Жаркент,Талдықорғанда,сәуірдің басында Лепсіге орн.Сөйтіп Қ-н 1918ж наурызда Кеңес өкіметі Қ-ң көп жерінде жеңіске жетті.
Қ-н азамат соғысы жылд-да «соғыс өкіметін орнату» Жұмысшы шаруалар кеңесінің орт-қ пен жер-жердегі өкім-ті басып алуы алғашқы күнд-н бастап құлатылған таптарды қарулы қарсылығын тудырды.1917ж қарашада Қ-ға азамат соғысының алғашқы ошақтары болып Торғай обл-ң әкімшілік орт-ғы Орынборда қалыптасты.1920ж наурызда ең соңғы майданы-солт Жетісу майданы жойылды.Қ-да болған ірі соғыс операциялары Фрунзе,Тухачевский,Чапаев сияқты белгілі қолбасшылар;Белов,Кутиков,Иманов секілді командирлер басшылығымен өтті.Азамат соғысының жеңіс халыққа ерекше қымбатқа түсті.Контрреволюция күштері тым көп еді.Халықаралық-ң капитал,офицерлер корпусы,казактардың бір бөлігі, Ресейдің үстем Ұлттық тәуелсіздік, мемл, бостандық, демократикалық Ресей респ-сы құрамындағы ұлттық келісім ұранын жариялаған «алаш» партиясы большевиктерге қарсы күштермен одақтасып,еңбекші халықтың көп бөлігін соңынан ерте алды.1919ж Бүкіл респ орт.Атқару Комитеті Алаш Ордаға амнистия жариялағаннан кейін ж/е Алаш орданың басшыларының бірі болып Байтұрсыновпен оның жақтастары үлкен бір топтың кең үкіметі жағына шығарылғанына байланысты бұл процесс тоқтатуға болмайтынын сипатталды.1919ж 10 шілдеде РКФСР халық комиссары кеңестер жарлығы бойынша Қаз өлкенің басқару жөніндегі Революциялық комитет (ревком) құрылды. Оның құрамына: С.Пестковский(төраға), Байтұрсынов, Лукашев, Жангелдин, Меңдешев, Қаратаев кіреді. ҚазРевком «өлкеніжоғары әскери азаматтық басқаруды» өз қолына жинақтайды.Қазақ халқының мемл құру мақсатында өлке кеңестің құрылтайлық съезін өткізуге жағдай жасау оныңбасты міндеті болд,одан кейін оны өткізеді,тағы бір міндет-болашақ Қаз. Кеңес мемл терр-қ тұтастан қамтамасыз ету.ҚазРевком әрекет қимылда жүрген армияны азық түліктен қамтамасыз ету,астықты ж/е басқа тамақ өнімдерін орт-қа,Түркістан АССР-на жеткізу яғни «соғыс комунизм» саясаттың басты мәселелерін шешу ісімен айналды.Әскери коммунизм саясаты өлкеде жергілікті бюджетті жоюдан,олардан бірыңғай мемл бюджетке қосудан,біртұтас құрудан,ұзақ ж/е ішінара майдангерлік өнеркәсіпті мемл меншігіне алудан көрінді.Бұл саясат бойынша: Қызыл армияны,қала тұрғындарын азық түлікпен,әскерді шолақ тондар,т.б киім мен қамтамасыз ету керек болды. ҚазРевком 15 ай (1914 шілдеден 1920 қазанға дейін) жұмыс істейді.1920ж 20 тамызда РКФСР Бүкіл рес-к орт атқару комитеті мен халық комунистерінің кеңесі В.И.Ленин қол қойған.Астана –Орынбор болатын «қырғыз кеңестік автономиялық социалистік респ құру туралы» декрет қабылданды.1920ж 4-12 қазанда Орынборда респ еңбекшілері хұқықтық деклорация қабылданды.
20ғ басындағы Қ-ң рухани мәдениеті (әдебиет,ауызша,музыкалық шығармашылықтар) 20ғ басы баспа:қазақтың мерзімді баспа сөзінің гүлденген уақыты 1905ж кейін жаңа газет журналдар пайда болды.1907жПетербургта «серке» газеті шықты,редакторы А:Ибрагимов.Бұл газеттің 2 номерінде М:Дулатовтың «Біздің мақсатымыз» мақаласы жарияланды.Бұл газет Петербургтегі үкіміне қарсы көтерілісі туралы жазды.1907ж наурызында Троицкта 1 номерін тыйым салынған «қазақ газеті» шықты.1911ж Троицкта «айқап» журналы шықты,редакторы М:Сералин.Журнал әдебиеттің дамуына ж/е қазақ әдеби тілінің ресімделуіне зор үлес қосты,фольклор,тарих бойынша зерттеулерді жариялады.Ұлттық баспасөздің дамуында ерекше рөл А. Байтұрсыновтың редакциялығымен 1913-18ж Орынбор, Торғайда шыққан, «Қазақ» газетіне берілген. 1913ж қыркүйекте Петропавлда 2 тілдегі (татар,қазақ) «есіл даласы » газеті шықты.1916-17ж Ташкенте Көлбай Тоғысовпен шығарылды. «алаш апталық» газеті шықты. Ғылым:1902ж көктемде батыс сібір бөлімінің Семей-гі қосалқы бөлімінің ашылуы болды.Бөлімінің қызметі негізінен өлкені зертеуден,әр түрлі жергілікті мәселелерді бұқаралық баяндамаларды ғылыми ж/е нәсихаттың сипаттаудағы талқылаудан құрылды.1902ж орыс-ң көрнекті шығыстанушылары В.В. Бартольд , Н.И. Веселовский ,В.В.Радлов ж/е т.б. Қ-ң Солт. ж/е Шығ. аудандарын тарихи, археологиялық ж/е этнографиялық қарым-қатынастарда оқып білу үшін орыс комитетін құрды.Қ мен Орта Азияның тарихы мен мәд-тін оқып білуге Бартольд зор үлес қосты. Оның қорытушы зерттеулері п.б. ғалым еңбектері Орыс тарихнамасында зор орын алады. 1914ж оның маңызды еңбегінің бірі жарияланды. Жазба ескерткіш материялдық мәд-ң көлемді шеңберін ежелгіден біздің уақытымызға дейін зерттеу-ғалымға жерді жасанды суландыру тарихын ғана емес, сонымен бірге Оңт. Қ-ң ғылымның жалпы тарихи дамуымен байланысты барлық шаруа-ң тарихын елеулі түрде жаңадан жасауға мүмкіндік берді.Қ халқын этнографиялық оқып білуде А. Диваев (1856-1933) үлкен рөл атқарды. Ол Қ-ң тарихы мен этнографиясы б-ша көп материал жинады. Ә. Бөкейханов (1870-1937)- көрнекті этнограф, экономист. Ол «Қырғыз өлкесі» жұмысының авторларының бірі. Әдебиет 1895ж бастап А. Байтұрсынов педагогикалық ж/е әдеби қызметпен айналысты. 1-ші еңбегі Крылов мысалдарынан аударған «40 мысал» жинағы. 1911ж «Маса» жинағы Орынборда шықты. М.Дұлатов (1885-1937) –орыс ж/е шетел шығармаларын оқыған. М. Жұмабаев (1893-1938) «Батыр Баян» поэмасы. Ж. Аймауытов (1889-1931) 1917ж «Абай» журналында қызмет етті. Шығармалары: «Ақұбілек», «Қартқожа» прозалық туындылар. С.Сейфуллин (1894-1938) «Ақсақ киік», «Аққудың айрылуы», «Сырсандық» жырлары, «Тар жол, тайғақ кешу» романы, өлеңдер. Б.Майлин (1894-38) «Шұғаның белгісі» , «Раушан коммунист»хикаяты, «Азамат Азаматыч» романы, «Майдан», «Неке қияр» драмалары. І. Жансүгіров (1894-1938) «Кек», «Түрксіб», «Исатай-Махамбет» пъесаалары, «Жетісу суреттері», «Гималай» жыр-толқулар. Театр алғ. орыс театрлары Омбы(1765, Орынборда(1865) құрды. Орынбор театры класикалық репертуарындағы пъесалар қойды. 1875-77ж онда атақты актриса П.Степанова кірді. әр кезеңде Андреев-Бурлак, М.Иванов-Кодельский, Е. Лешповская, Комиссаржевская, Федотова сияқты артістер гастрольде жүрді. Семейде, Петрапавлда, Атбасарда, Орынборда 1910-12ж әуесқой спектальдер өтті.
Қазтөңкомның қызметі. Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалыптастыру. ҚАҚСР құрылуы. 1919 жылғы 10 шіл-де Ленин Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы декретке қол қойды. Декретте оның мақсаттары мен міндеттері: контрревол-я мен интервенцияға қарсы күресу, өлкеде мем-к , шарушы-қ және мәдени құрылыс үшін жағдай жасау, Қаз-да Кеңестердің Құрылтай Съезін әзірлеу де белгіленді. Револю-қ комит-ң қарауында Астрахань губерниясының қазақтар тұратын аймағы мен Орал, Торғай, Семей Ақмола облыстары болды. Қазақ ревкомының басшысы болып ұлты поляк, 1902 ж компартияның мүшесі, кеңестік тұңғыш комиссар С. Пестковский тағайындалды. 1920ж 9 наурызда өзін “Қазақ елінің үкіметі” деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім қабылданды. Қазревком мәдени құрылыс саласында едәуір жұмыс өрістетті. Қазревкомның органы “Ұшқын” газеті шығарылды, бір Ақтөбе уезінің уезінде ғана жаңадан 300-дей мектеп ашылды, өлкенің бір қатар қалаларында мұғалімдер даярлайтын мектептер жұмыс істей бастады. Қазревком қазақ жерлерін біріктіру жөнінде едәкір жұмыс жүргізді. 1920 жылғы 20 тамызда Кеңес Үкіметі сол кезде кеңестік автономия негізінде құрылған тұңғыш федерациялық социалистік мем-т болған РКФСР құрамында “Автономиялық Қырғыз Кеңестік социалистік республикасын құру туралы” декрет шығарды. 1920 жылғы 4 қазанда Орынбор қаласында Қазақ АҚСР Кеңестерінің Құрылтай съезі болды. Съезд жоғарғы өкімет органдарын – республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесіне Радусь Зеньковичті сайлады.