Sebu_zh_1241_ne_otyr_1171_yzu__1241_distri

Себу және отырғызу әдістрі.

Дақылдардан алынатын өнімнің саны мен сапасы ол дақылдардың қандай әдіспен себілетініне тікелей байланысты. Сондықтан да себетін дақыл түріне байланысты себу әдістері мен оларға керекті машина түрін таңдап алудың маңызы зор.

Тұқымды себу мен отырғызудың мынандай түрлері болады; қатарлап егу, тар қатарлап егу,айқас егу, кең қатарлап егу, ленталап егу, шаршы –ұялап егу, дәл нүктелеп егу, қатарсыз егу және шашып егу әдістері. Бұл әдістердің озіндік артықшылықтары да, кемшіліктері де бар. Олардың қайссын таңдау дақыл түліне және жер жағдайына байланысты болады.

Қатарлап егу астық тұқымдары үшін қолданылады. Бұл тәсілмен сепкен кезде тұқым бір қатарда 4-8 см тереңдікте орналасады, ал қатарлардың ара қашықтығы 15 см болады. Қатарлап егілген тұқымдардың қатар аралығы белгілі (15 см) болғанымен, бір қатарда орналасқан тұқымдардың ара қашықтығы әртүрлі болады. Ол – осы әдістің негізгі кемшілігі болып табылады, себебі мұндағы әрбір өсімдікті қоректендіретін жер көлемі бірдей емес.

Тар қатарлап егу әдісі қатарлап егудің бір түріне жатады. Оның айырмашылығы мұндақатар аралық екі есе кішірейтілген, яғни 7-8 см. шамасында болады. Тар қатарлап егу кезінде себу нормасы өзгермейді (себу нормасы деп бір гектар жерге себілетін тұқым мөлшерін айтады), бірақ қатар аралығы кішірейтілгендіктен, әрбір өсімдікке тиісті жер көлемі қатарлап егуге қарағанда бір қалыпты болады.

Айқас егу қатарлап егудің бір түрі. Мұндай әдіс кезінде алдымен егістіктің ұзындығы бойымен жүріп тұқым себеді, кейіннен көлденең бағытта жүріп тағы себеді. Айқас егу кезінде сеялканың себу нормасын екі есе азайтады. Аталған тәсілдің қатарлап егуге қарағандағы артықшылығы – тұқым жер бетіне біркелкі таралады. Мұндай әдісті тар қатарлы етіп себетін сеялка болмаған жағдайда қолданады.

Кең қатарлап егу де қатарлап себудің бір түріне жатады, тек оның қатар аралығы кең (45-90 см) болады. Мұндай тәсілмен жемістердің, техникалық дақылдардың тұқымдарын және қоректену жер көлемі үлкен болатын дақылдардың тұқымдарын себеді.

Ленталап егу әдісін тарыны, жеміс тұқымдарын еккенде және қатараралық өңделетін дақылдарды сепкенде қолданады. Мұндай тар қатарлар мен кең қатарлар кезектесіп отырады. Тар қатарларды лента деп атайды және сол лентадағы қатар санына байланысты екі, үш ізді ленталар болады. Кең қатарлап егу қатарлап себудің бір түріне жатады, тек оның қатараралығы кең (45-70 см) болады. Мұндай тәсілмен жемістердің, техникалық дақылдардың тұқымдарын және қоректену жер көлемі үлкен болатын дақылдардың тұқымдарын себеді.

Ұялап егу кең қатарлап егу әдістің бір түрі болып табылады. Ұялап еккен кезде тұқымдар қатар бойымен ретсіз орналаспайды, ара қашықтары бірдей әр ұяларда екі-үш дәннен орналасады. Бұл тәсіл де қатар араларын өңдеу қажет болатын және қоректену ауданы үлкен дақылдарды егу үшін қолданылады. Оның кемшілігіне қатар аралық көлденең бағытта өңделмейтіндігін жатқызуға болады.

Шаршы ұялап егу де ұялап егу сияқты жүргізіледі. Мұнда ұялар ұзын бағытта да, көлденең бағытта да бір түзудің бойына орналасады. Сондықтан да мұндай тәсілмен себілген дақылдардың қатар аралығын ұзындығы бойынша да, көлденең бағытта да өңдеуге болады.

Дәл нүктелеп егуді кейде дәнді бір-бірлеп себу деп те атайды. Оның мағынасы мынада. Бір қатардағы тұқымдар өзара бірдей қашықтықта орналасады. Сөйтіп әр өсімдікке тиетін қоректену ауданы біркелкі болады және тұқым аз егіледі. Бұл тәсілдің басқа тәсілдерден осындай артықшылықтары бар. Сондықтан оның келешегі үлкен. Бірте-бірте барлық астық дақылдары осындай тәсілмен егілуі тиіс.

Қатарсыз егу қазіргі кезде дәнді бір-бірлеп егу әдісі қант қызылшасы мен жүгері де ғана қолданылып жүр. Қатарсыз егу кезінде тұқым бір қатарға орналаспайды, кең (100-110 мм) жолаққа себіледі. Егер екі жолақ аралығында тұқым себілмеген жер болмаса, онда оны тұтас қатарсыз, ал екі жолақ аралығында тұқым себілмеген жер болса, онда ондай әдісті кең жолақты қатарсыз себу деп атайды. Бұл тәсіл жайылымды жерлерді жақсарту үшін қолданылады.

Шашып егу тәсілі қазір астық тұқымы үшін қолданылмайды десе де болады. Оны тыңайтқыш пен шөп тұқымдарын себу кезінде қолданады. Бұл тәсілмен шашылған тыңайтқыш түйіршіктері жер бетінде ашық қалады.

Себу және отырғызу машиналар

Соңынан тиісті машиналарды (тырмаларды) пайдаланып, оларды топыраққа сіңіреді. Тұқым себу үшін көбінесе сеялкалар қолданылады және олар тұқым егу тәсілдеріне, қандай тұқымды егуге арналғандығына және трактормен қалай агрегатталатындығына байланысты әртүрлі болады. Себу тәсілдеріне қарай қатарлап егетін, дәнді бір-бірлеп егетін және шашып егетін сеялкалар болады. Бұл сеялкалардың жұмысшы мүшелерінің құрылысы да әртүрлі. Себетін тұқым түріне байланысты астық сеялкасы, шөп сеялкасы, қатарлы дақылдық сеялка, жеміс сеялкасы және арнаулы сеялкалар болып бөлінеді. Ол соған ұқсас дақылдарды себеді. Тракторға агрегатталуына байланысты сеялкалар тіркемелі және аспалы болып бөлінеді. Сеялкалар өздерінің қандай жұмысқа арналғандығына байланысты бірнеше талаптарға сай келуі керек. Астық сеялкалары астық тұқымдас, бұршақ тұқымдас дақылдардың әртүрлі тұқымдарын, тарының және дән шамасы астық дәндеріне жағын басқа да тұқымдардың барлығын себуге тиіс. Бұл сеялканың себу нормасының өзгерту шегі үлкен болуы керек. Мысалы, бидайдікі 90-250 кгк/га, сұлынікі 100-275 кгк/га т.с.с. Қойылған себу нормасынан ауытқу 3 проценттен артық болмауы керек. Сеялка қойылған себу нормасын дәл себуге тиіс. Керісінше болса, тұқым жер бетінде біркелкі орналаспайды да әрбір жеке өсімдікке тиеселі қоректену ауданы да әртүрлі болып, өзгеріп кетеді. Сеялка сошниктері тұқымды берілген тереңдікке көмуге тиіс, ауытқу 1 см шамасындай ғана болу керек. Сол сияқты тұқымды жасырмай топырақ бетінде де қалдыруға болмайды. Сошниктер қойылған қатар аралығы да 1 см шамасынан артық ауытқымауы қажет. Шаршы ұялап егетін сеялкалар бір ұяға саны бірдей тұқым себуі керек және олардың зақымдануы 1,5% шамасынан аспауы тиіс. Барлық сошниктерден түскен тұқым, көлденең және ұзындығы бағытымен өлшегенде, бір түзудің бойында болуы керек. Дәнді бір-бірлеп себетін сеялкалар кем дегенде 80% тұқымды бір-бірлеп себуге тиіс, ал себілмей қалған аудан 2%-тен, тұқымның зақымдануы 0,5%-тен аспауы керек.

Сепкіш машиналар құрылымына шолу жасау  Қазіргі кезде қолданылатын сепкіштер: С3–3,6 типті дән – тыңайтқыш СЗ–3,6 дән тыңайтқыш сепкіші және оның модификациялары дәнді, азық, Сепкіш тіркеу құрылғысы және аяқ астына арналған тақтайы бар Әрбір сіңіргіш раманың брусымен топсалы түрде жетекпен жалғанған, ал 1 - дән-тыңайтқыш жәшігі; 2 - катушкалы-штифтті аппарат; 3 Сурет 1.1 - СЗ-3,6 дән-тыңайтқыш сеялкасы (базалық)  Қырғыштың төрт бұрышты білігі рычаг пен серіппеленген штанга көмегімен, Тұқым және тыңайтқыш сепкіш апараттарының біліктері айналысқа орталықта орналасқан Жұмыс процесі келесі тәртіп бойынша өтеді. Жәшіктің сәйкес бөлімдеріне Сепкіштер  СЗС-3,6,  СЗС–2,0  СЗУ-3,6,  СЗА-3,6,  СЗП-3,6,  СЗО-3,6,  СЗЛ-3,6,  СЛТ-3,6,  СРН-3,6.

Тұқым өткізгіштер бойынша сіңіргіштің дискілер арасындағы кеңістікке түседі, бағыттауыштар СЗТ – 3,6 дән шөп сепкіші дәнді дақылдар мен СЗТ-3,6 тіркемелі дән-тыңайтқыш сеялкасы және дәнді-бұршақты дақылдар тұқымын, сондай-ақ СЗТ-3,6 сеялкасы СЗ-3,6 сеялкасының өзгертілген түрі болып табылады. Оның СЗО-3,6 тіркемелі бір дискілі дән-тыңайтқыш сеялкасы дәнді дақылдар мен Сошник радиусы 790 мм сфералық дискіден тұрады. Дискі радиалды Сошниктерге тұқымдарды ауамен тасымалдайтын сеялкасы. Дәнді және бұршақты дақылдарды 1 – таратқыш қалпақша; 2 – бункер; 3 – Сурет 1.2 – Тұқымдарды ауамен тасымалдайтын сепкіш  Сепкіштің жұмыс үрдісі төмендегідей өтеді. Тұқымдар бункерден 2 араластырғыш Мұндай сепкіштердің алым ені 18 м дейін болады. Олар Жел эрозиясына ұшыраған аймақтарда агротехникалық шаралар дәнді дақылдардың тез СЗС-6 және СЗС-12 сепкіштері, СЗС-2,0 модулінің екі және алтауынан СЗС-2,0 (сур. 1.3) сепкішінің алдыңғы бөлігі себу кезінде өздігінен 1 – доңғалақ; 2 – тіркеу құралы; 3 – Сурет 1.3 - СЗС-2,0 сеялка культиваторы  Тұқымсепкіш аппараттарды - катушкалы, тыңайтқыш сепкіш- катушкалы - штифті, Сіңіргіштер үш қатарда орналасқан, қатараралықтар ені 22,8 см. Сына Құрама беріліс көмегімен катоктар тұқым сепкіш және тыңайтқыш сепкіш СЗС-6 сепкішінің алым ені – 6 м, СЗС–12 – Кең алымды құрама әмбебап сепкіші дәнді, дәнді –бұршақты және Сепкіш тұқымдарға арналған сыйымдылықтан 2 спиральді науалары бар үлкен Сепкіш аппарат тірек - жетек доңғалақтарынан 11 қозғалысқа келтіріледі.  Тұқымдар сыйымдылықтан араластырғышпен 3 сепкіш аппаратқа беріледі, оның катушкасы 1.4 Астық тұқымын себуде қолданылатын аппараттар  Қазіргі кезде құрылысы бойынша, сонымен қатар атқаратын қызметі бойынша 1. механикалық;  2. пневматикалық;  3. пневмомеханикалық.  Сеялкалардың даму барысында келесідей сепкіш аппараттар ұсынылды: катушкалы, дискілі, Катушкалы сепкіш аппараттар екі модификациялы болады: науалы және штифті. Катушкалы науалы сепкіш аппарат (сур. 3.1) дәнді сепкіштер 1–түбі; 2–науалы катушка; 3–розетка; 4–қаңқа 5–муфта; 6–сепкіш аппараттардың білікшелері; Сурет 3.1 - Катушкалы науалы сепкіш аппарат  Төменгі жағымен қаңқа 4 түбімен 1 жабылады, түбше 1 Кемшіліктеріне тұқымдардың зақымдалуы жатады: осы аппаратпен зақымдалатын тұқымдар Себу машиналарының сепкіш аппараттары конструкцияларына келтірілген шолуының негізінде келесідей Шөп тұқымдарын себуге арналған сепкіш аппараттардың барлығы құрылымы бойынша 1.5 Себу кезінде күмбез пайда болуының себептері  Өткізілген ізденіс тәжірибелерін шолу нәтижесінде аталғандай сусымалы емес тұқым Бірінші қозғалыс тік жазықтықта тұқымдардың өз салмақтарымен және оның Күмбездің пайда болуының басты себебі оның нақты сусымалдық қасиетінің Тұқым шығатын тесіктің ысырмасын ашқаннан кейін, тұқым бункер ішінде Уақыттың белгілі бір моментінде бөлшектердің бір-бірімен өзара ілінісу күші Бірінші қозғалыс нәтижесінде қопсытылған тұқым шығар тесіктің ауданы, тұқымның Тесік үстіндегі тұқым күмбезінің пайда болу процесін теориялық талдау

Сеялканың технологиялық сүлбасын негіздеу  Базалық модель ретінде СЗС-2,0 сепкішін қабылдаймыз. Осы сеялкадан тұқым Тұқым жәшігінің төменінде жетегі бар винттік топтық сепкіш аппарат Сепкіш аппарат сыртқы қаптамалардан тұрады, оның ішінде ступицасы бар Тіркеу құрылғысы сепкіш рамасына шынжырмен ілінген. Сіңіргіштердің топыраққа кіру Сепкіш төмендегі тәртіп бойынша жұмыс істейді. Шөп тұқымдары бункерден Сепкіштің мұндай етіп жасалуы көптеген ерекшеліктерге жол береді:  тұқымдарды себудің біркекісіздігі төмендейді;  себу процесін тұрақтандырады;  бункер ішінде күмбез пайда болуына жол бермейді;  танап бетінің кедір бұдырлығының себуге әсерін азайтады.  1 - рама; 2 - сепкіш аппарат; 3 - 6 - сіңіргіш; 7 - каток; 8 - тіркеме