- •“Магілёўскі дзяржаўны універсітэт харчавання”
- •Беларуская мова. Прафесійная лексіка
- •Лекцыя 1. Мова і соцыум
- •1.Тэрмін “мова”. Функцыі мовы ў грамадстве
- •2. Міждысцыплінарныя сувязі мовы
- •3. Білінгвізм. Аспекты беларуска-рускага білінгвізму
- •4. Беларуская мова сярод славянскіх моў
- •1.Канцэпцыі паходжання беларускай мовы
- •2.Этапы развіцця беларускай літаратурнай мовы
- •3.Нацыянальныя дзеячы ў галіне мовы
- •1.Б. Тарашкевіч. “Беларуская граматыка для школ” (1918)
- •2.Грамадскія функцыі мовы ў 20-я гады
- •3.Моўныя рэформы савецкага часу (1933г., 1957г.)
- •Лекцыя 4. Беларуская мова на сучасным этапе
- •1.Формы беларускай мовы. Беларуская літаратурная мова. Літаратурная норма.
- •2.Дыялектная мова
- •3.Мова і маўленне
- •Лекцыя 5. Праблемы беларуска – рускай інтэрферэнцыі
- •1.Паняцце слова” інтэрферэнцыя”. Моўная інтэрферэнцыя.
- •2.Віды моўнай інтэрферэнцыі і іх характарыстыка.
- •3.Стан і перпектывы развіцця мовы
- •Лекцыя 6. Функцыянальныя стылі беларускай мовы
- •1.З гісторыі стылю
- •2.Азначэнне стылю і стылістыкі.
- •3.Стылі беларускай мовы і іх характарыстыка
- •4.Навуковы стыль і яго асаблівасці
- •1.Марфалагічныя асаблівасці
- •2.Асаблівасці сінтаксісу
- •Лекцыя 8. Жанры навуковай літаратуры
- •1.Анатацыя
- •2.Рэзюмэ
- •3.Рэферат
- •4.Тэзісы
- •5.Спосабы выкладання навуковай інфармацыі
- •Лекцыя 9. Лексікалогія
- •1.Прадмет вывучэння лексікалогіі. Лексічнае значэнне слова
- •2.Сінонімы, амонімы, антонімы, паронімы
- •3.Лексіка паводле паходжання
- •1.Лексіка беларускай мовы паводле ўжывання. Агульнаўжывальная лексіка
- •2.Дыялектная лексіка
- •3.Спецыяльная лексіка. Тэрміны. Прафесіяналізмы
- •4.Размоўна-бытавая лексіка
- •1.Тэрміны вузкаспецыяльныя і міжнавуковыя. Тэрміны-інтэрнацыяналізмы
- •2.Адаптацыя запазычаных тэрмінаў у беларускай мове
- •3.Аманімія, сінанімія, антанімія ў тэрміналагічнай лексіцы
- •4.Асаблівасці перакладу тэрмінаў з рускай мовы на беларускую
- •1.Тэрмінасістэма (эканамічна-бухгалтарская, фізіка-тэхнічная, медыка-біялагічная, прамыслова-гандлёвая і г. Д.)
- •2.Патрабаванні да тэрмінаўжывання
- •3.Лексічныя, семантычныя, граматычныя асаблівасці тэрміналогіі
- •4.Асаблівасці выкарыстання разам з тэрмінам сімвалаў, лічбаў
- •1.Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння
- •2.Тэрміналагізацыя
- •3.Уніфікацыя і стандартызацыя тэрмінаў
- •4.Сучасны стан беларускай тэрміналогіі. Тэрміналагічныя слоўнікі
- •1.Агульная характарыстыка
- •2.Паняцці “дакумент” і “службовы дакумент”. Функцыі дакументаў
- •Дакумент
- •3.Лексіка-граматычныя асаблівасці і стандартызаванасць мовы афіцыйна-справавога стылю
- •4.Спосабы выкладання матэрыялу ў дакуменце. Рубрыкацыя
- •1.Групы афіцыйна-справавых дакументаў.
- •2.Віды запісу тэкстаў (лінейны, трафарэт, табліца, анкета)
- •3.Паняцце рэквізіту, фармуляра, бланка
- •4.Правілы афармлення дакументаў
- •Лекцыя 16. Справавыя лісты
- •1.Групы справавых лістоў па функцыянальным прызначэнні.
- •2.Кароткая характарыстыка зместу справавых лістоў
- •3.Справавыя лісты паводле аспектаў
- •1.Патрабаванні да афармлення справавых лістоў. Кампазіцыя
- •2.Моўнае афармленне
- •3.Маўленчы этыкет справавых лістоў
- •Узор даведкі аб працоўным стажы
- •Узор заявы
- •Узор пісьма-напаміну
- •Узор пісьма-падзякі
- •Паважаны Аляксандр Міхайлавіч!
- •Пратакол
- •Узор загада
- •Аб арганізацыі пераздачы экзаменаў студэнтамі
- •Узор дакладной запіскі
- •Узор аўтабіяграфіі
- •Узор агульнага бланка арганізацыі (вуглавое размяшчэнне)
- •Спіс літаратуры
- •Спасылкі
1.Марфалагічныя асаблівасці
Марфалогія і сінтаксіс у адрозненне ад лексікі і фразеалогіі не валодаюць функцыянальнай замацаванасцю сваіх адзінак за пэўным стылем.
На першы погляд у навуковых тэкстах сустракаюцца ўсе часціны мовы, іх формы, разнастайныя сінтаксічныя канструкцыі. Больш уважлівы разгляд вымушае канстатаваць факты спецыфікі ўжывання марфалагічных і сінтаксічных сродкаў у навуковым стылі. Гэта спецыфіка заключаецца ў частотнасці ўжывання тых ці іншых форм, перавазе выкарыстання пэўных тыпаў сказаў і інш.
Марфалагічныя асаблівасці.
У навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца амаль усе часціны мовы. Выключэнне складаюць выклічнікі – гэта нязменныя словы, якія не адносяцца ні да самастойных, ні да службовых часцін мовы. Яны служаць для выражэння пачуццяў, экспрэсіўных ацэнак і г.д. (эх, ура, брава, калі ласка, дзякуй, бах, хлоп).
Для навуковых тэкстаў характэрна ўжыванне аддзеяслоўных назоўнікаў на –анне(-янне), -энне(-енне), -ка, -цыя, -цце з абстрактным значэннем, пры гэтым ніякі род гэтых назоўнікаў пераважае, таму што ён найбольш адцягнена-абагульнены па сваім граматычным значэнні, напрыклад:
Хлебапячэнне, тэхналагічны працэс вытворчасці хлебных вырабаў.
Складаецца з аперацый: прасейванне мукі, магнітная ачыстка яе і змешванне паводле рэцэпта; растварэнне і фільтрацыя солі; падрыхтоўка дражджэй. На цестамясільных машынах гатуюць цеста з пшанічнай мукі з дабаўленнем дражджэй, з аржаной – аржаных заквасак. Цеста бродзіць пры тэмпературы 30С, пры гэтым утварае смакавыя і араматычныя рэчывы, набывае порыстасць. Гатовае цеста дзеляць на кавалкі пэўнай формы залежна ад гатунку вырабу (БелСЭ).
Большасць дзеясловаў-выказнікаў ужываецца ў форме 3-яй асобы цяперашняга часу, паколькі абазначаюць не дынамічны стан у момант маўлення, а цяперашні час, пастаянны, надчасовы, напрыклад:
Цукар, харчовы прадукт з цукровых буракоў або цукровага трыснягу; складаецца з цукрозы. Тэхналагічны працэс вырабу Ц. з цукровых буракоў (маюць 17 – 20% цукрозы): буракі мыюць і разразаюць на тонкую стружку; на дыфузійных апаратах з яе атрымліваюць дыфузійны сок, які апрацоўваюць нягашанай вапнай (дэфекацыя) і вуглякіслым газам (сатырацыя); потым сок фільтруюць, насычаюць сярністым газам (сульфітацыя), выпарваюць і атрымліваюць утфель – цукровы сіроп, сумесь крышталікаў цукрозы і міжкрыштальнага сіропу. Крышталікі аддзяляюцца на цэнтрыфугах, прамываюцца і высушваюцца, атрымліваецца цукар-пясок (БелСЭ).
Дзеясловы ў форме прошлага часу незакончанага трывання выкарыстоўваюцца для выражэння змены паслядоўнасці дзеянняў, часавай паслядоўнасці, напрыклад:
Вучоныя распрацавалі гэты метад (аптычнае кручэнне) дзеля цытрусавых пекцінаў. Аналіз выконваўся наступным чынам. Спачатку вымяралася ўдзельнае кручэнне пачатковага раствору, пасля чаго пекцінавыя рэчывы колькасна асаджаліся ў выглядзе меднай солі і адфільтроўваліся. Потым вымяралася ўдзельнаяе кручэнне фільтрату. Розніца кручэння да і пасля асаджэння пекцінавых рэчываў прама прапарцыянальна іх канцэнтрацыі (удзельнае кручэнне цытрусавага пекціну + 230).
Пры дзеяслова-выказніках выкарыстоўваюцца займеннікі з адцягненым значэннем – ён, яна, яно, яны, мы. Займеннік Я не выкарыстоўваецца ў навуковых тэкстах, ён апускаецца або замяняецца займеннікам МЫ , так званае “аўтарскае мы”. Ён падкрэслівае адзінства таго, хто гаворыць або піша, з іншымі асобамі, агульнасць інтарэсаў аўтара і аўдыторыі, да якой ён звяртаецца, напрыклад:
Як мы можам бачыць, арганізацыя працы – самастойная галіна дзейнасці, аб’ектам якой з’яўляецца праца. Яна абапіраецца на ўласцівыя толькі ёй метады і прынцыпы.
У тэкстах навуковага стылю ўжываюцца прыметнікі, але яны выступаюць як сродак класіфікацыі (прыкмет, з’яў, відаў, гатункаў). Напрыклад:
У якасці каагулянта пры вырабе мяккіх сыроў, такіх як “Фермерскі”, “Дачны” выкарыстоўваюцца кіслоты (малочная, саляная, воцатная).
Простая форма прыметніка (чысты, густы) – нейтральная, таму ўжываецца ва ўсіх стылях. Формы вышэйшай ступені параўнання з суфіксамі –ейш(-эйш), -ш- не ўласцівы навуковым тэкстам. Больш распаўсюджана складаная форма: больш эфектыўны, менш кіслы.
Форма дзеяслова – дзеепрыметнік – значна абмежавана ва ўжыванні ва ўсіх стылях мовы. Гэта абмежаванне выклікана перш за ўсё асаблівасцямі ўтварэння дзеепрыметнікаў. Так, дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу, утвораныя пры дапамозе суфіксаў –уч(-юч), -ач(-яч), а прошлага часу пры дапамозе суфіксаў –ўш-, -ш-, лічацца ненарматыўнымі, паколькі ў пачатковай форме аманімічныя адпаведным дзеепрыслоўям.
Параўнаем: дзеепрыметнік |
дзеепрыслоўе |
узнаўляючы (абмен) які? |
узнаўляючы што робячы? |
выступіўшы (дакладчык) |
выступіўшы што зрабіўшы? |
уваходзячы (элемент) |
уваходзячы што робячы? |
Аналіз навуковых тэкстаў паказаў, што няма строгіх нормаў ва ўжыванні ці абмежаванні адназначных дзеепрыметнікаў. Можна сустрэць непаслядоўнасць ва ўжыванні такіх дзеепрыметнікаў і ў слоўніках (“Словарь-справочник по маркетингу”. – Мн.: Выш. школа, 1993): пранікаючае цэнаўтварэнне, пульсуючы графік, напамінаючая рэклама, упраўляючы па гандлі і кіраўнік службы збыту.
Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца з дапамогай суф.-ем-, -ім-. Але яны таксама не характэрны сучаснай беларускай літаратурнай мове, таму ўжыванне іх таксама абмежавана. Навуковыя тэксты характарызуюцца рэдкім ужываннем дзеепрыметнікаў з –суф. –ем-, -ім- : кантралюемы тавар, канверціруемая валюта (канверсуемая), прасуючыя машыны. Найбольш ужывальныя формы дзеепрыметнікаў з суф. –ен-, -эн-, -н-, -л-, -т-: сказаны, адкрыты, занесены, запраграмаваны, створаны.
Формы дзеепрыслояў пашыраны ў навуковых тэкстах, асабліва з суфіксамі –ачы (-ячы); -учы (-ючы). Напрыклад:
Падкрэсліваючы самастойнасць арганізацыі працы як элемента арганізацыі вытворчасці, неабходна адзначыць, што між усімі ўваходнымі элементамі ў яе састаў існуе цесная ўзаемасувязь. Зыходзячы з азначэння арганізацыі працы, можна вызначыць (абазначыць) наступныя задачы, што стаяць перад гэтай галіной: тэхніка-тэхналагічныя, эканамічныя, псіха-фізіялагічныя і інш.
Выкарыстанне нехарактэрных для беларускай мовы форм дзеяслова ў навуковых тэкстах не адпавядае норме. Даследчыкі лічаць, што “найбольш разбураюць лад мовы неўласцівыя ёй афіксы”.