17. Особенности движения воды в руслах рек. Теории н.С. Лелявского и a.M. Лосиевского.

Адной з асаблівасцей перамяшчэння водных мас у рэках з’яўляецца непаралельнасць струменяў. Яна выразна назіраецца як на закругленнях рэчышча, так і на прамалінейных адрэзках рэк. На першы погляд здаецца, што вада рухаецца паралельна берагам сваquj рэчышча. Але на самой справе рух патоку ў цэлым вельмі складаны і адбываецца ў розных напрамках. Унутры воднай плыні назіраюцца унутраныя цячэнні, якія накіраваны пад рознымі вугламі да восі агульнага руху патоку. Гэта прыводзіць да перамяшчэння водных мас у папярочным сячэнні. На гэтыя з’явы звярнуў увагу рускі даследчык Н.С.Леляўскі яшчэ ў канцы Х!Х стагоддзя. Пазней асаблівасці ўнутраных цячэнняў патоку былі вывучаны ў лабараторных умовах А.І. Ласіеўскім. Далейшыя даследаванні аб цыркуляцыі цячэнняў у водным патоку былі праведзены М.А.Веліканавым, У.М.Макавеевым, А.В.Караушавым і інш.

Н.С.Леляўскі і правёў шматлікія вымярэніі напрамкаў рачных струменяў з дапамогай спецыяльна сканструяванай ім прыладай. У выніку ён прыйшоў да вываду, што пры значных хуткасцях адбываецца ўцягванне струменяў вады з боку. У цэнтры плыні ўзнікае некаторае павышэнне ўзроўню.

На матэрыялах, атрыманых у лабараторных умовах А.І.Ласіеўскім, былі ўстаноўлена залежнасць формы цыркуляцыйных цячэнняў ад суадносін глыбіні і шырыні воднай плыні. Тыпы 1 і 2 з’яўляюцца двумя сіметрычнымі цыркуляцыямі. У першым выпадку струмені зыходзяцца ў паверхні вады і разыходзяцца ў дна. Гэты выпадак назіраецца ў вадацёкаў з шырокім і неглыбокім рэчышчам, калі ўплыў берагоў на водную плынь нязначна. У другім выпадку донныя струмені накіраваны ад берагоў да сярэдзіны рэчышча. Гэты тып цыркуляцыі характэрны для глыбокіх вадацёкаў са значнай хуткасцю вады.

Трэці тып з анднабаковай цыркуляцыяй назіраецца ў рэчышчах трывуголнай формы (3). Чацьвёрты выпадак – прамежкавы. Ён можа ўзнікаць пры пераходзе ад першага да другога тыпу. У гэтым выпадку напрамкі струменяў плыні могуць назірацца як у першым, так і ў другім выпадку (4).

18. Колебания уровней рек и факторы, влияющие на них. Водомерные посты. Первичная обработка наблюдений за уровнем воды (практический вопрос).

Розныя геаграфічныя фактары, якія дзейнічаюць у межах рачных басейнаў, маюць магчымасць уплываць на рачны сцёк і змяняць яго. Сярод іх найбольш важнымі фактарамі з’яўляюцца: марфаметрычныя паказчыкі вадазбору, рэльеф, карст, лясістасць, балоцістасць, зарэгуляванасць сцёку і іншыя.

Марфаметрычныя паказчыкі вадазбору. Устаноўлена, што уплыў мясцовых фактараў на сцёк значна большы на малых вадазборах і нават могуць перавышаць занальныя кліматычныя фактары.

Рэльеф вадазбору. Непасрэдны ўплыў рэльефу на сцёк абмяжоўваецца павялічэннем альбо паніжэннем хуткасці сцякання вады з паверхні басейну ў залежнасці ад нахілу і ступені разчлянення ярамі, лагчынамі, западзінамі.

Карст. У залежнасці ад характару вадаабмену паміж падземнымі і паверхневымі водамі ўплыў карста на сцёк розны.

Лясистасць. Уплыў леса на сцёк галоўным праяўляецца праз уздзеянне на вадапранікальнасць глебаў. Карнявая сістэма разрыхляе глебу і павялічвае яе порыстасць і вадапранікальнасць.

Прыродная і штучная зарэгуляванасць. Азёры і вадасховішчы рэгулюць сцёк, больш рўнамерна размяркоўваюць яго па порам года. У паўнаводдзе і і паводкі вада паступае ў вадаёмы і размяркоўваецца раўнамерна па іх паверхні.

Балоцістасць. Уплыў балот на сцёк вызначаецца геаграфічнымі ўмовамі і велічынёй выпарэння з балот і незабалочаных зямель. У раёнах лішкавага і дастатковага увільгатнення, дзе судносіны паміж выпарэннем забалочаных і незабалочаных участкаў невялікая, балоты не памяншаюць гадавы сцёк.

Посты деляться на простые (речные и свайные) самопищущие и дистанционные. Реечные на реках с малыми колебаниями. Свайный – при наличии поймы, вбиваются колышки.

Наблюдения на постах производятся два раза в сутки – в 8 и 20ч, при половодьях чаще. + фиксируется температура воды и воздуха, наблюдения за ветром, атмосферными осадками, волнением, водной растительностью и ледовыми явлениями. + зимой измерения толщины льда и снега на льду.

Результаты в таблице «ежедневные наблюдения» По наблюдениям строятся графики колебаний уровня воды.