17. Дэрывацыя (Словаўтварэнне) прадмет і задачы. Словаўтваральны аналіз.

Сл-утв.- раздзел мовазнаўства, у якім вывуч. будова вытворных сл., сродкі і спосабы іх утварэння. У беларускай мове большасць слоў утворана пераважна пры дапамозе пэўных марфалагічных сродкаў — суфіксаў і прыставак: мяж-а — бяз-меж-н-ы, возер-а — пры-азёр--н-ы, Словаўтваральныя сродкі могуць быць адначасова і сродкамі формазмянення: пі-саць — выпісаць, ісці — зайсці. словаўтварэнне цесна звязана і з лексікалогіяй : шляхам утварэння слоў узбагачаецца лексіка мовы; усе новаўтвораныя словы афармляюцца ў адпаведнасці з законамі, правіламі граматыкі.У сучаснай беларускай мове вылучаюцца наступныя тыпы словаўтварэння: марфалагічнае, марфалагічна-сінтаксічнае, складанне і семантычнае. Самае пашыранае— марфалагічнае словаўтварэнне, пры якім новыя словы ўтвараюцца ў выніку спалучэння марфем. Складанне — такі тып сл-ўтвар., пры якім у выніку аб'яднання 2-ух і болей асноў ці цэлых слоў утвараецца адно (складанае) слова: паравоз,цёмна-сіні. Пры марфалагічна-сінтаксічным сл-ўтвар. новыя словы ўзнікаюць у выніку набыцця імі значэння і граматычных катэгорый, уласцівых іншым часцінам мовы. Цяпер у значэннях гэтых слоў семантычная сувязь не адчуваецца, хоць у мінулым яна і была. Семантычнае словаўтварэнне ў сучаснай беларускай мове малапрадуктыўнае. Пры сл-ўтв. аналізе не ставіцца задача паказаць усе марфемы ў слове, патрабуецца толькі вызначыць словаўтваральную базу (утваральную аснову) і сродак (фармант), з дапамогай якога ўтварылася слова. Утваральная аснова — гэта аснова, ад якой непасрэдна ўтворана слова. Напрыклад, у слове садовы ўтваральная аснова сад- (ад слова сад з дапамогай суфікса -ов-), а ў слове садоўнік утварадьная аснова садоў-(ад садов-ы з дапамогай суфікса -нік).

18.Марфалогія-гэта граматычнае вучэнне аб слове, яго формах, аб лексіка-грамат. класах слоў. Гэта раздзел граматыкі, які размяжоўвае словы па часцінах мовы, вывуч. іх катэгорыі, формы сл., правілы іх утварэння, словазмянення.

Асноўныя паняцці марф. – граматыч. значэнне, грам. форма, грам . катэгорыя. Грам. знач. – гэта абагульненае знач. аднатыпных сл., якое не залежыць ад іх лексіч. знач. Грам. знач. выраж. рознымі грам. сродкамі: афіксамі, зменай націску, служб. словамі.Грам. формы -гэта змяненні сл., якія служ. для выраж. таго ці інш. грам. знач. Паводле ўтварэння граматычныя формы слова могуць быць простымі (сінтэтычнымі) і складанымі (аналітычнымі). Простыя формы ўтвараюцца пры дапамозе розных афіксаў: канчаткаў (кніг-а, кніг-і, кніг-у, кніг-ай), суфіксаў (азар-ы-ць — азар-а-ць), прыставак (ра-даваць — па-радаваць), прыставак і суфіксаў адначасова (харошы — най-хараш-эйш-ы); пры змене націску: выразаць — выразаць, суплетыўнымі асновамі: чалавек — людзі.Складаныя формы ўтвараюцца шляхам спалучэння асобных слоў. Гэта формы вышэйшай і найвышэйшай ступеней параўнання прыметнікаў і прыслоўяў: высокі — больш высокі — самы высокі, высока — больш высока

Грам. катэгорыя - гэта клас аб’яднаных грам. значэнняў. Кожная часціна мовы мае свае граматычныя значэнні і свае граматычныя катэгорыі. Для назоўніка характэрныя граматычныя катэгорьм роду, ліку, склону, для дзеяслова — ладу, стану, трывання, часу, ліку, асобы. Некаторыя грамат. катэгорыі ўласцівыя некалькім часцінам мовы, напрыклад катэгорыя ліку — назоўнікам, прыметнікам, займеннікам, зменным формам дзеяслова; катэгорыя роду — назоўнікам, прыметнікам, дзеясловам прошлага часу, дзеепрыметнікам; катэгорыя склону — назоўнікам, прыметнікам, лічэбнікам, займеннік 19.Назоунiк як часцiна мовы.Катэгорыя роду – адна з найбольш тыповых граматыч. катэгорый наз. Кожпы назоўнік у форме адз. ліку належыць да аднаго з трох родаў: муж., ж а н., н і я к . роду. Род наз. часцей за ўсё вызначаецца па марфалагіч. паказчыках. Да мужчынскага роду адносяцца наз., якія ў пачатковай форме маюць нулявы канчатак: завод, бетон, а таксама група назоўнікаў з канчаткам-а(-я): дзядзька.Да жан. роду адносяцца назоўнікі з канчаткам -а(-я): вежа, ліпа, а таксама наз. з нулявым канчаткам, якія ў родным склоне адз. ліку канчаюцца на -і, -ы; сувязь- сувязі.Да ніякага роду адносяцца назоўнікі з канчаткамі -о (-а, -ё), -е: акно, мора, а таксама назоўнікі на -мя: полымя, і назвы маладых істот на -я(-ё): жарабя (жарабё).У некаторых наз. паказчыкам роду з'яўляецца суфіксы-ік, -чык, -ар, -ір маюць наз. муж. роду; суфіксы -к, -осць(-асць), -об, -в, -ізн —наз. жан. роду, суфіксы -анн, -енн, -ств – наз. ніяк. р. Род асабовых наз. вызначаецца семантычна: асобы мужчынскага полу, адносяцца да муж. роду, асобы жан. полу— да жан. роду. Род вызнач. па форме адз. ліку. Таму назоўнікі, якія ўжываюцца ў форме толькі множнага ліку катэгорыі роду не маюць.Большасць назоўнікаў мае два л і к і — адзіночны і множны. Адзіночны лік паказвае, што паведам-ляецца пра адзін прадмет. Множны лік паказвае, што паведамляецца пра два або некалькі аднародных прадметаў. Адзіночны і множны лік маюць канкрэтныя назоўнікі. Некаторыя назоўнікі пры ўтварэнні формы множнага ліку змяняюць сваю аснову: курыца — куры.С к л о н — граматычная катэгорыя, якая паказвае на сінтаксічную ролю назоўніка і яго

20.СiстэмаНазоўнікі 1-га скланенняНазоўнікі жаночага роду на -а (-я) у родным склоне адзіночнага ліку пасля цвёрдых і заішярдзелых зыч-ных маюць канчатак -ы: брыгады пасля мяккіх зычных-i: вышыні, зямлі; Давальны і месны склоны маюць адны і тыя канчаткі: -е, -і, -ы, -э. Канчатак -е ўжываецца ў назоўні-ках, якія ў сваёіі пачатковай форме маюць аснову на цвёрды зычны, прычым у гэтых склонах замест цвёрдага зычнага паяўляецца мяккі, а замест заднеязычных г, х — свісцячыя з, с: грамада — грамадзе. Назоўнікі, аснова якіх канчаецца на мяккі зычны, у Д. і Месн. скл. – канчатак і. Назоўнікі з асновай на к, які змяняецца на ц, не пад націскам маюць канчатак -ы: траўка — траўцы, а пад націскам-э: рака –рацэ. Вiн.склон назоўнікаў 1-га скланення у залсжнасці ад характару асновы мас канчатак -у або ю: краіну, зямлю. сцяной. пасля мяккіх зычных пад націскам ёй(-ёю), не націскам яй(-яю): зямлёйКанчатак ~а(-я) маюць назоўнікі, што абазначаюць: наввы асоб, жывых істот, назвы канкрэтных прадметаў, назвы ўстаноў, арганізацый, населеных пунктаў, геаграфічных і астранамічных паняццяў, назвы адзінак метрычнай сістэмы і іншых вымярэнняў, назвы спартыўных паняццяў, гульняў, танцаў, назвы спецыяльных навуковых тэрмінаў, словы хлеба, аўса.Канчатак -у(-ю) маюць назоўнікі, што абазначаюць розныя абстрактныя паняцці, якасці, прыметы, уласцівасці, дзеянні, пачуцці, стан, грамадскія фармацыі, навуковыя плыні, тэорыі, вучэнні, зборныя прадметы, рэчывы, матэрыялы, хімічныя злучэнні і элемснты:, з'явы прыроды, стыхійныя бедствы, падзеі, прасторавыя паняцці. Канчатак -у(-ю) у родным склоне маюць назоўнікі са зборным значэннем, а таксама назоўнікі, якія ўваходзяць у склад устойлівых выразаў.

. Назоўнікі 3-га скланення ў н аз о ў н ы м і в і н авальным склонах маюць нулявы канчатак: роспач, бездань, сувязь, любоў, радасць.Уродным, давальным і месным склонах назоўнікі з асновай на мяккі, а таксама на губны зычны 21.Прыметнік як часціна мовы.Прыметнік-самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету прадмета, дапасуецца да назоўніка ў родзе, ліку і склоне і ў сказе выконвае функцыю азначэння або выказніка.У сказе прыметнік звычайна выконвае функцыю азначэння, а таксама выказніка (выказальнага слова): Вечна я ўдзячны жытняму хлебу, краю, што роднай за-вём мы зямлёю... (Бр.).,Разрады прыметнікаўПаводле значэння і граматычных асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на якасныя, адносныя і прыналежныя. Я к а с н ы я прыметнікі абазначаюць прымету прадмета не праз адносіны да іншых прадметаўА д н о с н ы я прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў праз адносіны да іншых прадметаў, да дзеяння, акалічнасцей.зімовы, драўляны, касмічны, плавальны, насценны.Паводле паходжання адносныя прымстнікі — вытворныя словы, яны сінанімічныя з ускоснымі склонамі назоўнікаў, з прыслоўямі і дзеясловамі, ад якіх утвораны прыметнікі.Прыналежныя прыметнікі абазначаюць прыналежнасць прадмета пэўнай асобе ці жывёле: бацькава(хата), буслава (гняздо). Адносныя і агульнапрыналежныя прыметнікі могуць набываць якасныя значэнні (пры пераносна-вобразным ужыванні): жалезны характар, залаты чалавек. Ужытыя з якасным значэннем, гэтыя прыметнікі могуць набываць граматычныя рысы якасных: утвараць ступені параўнан-ня (часцей — складаныя); П о ў н ы я (ч л е н н ы я) прыметнікі ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі -і, -ы ў мужчын-скім родзе: ранні, добры; -ая, -яя — у жаночым родзе: добрая, ранняя; -ое, -ае, -яе — у ніякім родзе: маладое, добрае, ранняе; -ія, -ыя — у назоўным склоне множнага ліку: раннія, добрыя, маладыя.

22. Ступені параўнання якасных прыметнікаў, маюць толькі якасныя прыметнікі. Яны ўтвараюць дзве ступені параўнання — вышэйшую і найвышэйшую. Формы ступеней параўнання бываюць простыя (сінтэтычныя) і складаныяПрыметнікі вышэйшай і найвышэйшай ступеней параўнання маюць у беларускай мове поўную форму, змяняюцца па родах, склонах і ліках.Вышэйшая ступень паказвае, што пэўны прадмет мае большую ці меншую ступень якасці ў параўнанні з адпаведнай якасцю іншых прадметаў: Вышэйшая ступень можа выражаць большую ці меншую ступень якасці таго самага прадмета, але ў розны час або пры розных абставінах: П р о с т а я форма вышэйшай ступені ўтвараецца пры дапамозе суфікса -ейш-(-эйш-), які далучаецца (разам з канчаткам) да асновы якаснага прыметніка, пры гэтым можа адбывацца выпадзенне (адсячэнне) суфіксаў -ок-, -к- і чаргаванне канцавых зычных утваральнай асновы: высокі — вышэйшы, нізкі — ніжэйшы,Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам далучэння да прыметнікаў слоў больш (болей), менш (меней): вузкі — больш (бо-лей) вузкі, дружны — больш дружны, менш дружны. Сюіаданыя формы вышэйшай ступені маюць болыпае пашырэнне, чым простыя, бо ўтвараюцца амаль ад кож-нага якаснага прыметніка: шурпаты — больш шурпаты, менш шурпаты, карысны — больш карысны, менш ка-рысны.Найвышэйшая ступень параўнання абазначае самую высокую або самую нізкую ступень якасці, уласцівую пэўнаму прадмету ў параўнанні з адпаведнай якасцю іншых прадметаў: Самая малая душа можа змясціць у сабе найвялікшую ў свеце радасць (К. Ч.).П р о с т а я форма найвышэйшай ступені звы-чайна ўтвараецца ад простай формы вышэйшай ступені пры дапамозе прыстаўкі най-: вышэйшы — найвышэйшы,Складаная форма найвышэйшай ступені ўтвараецца двума спосабамі: далучэннем займенніка са-мы да якаснага прыметніка: самы .

23. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў паводле значэння и структуры. Л і ч э б н і к — гэта 'часціна мовы, якая абазначае лiкі, колькасць аднародных прадметаў або паказвае на парадкавы нумар прадметаў пры іх лічэнні: тры, чатыры; тры студэнты, чатыры дні; трэці студэнт, чацвёрты дзень.

Паводле значэння, граматычных уласцівасцей і характару ўжывання лічэбнікі падзяляюцца на кольканыя: пяць, дваццаць, сто сорак чатыры і парадкавыя: пяты, дваццаты, сто сорак чацвёрты.

Сярод колькасных лічэбнікаў выдзяляюцца ўласнаколькасныя: восем, дванаццаць, трыста, зборныя: двое, пяцёра, дробавыя: тры пятыя, адна шостая, дзевяць дзе-сятых.Уласнаколькасныя лічэбнікі абазначаюць пэўную колькасць аднародных прадметаў: сем чалавек, восем кніг, пяцьсот рублёў, а таксама адцягнены лік: Пятнаццаць дзеліцца на пяць.

Паводле марфалагічнага складу сярод улас-наколькасных лічэбнікаў адрозніваюцца простыя, скла-даныя і састаўныя. Да простых адносяцца лічэбнікі з адным коранем: адзін, два — дзесяць, сто, тысяча; ад іх утварыліся ўсе іншыя лічэбнікі. Да складаных ад-носяцца вытворныя лічэбнікі, у якіх зліліся два і нават тры словы: пяцьдзесят, дзвесце, дзевяцьсот, трыццаць, дванаццаць. Так, складаныя лічэбнікі пяцьдзесят — во-семдзесят утварыліся ў выніку зліцця слоў пяць, шэсць і г. д. з формай дзесят (былы родны склон множнага ліку лічэбніка дзесяць). Лічэбнікі адзінаццаць — дзевятнаццаць утварыліся шляхам зліцця слоў.Састаўнымі называюцца лічэбнікі, якія склада-юцца з некалькіх асобных слоў: семдзесят дзевяць, сто восемдзесят чатыры.

Уласнаколькасныя лічэбнікі па марфалагічных прыме- тах неаднастайныя. Абсалютная большасць лічэбнікаў гэтай групы (тры, чатыры — да дзевяцісот) не мае катэ-горыі роду; усе яны (за выключэннем адзін) не змяняюц-ца па ліках.

24.Займеннiкчасціна мовы, якая ўказвае на прадметы, прыметы прадметаў ці колькасць, не называючы іх. Сам тэрмін «займеннік» гаворыць, што словы гэтага разраду (за выключэннем я і ты) ужываюцца ў мове як заменнікі слоў-назваў. Таму лексічнае значэнне таго ці іншага займенніка канкрэтызуецца, становіцца зразуме-лым толькі ў кантэксце: Яраш сядзеў у ардынатарскай і курыў. Ён стаміўся (Шам.). Узлескам праходзіць даро-га. Маркотна і глуха на ёй (К-с).

Асноўная сінтаксічная роля займеннікаў — выступаць у сказе дзейнікам, азначэннем, дапаўненнем: «Я — камсамолец! Я — камсамолка!» Хто лепей скажа на свеце?! (Куп.). Відаць, дзеда Талаша займалі нейкія думкі (К-с). Праца нікога не ганьбіць (Прык.). У якасці выказніка і акалічнасці займеннікі ўжываюцца радзей: На адным баку дарогі ляжалі калгасныя палі. На іх расла збажына (А.Ч.).

Паводле лексічнага значэння займеннікі падзяляюца на разрады:

1. а сабовыя: я, мы, ты, вы, ён, яна, яно, яны;

2. з в а р о т ыя: сябе;

3. п р ы н а л е ж н ы я: мой, наш, твой, ваш, свой;

4.указальныя: гэты, той, такі, гэтакі, столькі, гэ-іп іькі;

5. сам, самы, увесь (уся, усё, усе), кожны, іншы;

6.пыт а л і. п ы я: хто? што? які? каторы? чый? колькі?;

7. хто, што, які, каторы, чый, колькі;

8. ніхто, нішто, нічый, ніякі;

9. нехта, нешта, некаторы, нейкі, нечы

10. штосііці, якісьці, чыйсьці, хто-небудзь, абы-што, абы-хто

25. Дзеяслоўчасціна мовы, якая абазначае дзеян-не ці стан прадмета як працэс і выражае яго ў граматыч-ных катэгорыях асобы, трывання, стану, ладу, часу.Марфалагічна дзеяслоў характарызуецца катэгорыя-мі стану, трывання, ладу, часу, асобы, ліку.

Інфінітыў умоўна разглядаецца як зыходная, пачатковая форма дзеяслова. (параўн. даглядаць — догляд, навучаць — навучанне).У беларускай мове інфінітыў мае суфіксы -ць, -ці, -чы. Суфікс -ць далучасцца да асновы, якая канчаеццана га-лосны гук: жаць, грэцьСуфікс -ці ўжываецца ў дзеясловах, аснова якіх кан-чаецца зычным гукам: лезці, паўзці, Суфікс -чы маюць дзеясловы з асновай на заднеязыч-ны г: бегчы, берагчы, легчы, стрыгчы, сцерагчы. Дзеясло-вы з асновай цяпсрашняга часу на заднеязычны к (тыпу валакуць, таўкуць, пякуць) у інфінітыве звычайна ўжы-ваюцца без к: валачы, таўчы, пячы. Толькі адзін дзеяслоў ужываецца ў двух варыянтах — сячы і секчы (пры пера-вазе першага).Асновы дзеясловаУ сучаснай бсларускай літаратурнай мове дзеяслоў мае багатую і складаную сістэму форм, большасць якіх утвараецца ад асновы інфінітыва або ад асновы цяпер. часу дзсяслова.

Аснова інфінітыва можа не супадаць з асновай 26. Пераходныя і непераходныя дзеясловы

Пераходнымi называюцца дзеясловы, якія могуць спалучацца з прамым дапаўненнем у форме він. Скл. без прыназоўніка (дзеянне пераходзіць на аб'ект): касіць траву, жаць жыта, У некаторых пераходных дзеясловах, калі яны ўжываюцца без прамога аб'екта, можа аслабляцца аб'ектнаезначэнне, а ўвага сканцэнтроўваецца на самім дзеянні; параўн. спявае песню і хораша спявае Непераходнымі называюцца дзеясловы, якія не могуць мсць пры сабе прамога дапаўнення ў форме вінавальнага склону без прыназоўніка (дзеянне не перахо-дзіць на аб'ект): сядзець, дзейнічаць, адпачываць, ехаць, сінець, сохнуць, плакаць, расці, цвісці. Непераходныя дзсясловы звычайна абазначаюць стан і рух суб'екта. Сярод непераходных дзеясловаў ёсць такія, што аба-значаюць пераход дзеяння на аб'ект, які з'яўляецца ўскосным дапаўненнем (ускосным аб'ектам): перашкадоісаць арату, сумаваць па радзіме, завалодаць сэрцам, смяяцца :і хлусні. Такія дзеясловы часам называюць у с к о с н а пе р а хо д н ы м і.Зваротныя дзеясловы — гэта дзеясловы з постфiксам -цца). Асноўная граматычная функцыя -ся ' — фармальна выражаць агульнае значэнне непераходнасці. Таму ўсе зваротныя дзеясловы непераходныя. Постфікс -ся можа надаваць дзеяслову дадатковае лексічнае значэнне..Постфікс -ся мае словаўтваральнае і формаўтвараль-нае значэнні. У сувязі з гэтым трэба адрозніваць сама-стойныя лексічныя адзінкі — асобныя словы і зваротныя формы незваротных дзеясловаў. Напрыклад, у словазлу-чэннях сябры сустрэліся, вучні хвалююцца, дзеці купа-юцца, голле калышацца -ся ў зваротных дзеясловах з'яўляецца словаўтваральным, таму што гэтыя дзеясло-вы з'яўляюцца асобнымі словамі ў адносінах да адпа-ведных незваротных. Такія дзеясловы, як красціся, вала-чыся, кіпяціцца, цягнуцца і інш.,

С т а н — гэта катэгорыя дзеяслова, якая выражае адносіны дзеяння да суб'екта — утваральніка дзеяння.Да незалежнага стану адносяцца ўсе пераходныя дзея-словы, г. зн. такія, якія маюць (ці могуць мець) пры сабе прамы аб'ект (прамое дапаўненне): мыць рукі, сустракаць таварыша, бу-даваць плаціну, вырошчваць пшаніцу, рамантаваць мост. Ад пера- ходпых дзеясловаў пры дапамозе -ся(-ца, -цца) утвараюцца зварот-на-сярэдні і залежны станы.3 а л е ж н ы стан абазначае дзеянне, якое накіравана на суб'ект. Ён выступае ў сказе ў ролі дапаўнення ў творным склоне, а аб'ект — у ролі дзейніка: План перавыконваецца

27. Катэгорыя трывання дзеяслова. Катэгорыя часу дзеясловаў. Катэгорыя ч а с у выражае адносіны дзсяння да мо-манту гутаркі.Прошлы час абазначас дзеянне, якое адбывалася ці адбылося да моманту гутаркі: Свой лёс мы самі выбіралі не на гады, а на вякі ).

Б у д у ч ы час выражае дзеянне, якое будзе адбывац-ца ці адбудзецца пасля моманту гутаркі: Жывеш і будзеш жыць ты, песня матчына, па-куль народа сэрца будзе біццаі.. Ен можа быць просты: пачакаю, сігынюся, усміхнуся, пасею ці склада-ны: буду чакаць, буду спыняцца, буду ўсміхацца, буду сеяць.Паняцце трывання.Трыванне дзеяслова — катэгорыя, якая выражае іеяння да яго мяжы, закончанасці. Выдзяляюць трыванні: незакончанае і закончанае. зы незакончанага трывання абазна-нне, не паказваючы на яго мяжу, законча-іць, гаварыць, малаціць, ісці, ехаць, вучыць,Незакончанае і закончанае трыванні выступаюць як парнае супрацьпастаўленне. Гэта супрацьпастаўленне заснавана на наяўнасці ці адсутнасці граматычнага зна-чэння — адносін дзеяння, абазначанага дзеясловам, да яго мяжы, закончанасці. Іншыя значэнні дзеяслова, якія звязваюцца з трываннем — кратнасць, пачатак дзеяння, выніковасць, вычарпальнасць і г. д.,— не адносяцца да супрацьпастаўлення закончанага-незакончанага трыван-ня. Гэтыя значэнні лексіка-граматычныя, яны адносяц-ца да спосабаў дзеяслоўнага дзеяння

28. Паняцце катэгорыі ладу. Катэгорыя ладу абазначае адносіны дзеяслоўнага дзеяння да рэчаіснасці.Абвесны лад выражае сцвярджэннс ці адмаўленнс дзеяння, якоо працякае ў цяпсрашнім, прошлым ці буду-чым часе: Прыйшоў жаданы час спаткання.Загадны лад лад выражае пабуджэнне таго, хто гаво-рыць, выканаць дзсянне. Пабуджэнне можа абазначаць загад, патрабаванне, прапанову, заклік, параду, просьбу і адносіцца не толькі да якой-небудзь асобы, але і да нс-адушаўлёных прадметаў, якія ўяўляюцца як адушаўлё-ныя: Не спі, краса мая, прыйдзі паслухаць песню.Загадны лад мае пяць форм: 2-й і 3-й асобы адзіноч-пага ліку, 1-й, 2-й і 3-й асобы множнага ліку.Асноўнымі, найбольш ужывалыіымі з'яўляюцца формамi 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку. Яны ўтвараюцца ад асновы цянерашняга часу і маюць разнавід-Васці. Дзеясловы з канчаткамі -і, -ы. Гэта найбольш шматлікая група дзеясловаў загаднага ладу 2-й асобы адзіночнага ліку: апрані, вазі, гавары, насі, мерзні, вазі, кладзі, беражы, скачы.

Аднаскладовыя дзеясловы біць, віць, ліць, піць у 2-й адзіночііага ліку загаднага ладу маюць форму бі, вi..Д з е я с л о в ы на зычны (бсз канчатка): цаж, рэж, сып, цеш, пазыч, сустрэнь, глянь, снедай, мый. Форма 2-й асобы множнага ліку загаднага ладу ўтва-раецца ад формы 2-й асобы адзіночнага ліку шляхам да-лучэння да яе постфікса -це: крычыце, гаварыце, думайце, рашайце, пытайце,

Формы 1-й асобы множнага ліку загаднага ладу назы-ваіоць часам формамі сумеснага дзеяння. Яны маюць канчаткі -ем(-эм, -ам), -ім(-ым). Адны з гэтых форм спе-цыфічныя для загаднага ладу: нясем, хадзем, збярэм і інш., другія супадаюць з формамі будучага простага

Формы загаднага ладу могуць ужывацца са значэн-імм умовы: Арганізуй іх усіх, накіруй энсргію — горы. Умоўны лад абазначае дзеянне, якое ўяўляецца як пажаданае ці магчымае. Ажыццяўленне такога дзеяння залежыць ад пэўных умоў.

Умоўны лад мае аналітычную форму. ён выражаецца дзеясловам у форме прошлага часу і часціцай бы (б). Месца гэтай часціцы ў сказе рознае: яна можа знаходзіц-ца пры дзеяслове ці пры іншых словах: Я б ішоў па той дарозе, толькі б я іначай жыў, у той час, на гэтышмат

33.Гал.чл.ск.Галоўныя члены ўдзельнічаюць у стварэнні прэдыкатыўнай асновы сказа, з'яўляюцца галоўнымі кампанентамі яго структурнай схемы, яны служаць ядром, якое арганізуе структуру сказа і выражае яго асноўны сэнс. Да іх адносяцца дзейнік і выказнік двухсастаўнога сказа і суадносны з імі галоўны член аднасастаўнога сказа.Даданыя члены: дапаўненне,азначэнне,акалічнасць не ўдзельнічаюць у стварэнні прэдыкатыўнай асновы, а характарызуюць галоўныя члены толькі пасродкавана, развіваюць ці пашыраюць структурную схему сказа.Дзейнік – галоўны член двухсастаўнага сказа, які абазначае прадмет і характарызуецца выказнікам.: Дзед Талаш ідзе не спяшаючыся (К-с).Выказнік.1.Тыпы выказніка: просты дзеяслоўны і іменны, састаўны іменны і дзеяслоўны, складаны выказнік.2. Выражэнне выказальнага слова.3.Звязка ў іменным і дзеяслоўным састўным выказніку.4. Каардынацыя выказніка і дзейніка.1.Выказнік – галоўны член двухсастаўнога сказа, які выражае прэдыкатыўную адзнаку прадмета, абазначанага дзейнікам.Паводле структуры выказнікі падзяляюцца на простыя, састаўныя і складаныя.Простыя выказнікі арганізаваны з аднаго структурнага кампанента – слова ці спалучэнне слоў, што ўтвараюць адну граматычную форму: На калгасным полі жыта красавала. Мы будзем расціць (аналітычная форма дзеяслоў будучага часу абвеснага ладу) маладыя сады. Ён табе намыліць шыю. Не спаць у шапку (фразеалагічнае словазлучэнне, якое адпавядае аднаму слову – дзеяслову).Просты дзеяслоўны выказнік выражаецца часцей за ўсё формамі абвеснага ладу, радзей загаднага і ўмоўнага.Да простых адносяцца і выказнікі, выражаныя усечанымі формамі дзеясловаў, якія адносяцца з асабовымі дзеясловамі прошлага ці будучага часу і абазначаюць імгненнае 39.Складаназалежныя сказы з прэдыкатыўнымі,аб’ектнымі і атрыбутыўн.адносінаміСкладаныя сказы, у якіх пры дапамозе злучнікаў або злучальных слоў аб’ядноўваюцца сінтаксічна нераўнапраўныя прэдыкатыўныя часткі, называюцца складаназалежнымі. Даданая частка з галоўнай можа злучацца злучнікамі і злучальнымі словамі. Трэба памятаць, што словы хто, які, чый, каторы, дзе, куды, адкуль, чаму, чаго, адчаго, колькі, наколькі выступаюць у сказе як злучальныя словы.Даданая дапаўняльная частка выконвае ролю дапаўнення да выказніка галоўнай часткі, ад якога можна паставіць пытанні ўскосных склонаў да гэтай часткіДаданая выказнікавая частка канкрэтызуе значэнне выказніка галоўнай часткі, які выражаны займеннікамі той, такі, гэтакі, усё ў форме назоўнага склону:

Даданыя часткі, якія адносяцца да члена галоўнай часткі, выражанага назоўнікам ці іншым словам у ролі назоўніка або займеннікам, і характарызуюць прадмет або раскрываюць яго прымету, называюцца азначальнымі.

Даданыя азначальныя часткі адказваюць на пытанне які? і звязваюцца з галоўнай часткай пры дапамозе адносных займеннікаў які, каторы, чый, хто, што, займеннікавых прыслоўяў дзе, куды, адкуль, калі і некаторых падпарадкавальных злучнікаў (што, каб, бы, нібы), пры гэтым у галоўнай частцы могуць быць указальныя словы той, такі: І селі мы з павагай дзіўнай нейкай за стол, дзе быў пірог, і лён, і мёд (Куп).

З ліку адносных займеннікаў пры падпарадкаванні даданых азначальных частак у беларускай мове найчасцей ужываюцца які, што і абмежавана – каторы, хто.

Даданыя азначальныя часткі трэба адрозніваць ад даданых далучальных. Даданыя далучальныя фармальна нагадваюць даданыя азначальныя, але сваім зместам яны не звязаны з галоўнай часткай, не з’яўляюцца разгорнутым азначэннем 40.Складаназалежн.ск.закалічнасныміадносінамі з даданыміакалічнасці месца паказваюць, дзе адбываецца дзеянне, аб якім гаворыцца ў галоўнай частцы, або куды ці адкуль яно накіравана, і адказваюць на пытанні дзе?, куды?, адкуль? называюцца даданымі сказамі акалічнасці месца:2.з даданымі характару і спосабу дзеяння.паказваюць, якім чынам або якім спосабам адбываецца дзеянне, аб каторым паведамляецца ў галоўнай частцы. злучнікамі як, як бы, быццам, нібы, каб, што3.Даданыя часткі, са зместам якіх параўноўваецца змест галоўнай часткі з мэтай паяснення гэтай часткі або паасобных яго членаў, называюцца параўнальнымі. Параўнальныя часткі звязваюцца з галоўнай часткай пры дапамозе злучнікаў як, што, чым-тым, бы, нібы, быццам, быццам бы, як быццам, як бы, а таксама адноснымі словамі столькі (колькі).4.З галоўнай часткай даданыя прычыны звязваюцца простымі злучнікамі бо, як, што, паколькі і складанымі злучнікамі таму што, ад таго што, затым што, дзеля таго што, па той прычыне што і інш. 5.ўказваюць на мэту або прызначэнне таго, аб чым гаворыцца ў галоўнай частцы, называюцца даданымі мэты. З галоўнай часткай даданыя мэты звязваюцца пры дапамозе злучнікаў каб, абы, для таго каб, дзеля таго каб, на тое каб і інш.6.дзе даданая частка ўказвае на ўмову, пры якой магло ці можа адбыцца тое, аб чым гаворыцца ў галоўнай частцы, называюцца складаназалежнымі з даданымі ўмовы З галоўнай часткай даданыя ўмовы звязваюцца пры дапамозе злучнікаў калі, як, каб, раз, абы і інш.7.з даданымі ўступальнымі.характарызуюццасвоеасаблівымі супраціўнымі адносінамі паміж састаўнымі часткамі..8.ўказваюць на вынік тагофакту або з’явы, аб якіх гаворыцца ў галоўнай частцы. Даданая выніковая звязваецца з галоўнай часткай пры дапамозе злучніка так што.9.ўказваюць на меру праяўлення таго ці іншага дзеяння, выражанага дзеясловам галоўнай часткі, або на ступень прызнака ці стану, выражанага прыметнікам, прыслоўем або назоўнікам галоўнай часткі. Сувязь даданаых меры і ступені з галоўнай часткай ажыццяўляецца пры дапамозе злучнікаў што, як, нібы.

44. Асноўныя спосабы перадачы чужой мовы: простая, няўласна-простая, ускосная. Структурная разнавіднасці простай мовы:маналог, дыялог, палілог; уключаная простая мова. Простая мова – гэта чужое выказванне, перададзенае кім-небудзь даслоўна,з захаваннем не толькі зместу, але і формы. У простай мове часта ужываюцца пытальныя, пабуджальныя, клічныя сказы, звароткі, выклічнікі, мадальныя словы, словы-сказы,няпоўныя сказы. Ускосная мова – чужое выказванне, перададзенае ад імя апавядальніка. Адметнае рыса простай мовы ў тым,што ў ёй перадаецца толькі асноўны змест чужога выказвання, а яго лексічныя, граматычныя, істылістычныя асаблівасці могуць не захоўвацца. Няўласна-простая мова – форма перадачы чужой мовы, у якой перадаюцца думкі, пачуцці, перажыванні таго, пра каго гавораць. Гэта ўнутранае маўленне: яшчэ задоўга да спыненне поезда пачуцці і думкі Лабановіча мімаволі скіраваліся да гэтай станцыі. Як жа яно будзе? Збяруцца ці не збяруцца хлопцы? Дыялог – гэта размова дзвюх асоб. Палілог – неккалькіх асоб Маналог – аднаго чалавека. Выказванні асоб называюцца рэплікамі.

41.Бяззлучнікавы складаны сказ. Аднатыпныя і разнатыпныя часткі. У бяззлучнікавых складаных сказах прэдыкатыўныя часткі звязваюцца бяззлучнікавай сувяззю; асноўны сродак сувязі частак – інтанацыя: З хмарак першыя зоры выцеклі, за бярозкамі вецер прыціх. Складаныя бяззлучнікавыя сказы могуць набліжацца да складаназлучаных або складаназалежных сказаў. Гэта залежыць ад сэнсавых адносін паміж прэдыкатышнымі часткамі. На аснове гэтых адносін адрозніваюць дзве разнавіднасці сбс:1.сбс з аднатыпнымі часткамі;2.сбс з разнатыпнымі часткамі. Сбс з аднатыпнымі часткамі набліжаны да складаназлучаных: прэдыкатыўныя часткі ў іх вызначаюцца граматычнай незалежнасцю. Паміж часткамі выражаюцца адносіны адначасовасці: Твой погляд запаўняе сіняву, твой голас напаўняе наваколле…; паслядоўнасці:Вясна мінецца, прыйдзе лета; супастаўленне: Старэйшаму сыну дванаццаць, малодшаму – сем. Сбс з разнатыпнымі часткамі сэнсам і будовай набліжаны да складаназалежных: адна прэдыкатыўная частка патрабуе паяснення з боку другой. Паміж часткамі выражаюцца такія ж сэнсавыя адносіны, як і паміж часткамі складаназалежнага сказа:аб’ектныя, азначальныя, суб’ектныя, акалічнасныя(часавыя,мэтавыя, прычынныя, умоўна-выніковыя і г.д.): Прасілі дажджу – град пайшоў. Па рэчцы ўгадвалі надвор’е: зменшала пад вечар вада – зранку будзе дождж… Алесь не адказаў: быў, відаць,нязгодны.

45.Пунктуацыя як сістэма знакаў прыпынку. Асновы пунктуацыі. Віды знакаў прыпынку, іх ужыванне.пунктуацыя – гэта сукупнасць пастаноўкі знакаў прыпынку ў пісьмовым тэксце. Знакі прыпынку – гэта графічныязнакі, якія выкарыстоўваюцца на пісьме з мэтай абазначэння межаў сінтаксічнага і інтанацыйнага падзелу сказаў і тэкстаў. Сучасная беларуская пунктуацыя пабудавана на трох прынцыпах: сэнсавым – патрабуе падзелу тэксту на сказы, у якіх могуць быць пастаўлены розныя знакі прыпынку – кропка, пытальнік, клічнік і г.д .; граматычны – прадугледжвае пастаноўку знакаў прыпынку, абумоўленых будовай сказа; інтанацыйны – грунтуецца на мелодыцы гучання: кропка сведчыць пра значную паўзу і паніжэнні голасу, коска – пра невялікую паўзу. У сбм выкарыстоўваецца дзесяць знакаў прыпынку. У залежнасці ад функцыі ў сказе знакі прыпынку падзяляюцца на раздзяляльныя і выдзяляльныя. Раздзяляльныя – з’яўляюцца няпарнымі і служаць для аддзялення асобых членаў простага сказа, састаўных частак складанага сказа або цэлых сказаў. Функцыю адддзялення могуць выконваць кропка, пытальнік,клічнік, шматкроп’е ў канцы сказа. Функцыю адддзялення асобных членаў сказа і частак складанага сказа выконваюць коска, кропка з коскай, двукроп’е, працяжнік, коска з працяжнікам. Выдзяляльныя знакі прыпынку з’яўляюцца парнымі і служаць для выдзялення ў сказе яго асобных структурных частак: адасобленых членаў, звароткаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, цытат і інш. У ролі выдзяляльных знакаў выступаюць пары косак, дужак, працяжнікаў і двукоссе: вада была халодная, відаць, нядаўна з двара.

38. Складаназлучаны сказСкладаныя сказы, у якіх пры дапамозе злучальных злучнікаў аб'ядноўваюцца сінтаксічныя раўнапраўныя састаўныя часткі, называюцца складаназлучанымі.Звычайна першая частка больш самастойная і незалежная, чым другая. Другая і сэнсам і лексічным складам узаемазвязаны з першай. Н-д, Месяц яшчэ не ўзышоў, і на дварэ было цёмна, як у бездані (Чарнышэвіч). Часткі ў складаназлучаным сказе звязваюцца пры дапамозе злучальных злучнікаў, якія адначасова з'яўляюцца і сродкам выражэння разнастайных адносін паміж часткамі – спалучальных, супастаўляльных, пералічальна-размеркавальных, прычынны-выніковых і далучальных. Пры далучальнай сувязі наступная частка далучаецца да ўжо аформленага і як бы закончанага сказа, дапаўняе яго якім-небудзь дадатковым паведамленнем, заўвагай аб'ядноўвацца 3 і больш прэдфкатыўныя часткі, паміж якімі выражаюцца розныя семантыка-сінтаксічныя адносіны (аднатыпныя і разнатыпныя).Аднатыпнымі з'яўляюцца разнавіднасці спалучальных, супастаўляльных, пералічальна-размеркавальных адносін. Н-д, Дзверы былі замкнёны, а на стук ніхто не адазваўся, але вокны ў кватэры настаўніка былі раскрыты насцеж (К-с).Разнатыпнымі бываюць разнавіднасці спалучальных і супастаўляльных адносін; спалучальных і далучальных; супастаўляльных і далучальных; пералічальна-размеркавальных і супастаўляльных; пералічальна-размеркавальных і далучальных і

31.Службовыя часціны мовы.Прыназоўнікі–гэта службовыя словы, якія ўдакладняюць значэнні ўскосных склонаў, паказваючы адносіны паміж прадметам і дзеяннем або паміж прадметамі.У адпаведнасці з паходжаннем усе прыназоўнікі дзеляцца на невытворныя і вытворныя.Невытворныя (першапачатковыя) прыназоўнікі ўзніклі ў старажытныяВытварныяпрыназоўнікналежаць прыназоўнікі, якія ўтварыліся пазней ад іншых часцін мовы: ад прыслоўяў: МІМА, ВАКОЛ,ЗЛУЧНІКслужбовая часціна мовы, якая служыць для сувязі сінтаксічных адзінак (членаў сказа, частак складанага сказа, самастойных сказаў, абзацаў тэксту) і паказвае на сэнсава-граматычныя адносіны паміж імі.Невытворныя злучнікі – гэта словы, якія не суадносяцца з іншымі часцінамі мовы і ўспрымаюцца як першапачатковыя: а, але, ды, і , каб.Вытворныя – гэта пазнейшыя словы, утвораныя ад іншых часцін мовы. ЧАСЦІЦЫ– гэта службовыя часціны мовы, якія выражаюць дадатковае сэнсавыя, мадальна-валявыя або эмацыянальна-экспрасіўныя адценні значэння слоў, словазлучэнняў ці сказаў. Мадальныя словы гэта лексіка-граматычны клас слоў, якія выражаюць розныя адносіны да выказвання ў цэлым ці да яго часткі. Так, мадальнымі з'яўляюцца словы, якія выражаюць:ВЫКЛІЧНІКназываюцца нязменныя словы, якія выражаюць розныя пачуцці і валявыя пабуджэнні гаворачай асобы.

Па-другое, выклічнікі выступаюць умове як нязменныя словы ў асобым фанетычным і марфалагічным афармленні. Граматычнай асаблівасцю выклічнікаў з'яўляецца іх незалежнасць ад іншых слоў у выказванні.

34.Даданыячл.ск.:Дапаўненне — даданы член сказа, які абазначае прадмет іадказваена пытанні ўскосных склонаў.

Адрозніваюць дапаўненне прамое і ўскоснае. Прамое дапаўненне мае форму вінавальнага склону без прыназоўніка і паясняе выказнік, выражаны пераходным дзеясловам: Люблю народ наш беларускі, хаціны ў зелені садоў. (К.Б.)Дапаўненне можа выражацца і спалучэннем некалькіх слоў:а) спалучэннем назоўніка з лічэбнікам або словам з колькасным значэннем: б) спалучэннем назоўніка ў давальным склоне і назоўніка ў творным склоне з прыназоўнікамз:Прыдатак—гэта азначэнне, выражанае назоўнікам, даючы прадмету другую назву, падкрэслівае яго характэрныя асаблівасці. Напрыклад: Яшчэ гарэлі, быццам зоркі, маланкі-кветкі ля дарог. Акалічнасці, іх віды і выражэ член сказа, які абазначае месца, час, прычыну, мэту, спосаб дзеяння, меру, ступень і адказвае на пытанні прыслоўяў

30.Прыслоўе гэта нязменная часціна мовы, якая абазначае прымету дзеяння ці стану. Выражанага дзеясловам, або прымету прыметы, выражанай прыметнікам ці прыслоўем. Прыслоўе ў сказе можа адносіцца да дзеяслова (у тым ліку да інфінітыва, дзеепрыметніка і дзеепрыслоўя), да прыметніка, а таксама да другога прыслоўя. Зрэдку прыслоўе можа адносіцца да назоўніка.Адносячыся да прыметніка, прыслоўе выражае прымету або ступень якасці і ў сказе таксама выконвае функцыю акалічнасці: Саўгасныя прысады тулілі пад сабою яшчэ густыя цені, трава пад імі была зусім мокрая ад расы (К. Чорны, Вясна).Падзел прыслоўяў па значэннюякасныя і акалічнасныя.Якасныя прыслоўі абазначаюць якасць дзеяння і адказваюць на пытанне як?. Сюды адносяцца прыслоўі весела, злосна, варожа, балюча, так, як-небудзь, па -новаму і інш. Напрыклад: І плакаў паэт, і клікаў бунтоўна, да зор узнімаючы моцныя рукі (П. Броўка, Янку Купалуу).колькасныя прыслоўі. Яны выражаюць колькасную характарыстыку дзеяння, ступень яго інтэнсіўнасці, абазначаюць меру ці ступень якасці, выражанай прыметнікам ці другім прыслоўемПрыслоўі, якія абазначаюць розныя акалічнасці дзеяння, называюцца акалічнаснымі. Яны падзяляюцца ў асноўным на чатыры групы.: прыслоўі месца, часу, прычыны і мэты.Прэдыкатыўныя прыслоўіназываюцца прыслоўі, якія не выражаюцб значэнне акалічнасці і выступаюць у безасабовых сказаў у ролі выказніка. Н-д: Ціха неспакойна вакол.

Некаторыя словы ўжываюцца толькі як прэдыкатыўныя прыслоўі (трэба, нельга, можна, неабходна, шкада і інш.). Яны звычайна спалучаюцца з неазначальнай формай дзеяслова. Н-д: Трэба нахіліцца. Каб з ручая напіцца.

Другія ж прыслоўі могуць быць прэдукатыўнымі і непрадукатыўнымі: балюча, боязна, весела, глуха, горка, дзіка, добра, дрэнна, жудасна, кепска, міла. Для іх адрознення можна кіравацца тым, што прыслоўі паясняюць дзеясловы і ў сказе выконваюць ролю акалічнасці (зрэдку – азначэння), а прэдыкатыўныя прыслоўі, ніякіх слоў у сказе не паясняюць і выконваюць ролю выказніка ў безасабовым сказе.

Параўн. Слаўна глядзець на мілую землю, ціхія зоры (слаўна – прыслоўе. А слаўна. У тым лесе, што за чыгункаю стаіць! (К-с) (Слаўна – прыдаткі прыслоўе)

32.Словазлучэн– дапаможная сінтаксічная адзінка, утвораная ў выніку аб'яднання двух ці больш самастойных слоў, якія граматычна і па сэнсу звязаны паміж сабой і абазначаюць пэўнае паняцце. Н-д.: блакітнае неба – словазлучэнне ўтворана з назоўніка і дапасаванага да яго прыметніка..Сінтаксічнымі з'яўляюцца несвабодныя словазлучэнні, якія не членяцца ў сказе, бо іх кампаненты лексічна звязаны: звычайна адзін з кампанентаў аслаблены і недастатковы для перадачы інфармацыі. Н-д.: За кустамі мітусіліся хлапчукі школьнага ўзросту. (Я.Колас).Сувязь слоў у словазлучэннях

Дзеяслоўныя словазлучэнні – у якасці галоўнага слова дзеяслоў, кіруе назоўнікам, лічэбнікам, займеннікам, інфінітывам, дзеепрыслоўем, прыслоўем, якія выступаюць у ролі залежных слоў.Іменныя словазлучэнні з назоўнікам у ролі галоўнага слова. Ад назоўніка ў ролі галоўнага слова могуць залежыць назоўнікі, прыметнікі, дзеепрыметнікі, лічэбнікі, займеннікі, прыслоўі і інфінітыў., Іменныя словазлучэнні з прыметнікам у ролі галоўнага слова.-аб'ектныя: поўны радасці, азначальныя: сумны да слёз, прасторавыя: крайні ад дарогі, абмежавальныя: скупы на словы, прычынныя: вясёлы ад шчасцячасавыя: даўно знаёмы,меры, ступені, колькасці: бязмерна радасныпрыметніка з інфінітывам утвараюцца спосабам прымыкання і звычайна выражаюць аб'ектныя адносіны з абмежавальным адценнем: здольны вучыцца, рады слухаць.

Словазлучэнні прыметніка з прыслоўем утвараюцца па спосабу прымыкання і могуць выражаць : азначальныя адносіны: грамадска карысны; прасторавыя: доўгі знізу, чырвоны ўверсе; часавыя: вечна жывы, прыгожы ўзімку; прычынныя: чамусьці неспакойны.Іменныя словазлучэнні з займеннікам і лічэбнікам у ролі галоўнага слова.Лічэбнік у ролі галоўнага слова спалучаецца з назоўнікам, займеннікам, прыслоўем.Лічэбнік з назоўнікам і займеннікам спалучаецца шляхам безпрыназоўнікавага або прыназоўнікавага кіравання, выражаюць наступныя адносіны:Словазлучэнні лічэбнікаў з прыслоўямі ўтвараюцца па спосабу прымыкання і служаць для выражэння абмежавальных адносін: трэці з лева, першы з верху.Словазлучэнні з назоўнікам і займеннікам, якія маюць прадметнае занчэнне, утвараюцца шляхам прыназоўнікавага кіравання і выражаюць адносіны: Прыслоўныя словазлучэнні

З прыслоўем у ролі галоўнага слова могуць спалучацца ў якасці залежных слоў іншыя прыслоўі, назоўнікі, займеннікі.Словазлучэнні прыслоўныя з прыслоўямі ўтвараюцца спосабам прымыкання і выражаюць адносіны:

азначальныя: празмерна шумна, па-святочнаму ўрачыста;прасторавыя: далёка адсюль, дзесьці збоку;

часавыя: позна вечарам, рана досвіткам;

меры і ступені: шмат здаравей, даволі рана.

Словазлучэнні прыслоўі з назоўнікамі і займеннікамі ўтвараюцца шляхам кіравання і выражаюць адносіны:

аб'ектныя: даступны для чытачоў, нароўні з бацькам;

прасторавыя: далёка ад дома, высока ў гарах;

часавыя: заўтра пасля абеду;

меры і супені: сорамна да слёз;

прыпадабнення: раней за нас,.вышэй дрэў. 42.Складаназалеж. ск.з некалькімі дадан. 1.У складаназалежным сказе састаўныя часткі, калі іх больш дзвюх, могуць камбінаваццапа-рознаму.падпарадкавальная сувязь некалькіх простых даданых частак з адной простай галоўнай часткай (пры аднясенні кожнай даданай да адпаведнага апорнага элемента галоўнага сказа);падпарадкавальная сувязь простай і складанай састаўной часткі;падпарадкавальная сувязь дзвюх складаныхсастаўныхчастак;падпарадкавальная сувязь ускладненай і простай састаўной часткі;падпарадкавальнаясувязьускладненай і складанай састаўной часткі;падпарадкавальная сувязь дзвюх ускладненых састаўных частак.У адпаведнасці са структурай і характарам сувязі састаўных частак яны падзяляюцца на 2 групы:складаназалежныя сказы з сузалежнасцю (сувязь даданай з галоўнай);сувязь састаўных частак Паслядоўная залежнасць–такі від падпарадкавальнай сувязі, калі да першай састаўной часткі складаназалежнага сказа далучаецца шэраг састаўных частак, з якіх кожная наступная з’яўляецца даданай у адносінах да папярэдняй.2Сузалежныя даданыя часткі могуць быць:А) аднароднымі;Б)неаднароднымі..Аднародныя даданыя часткі, якія адносяцца да аднародных членаў сказа галоўнай часткі, называюцца разначленнымі: Неаднароднымі сузалежнымі лічацца даданыя часткі, якія характарызуюць які-небудзь адзін член сказа галоўнай часткі ў розных адносінах, з розных бакоў, або розныя члены сказа галоўнай часткі.).Неаднародныя разначленныя даданыя часткі бываюць не толькі разнатыпныя,а і аднатыпныя3..У складаназалежным сказе, дзе аб’яднаны простая і складаная састаўная часткі, галоўнай можа быць як простая, так і складаная.Складаная па форме можа адпавядаць складаназлучанаму, складаназалежнаму і складанаму бяззлучнікаваму сказу. Тады атрымліваецца 6 разнавіднасцей складаназалежнах сказаў гэтага тыпу:з простай галоўнай і складаназлучанай даданай,з простай галоўнай і бяззлучнікавай даданай,з простай галоўнай і складаназалежнай даданай часткай,са складаназалежнай галоўнай і простай даданай,з бяззлучнікавай складанай галоўнайчасткай і простай даданай,са складаназлучанай галоўнай і простай даданай часткай.У сказах з простай галоўнай і складаназлучанай даданай даданая частка нагадвае складаназлучаны сказ з дзвюх, трох і больш простх састаўных частак. Гэтыя простыя часткі звязаны спалучальнымі, супастаўляльнымі ці пералічальнаразмеркавальнымізлучнікамі.2.Простая галоўная і бяззлучнікавы складаны сказ У такіх сказах таксама пры кожнай простай частцы могуць паўтарацца падпарадкавальныя злучнікі:.3.Даданая частка мае форму складаназалежнага сказа, дзе ёсць галоўная і даданая часткі.4складаназалежная галоўная вылучаецца толькі па сэнсу: дзве самастойныя часткі звязваюцца падпарадкавальнай сувяззю і ўтвараюць цеснае сэнсавае адзінства, якому ў сваю чаргу падпарадкоўваецца даданая частка: 5Часткі бяззлучнікавай галоўнай часткі могуць быць аднатыпнымі і разнатыпнымі.6.Дзве ці больш аднатыпных частак аб’ядноўваюцца ў адну складаназлучаную галоўную частку злучальнымі злучнікамі.

43. Складанае сінтаксічнае цэлае Усякі сказ – просты і складаны – афармляецца ў кантэксце як цэласная адзінка, якой уласціва структурная завершанасць і інтанацыйная закончанасць. Аднак, па свайму зместу сказ, ізаляваны ад кантэксту, незалежна ад будовы часта няпоўны, недастатковы, паколькі змешчаная ў ім думка закончана толькі адносна, але поўнасцю не завершана і патрабуе далейшага ўдасканалення і развіцця. І таму, далейшае развіццё і ўдасканаленне думкі, увасобленай у структуры завершанага сказа, магчыма толькі шляхам прымацавання да яго рознымі сродкамі міжфразавай сувязі другога, новага сказа або яго аналага. Н-д, 1. Усе паснулі даўно. Але мне не спіццаУ выніку такога аб’яднання самастойных сказаў утвараецца адпаведная сінтаксічная адзінка, якая атрымала назву складанага сінтаксічнага цэлага Структурным ядром складанага сінтаксічнага цэлага з’яўляецца першы, стрыжнёвы сказ.будуецца самастойна, Стрыжнёвы сказ завершаны граматычна, усе яго члены выражаны лексічна паўназначнымі словамі (сярод іх няма такіх слоў, лексічнае значэнне якіх трэба было б вызначыць за кошт другіх сказаў). Стрыжнёвы сказ – гэта зачын разгорнутага паведамлення, якое раскрываецца зместа астатніх кампанентаўВіды сувязі кампанентаў складанага сінтаксічнага цэлага.Паралельная сувязь служыць для прымацавання сказаў, якія маюць аднатыпную будову: 1. Весела шумеў чарот. Ды плакала недзе каліна. Ступеньчатая сувязь служыць для прымацавання сказаў, якія маюць разнатыпную будову. 1. Вецер не сціхаў. Асенні. Халодны. Злы (І. Шамякін).Складанае сінтаксічнае цэлае і абзац – адзінкі звязнага тэксту.Абзацам лічыцца частка тэксту ад аднаго чырвонага радка да другога, у якую ўваходзяць адзін ці некалкі сказаў, звязаных адзінствам і адноснай закончанасцю агульнага зместу.

6.«фразеалопя» паходзіць з мовы грэкау (ад р.-sis — выраз, зварот, logos — вучэнне, навука)раздзел мовазнаўства, які вывучае своеасаблівыя моуныя адзінкі — устойлівыя звароты.з адзіным, цэласным значэннем, што не ствараюцца у час гутаркі, а выкарыстоуваюцца як гатовыя блізкі свет—'далёка,вывучае значэнне фразеалапчных адзінак, ix структуру, адносіны да слова i cинтаксічных адзінак (словазлучэння, сказа), тыпы фразеалапзмау, ужыванне у мове, паходжанне. Тыпы фразеалапзмау паводле семантычнай злітнасціФразеалагічныя зрашчэнні, або ідыёмы (ад грэч. idiotna—адмысловы, своеасаблівы выраз),— семантычна непадзельныя фразеалапчныя адзінкі, значэнне якіх не залежыць ад значэння кампанентау, што уваходзяць у ix. (на чым свет стаіцъ — 'вельмі моцна',Фразеалагічныяадзінствы—семантычна непадзельныя адзінкі, значэнне якіх можа быць выведзена з пераносных значэнняу ix кампанентау.фр.спалучэнні адзінкі, сэнс якіх вынікае са значэнняу кампанентау. Прыказка(прымаука)—трапнае народнае выслоуе з павучальным зместам: Бачыць вока далека, а розум яшчэ далей. Сябра за грошы не купіш. Тады слова серабро, калі справа золата.Крылатыя словы i афарызмы —трапныя вобразныя выслоуі пісьменнікаў, грамадскіх дзеячау. Такія выслоуі становяцца шырока вядомымі, пачынаюць распаусюджвацца, ужывацца як гатовыя моуныя адзінкі.Яны вызначаюцца абагульняльным змес­там, лаканічнасцю i выразнасцю: Мой родны кут, як ты мне мілы! (Я. Колас)

8.лексiкаграфiяйназ.Раздзел мовазнауства,у якім вывучаюцца пытанні складання слоунікау той ці іншай мовы,(адгрэч.lexikos—слоунікавы i grapho — niшy).У задачу лекакаграфіі уваходзіць вызначэнне тыпау слоунікау,устанауленне прынцыпау адбору слоу тлумачэнне ix значэнняу i рад іншых пытанняу, якія непасрэдна звязаны са складаннем слоунікау. Сістэматызацыя ж уласна фразеалагічнага матэрыялу i складанне разеалагічных слоунікау—задача фразеаграфі,якая выдзяляецца у асобны раздзел мовазнауства.Вядомыя2тыпы слоунікау—энцыклапедычныяi лінгвістычныя.Энцык-я слоунікі змяшчаюць асноуныя звесткі пра розныя прадметы,з'явы i паняцці аб'ектыўнай рэчаіснасці.(«Бел.Сав.Энцык-я»(т.112, 1969—1975).)Усе л1нг-я слоунікі адрозніваюцца тым,што яны прысвечаны х-цы слоу, ix форм i зн-у. Паводле сваей стр-ры лінг-я слоунікі падзяляюцца на тлумачальныя, этымалагічныя,пітарычныя, фразеалагічныя,тэрміналагічныя,сінанімічныя,арфаграфічныя,арфаэпічныя,перакладныя,дыялектныя.Этымалаг1чныя слоуHiKi паказваюць паходжанне слоу.Угістар-х слоуніках адзначаецца час узнікнення i шлях1 развіцця слоу .

10.арфаграфіч.нормыРаздзел мовазнауства, у якімм вывучаецца літаратурнае вымауленне, называецца.Асноуная задача арфаэпіі — выпрацоука i замацаванне адзіных норм літаратурнага вымаулення. Галосныя гук1 у слове могуць знаходз1цца пад націскам i не.Усе націскныя галосныя вымауляюцца выразна i ніколі не супадаюць з 1ншым1 гукамі: мора, з'амл'а.

Вымауленне галосных гукау, якія знаходзяцца у ненац1скным станов1шчы, звычайна адрозніваецца меншай гучнасцю i працягласцю.Так, ненац1скныя галосныя [а], [ы] (перад нац1скам i пасля яго) заусёды вымауляюцца давол1 выразна: жаваранак.Ненаціскны галосны [у] звычайна вымауляецца выразна: вулкан.Ненаціскны галосны [i] у большасці выпадкау вымауляецца выразна: вітамін.Ненаціскныя галосныя ]o], [э] пасля цвёрдых зычных звычайна вымауляюцца як гук [а]: валы, гарады, каласы, рачны, трасу.Спалучэнні ненаціскных галосных гукау [аа], [ээ], [эа], [аэ], [уа] на стыку марфем вымауляюцца як два асобныя гукі.вымаулення зычных гукау.Усе зычныя гyкі,якія размешчаны у слове перад галосным1, заусёды вымауляюцца выразна i не супадаюць з іншым1 гукам: акула.Толью зубныя [д] i [т] пры змякчэнні змяняюць сваю якасць i вымау­ляюцца як [дз'] i [ц]: дз'эн', ц'эн'. Зычны гук [г] у беларускай мове звычайна фрыкатыуны: гава-рыц' Выбухны [г] сустракаецца у нешматлкіх словах: ганак

14.Графіка – раздзел мовазн-ва, у якім вывучаюцца пісьмовыя сродкі літаратурнай мовы. Адна з асноўных задач графікі – устанаўленне ўзаемаадносін паміж гукамі вуснай мовы і літарамі алфавіта як важнымі сродкамі пісьмовай мовы. Графіка вызначае якія гукавыя значэнні маюць асобныя літары або як чытаюцца тыя ці іншыя літары. Алфавіт – сукупнасць усіх літар, прынятых у мове і размешчаных у строга нязменным парадку. Суч. бел. графіка заснавана на двух прынцыпах – гукавым і складовым.

Гукавы прынцып заключаецца ў тым, што адзін і той жа гук заўсёды абазначаецца на пісьме пры дапамозе адной і той жа літары. Паводле гэтага прынцыпу ў суч. бел. мове ўжываюцца адназначныя літыры д, дж, р, т, й, ў.

Складовы, або сілабічны прынцып заключаецца ў тым, што некаторыя гукі абазначаюцца на пісьме пры дапамозе дзвюх літар – галоснай і зычнай. Паводле складовага прынцыпу звычайна перадаецца на пісьме мяккасць і цвёрдасць зычных гукаў, а таксама гук й. Як вядома, цвёрдасць папярэдняга зычнага абазначаецца літарамі а, о, у, э, ы, мяккасць – літарамі я,ё, ю, е, і. Для абазначэння зычнага гука й перад галоснымі а, о, э, у ўжываюцца літары я, ё, е, ю.

15.Арфаграфія – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца правапісныя нормы літаратурнай мовы. Суч. бел. арфаграфія грунтуецца на двух асноўных прынцыпах пісьма – фанетычным і марфалагічным. Фанетычны прынцып заключаецца ў тым, што напісанне таго ці іншага слова поўнасцю адпавядае яго вымаўленню. Паводле фанетычнага прынцыпу перадаюцца на пісьме націскныя галосныя, ненаціскныя о, э , санорныя зычныя, звонкія і глухія зычныя перад галоснымі, падоўжаныя зычныя, прыстаўныя галосныя і зычн., ў.

Марфалагічны прынцып заключ. у тым, што марфемныя часткі слова (корань, прстаўка, суфікс і канчатак) ва ўсіх выпадках пішуцца аднолькава, незалежна ад іх вымаўлення. Паводле марфалагічнага прынцыпу пішуцца звонкія зычныя перад глухімі і ў канцы слоў, глухія зычныя перад звонкімі, свісцячыя перад шыпячымі; перадаецца асіміляцыйная мяккасць зычных, часціца не, прыназоўнік без і г. д.

У суч. бел. мове зрэдку сустракаюцца традыцыйныя і дэферэнцыяльныя напісанні. Традыц. лічацца напісанні, якія былі прыняты ў мінулым і захаваліся цяпер, хоць не поўнасцю адпавядаюць суч. гукавому і марфалагічнаму складу слова. Так, у лічэбніках дзевяты, дзесяты патрадыцыі пішацца літара е, хоць яна і знаходзіцца ў першым складзе перад націскам. Дыферэнц. лічацца напісанні, якімі карыстаюцца для сэнсавага адрознення слоў, што вымаўляюцца аднолькава. Да такіх напісанняў адносяцца: казка (фальклорны твор) і каска (салдацкі галаўны ўбор).

29.Змяненне дзеясловаў па асобах , часах, ладах, ліках і родах называецца спражэннем. Узалежнасці ад характару асабовых канчаткаў выдзяляюцца два тыпы спражэння дзеясловаў: першае і другое. Дзеясловы 1 і 2 спражэння ў цяперашнім і будучым простым часе абвеснага ладу, а таксама ў загадным і ўмоўным ладзе канчаткі дзеясловаў абодвух тыпаў спражэння супадаюць. Да 1 спражэння адносяцца дзеясловы, якія ў інфінітыве канчаюцца на –ці, -чы, -нуць: ісці, магчы, крыкнуць; на –ыць (-іць), калі маюць аднаскладовую будову: мыць,шыць; на –аць, калі пры змяненні формы націск пераходзіць з канчатка на аснову: казаць, вязаць; на –эць(ець), калі ў 1 асобе адз. л. захоўваюць галосны э(е): старэць, сінець.

1ас. адз. л. – канчатак –у,-ю:іду. змялю

1ас. мн. л. пад націскам - -ом(-ём), не пад нац. – ам (ем): сячом, змелем.

2ас. адз. л. – эш (еш) пад нац.. не пад нац. аш (еш): сячэш, скажаш.

2ас. мн. л. – аце (яце) пад нац. і не пад нац. –аце (-еце): сечаце, думаеце

3ас. адз. л. - -э (-е) пад нац. і не пад нац. –а (-е): сячэ,думае.

3ас. мн. л. – уць (-юць): сякуць

Да 2 спраж. аднос. Дзеясловы, якія ў інфінітыве канчаюцца на –ыць (-іць) і маюць шматскладовую будову: бачыць, прасіць; на націскныя –аць (-яць), калі ў асобных формах націск знаходзіцца на канчатку: крычаць; на –эць (-ець). Калі ў 1 асобе адз. л. страчваюць галосны э (е): гарэць.

Рознаспрагальныя дзеясловы: бегчы і вытворныя ад яго: абабегчы, адбегчы, забегчы, збегчы, пабегчы, перабегчы, прыбегчы. Асобнае месца сярод рознаспрагальных займаюць дзеясловы есці, даць і вытворныя ад іх.

№1 Методыка беларускай мовы як навука: прадмет, змест, задачы.

Методыка навучання беларускай мове - педагагiчная практыка-арыентаваная навука, якая вызначае мэты, змест, прынцыпы, метады, прыёмы i формы навучання. Яна дае адказ на пытаннi: для чаго вучыць, чаму вучыць, як вучыць, чаму трэба вучыць менавiта так.

Предметам методыкi з'яуляецца працэс навучання школьнiкаў мове (распрацоўка тэхналогi навучання) i даследаванне заканамернасцей засваення мовы.

Асноўныя задачы методыкi мовы:

1) вызначэнне мэт, задач i зместу навучання беларускай мове ў школе;

2)высвятленне заканамернасцей засваення мовы i вызна­чэнне на гэтай аснове прынцыпаў навучання;

3) пошук i характарыстыка найбольш эфектыўных метадаў, прыёмаў, арганiзацыйных формаў навучання;

4) вывучэнне метадычнай спадчыны, традыцый i наватарства, навуковае асэнсаванне перадавога педагагiчнага вопыту.

Методыка мовы цесна звязана з лiнгвiстыкай, псiхалогiей, педагогiкай i iнш.

Мэты моўнай адукацыi - адна з галоўных катэгорый

методыкi. Пад зместам моўнай адукацыi (зместам навучання мове) разумеецца наступнае: лiнгвiстычныя звесткi (веды аб мове), моўныя i маўленчыя, арфаграфiчныя i пунктуацыйныя уменнi i навыкi, а таксама спосабы дзейнасцi, якiмi павiнны авалодаць вучнi у працэсе пазнання мовы як сiтэмы.

№3 Метадычная думка на Беларусі.

Як і сама беларуская мова, методыка яе выкладання прайшла доўгі і складаны шлях. Сваімі каранямі яна ўваходзіць яшчэ ў XIV-XVI стст., калі мова беларусаў ужывалася ў Вялікім княстве Літоўскім як дзяржаўная. Асноўнымі кнігамі, якія вучылі дзяцей грамаце, былі біблейскія кнігі, выдадзеныя Ф. Скарынам. Адукацыйным прызначэннем вызначалася не толькі першае выданне Скарыны “Псалтыр” (1517), але і “Малая падарожная кніжыца”. Асветніцкія традыцыі Ф. Скарыны прадоўжылі выдатныя дзеячы беларускай культуры: Л. Зізаній, М. Сматрыцкі, С. Собаль, С. Полацкі. У 40-х гадах XVIІ стагоддзя з’явілася “Граматыка словенская”, адрасаваная настаўніку беларускай мовы. Аўтарам яе быў І. Ужэвіч. У дарэвалюцыйнай беларускай школе родная мова не вывучалася, больш таго, над ёй здзекваліся. Пра гэта з болем пісаў Якуб Колас у артыкуле “Беларуская мова ў казённай школе”. Толькі пасля 1917 года пачаўся працэс стварэння беларускай нацыянальнай школы. Амаль да 1920 г. школы Беларусі працавалі без праграм і вучэбных планаў. Першыя праграмы па беларускай мове для пачатковай і сямігадовай школ выйшлі ў 1920-1921гг. “Праграма па беларускай мове для 5, 6, 7, класаў беларускай працоўнай сямілетняй школы” была падрыхтавана ў 1926 г. На працягу 1927-1928гг. з’явіўся шэраг навучальных праграм як для пачатковай, так і для сямігадовай школы. Аўтарам першай “Беларускай граматыкі для школ”, якая выйшла ў свет у 1918г., быў Б. Тарашкевіч. Гэта была першая беларуская нарматыўная граматыка, напісаная на адпаведнай навуковай аснове з улікам усіх дасягненняў таго часу ў галіне беларускай філалогіі. Традыцыі, закладзеныя Б. Тарашкевічам, плённа прадоўжылі Б. Пачобка (“Беларуская граматыка”), А. Смоліч (граматыка “Зорка”). Карыснымі для вывучэння беларускай мовы былі падручнікі Я. Лёсіка “Пачатковая граматыка” і “Школьная граматыка беларускай мовы”. Граматычны матэрыял тут падаваўся пераважна дэдуктыўным шляхам па схеме: тэарэтычнае правіла, прыклады, практыкаванні, задачкі.

Заснавальнікам методыкі беларускай мовы лічыцца К.М. Міцкевіч (Якуб Колас). Менавіта ён заклаў адну з першых цаглін у падмурак методыкі беларускай мовы. Педагагічная дзейнасць у жыцці і творчасці К.М. Міцкевіча мела істотнае значэнне. Коласаўскія погляды на выхаванне, на выкладанне роднай мовы і літаратуры, як вядома, увасоблены ў трылогіі “На ростанях”, “Другім чытанні для дзяцей беларусаў”, “Методыцы роднай мовы”(1926г.). У 1935г. выйшла новая праграма па беларускай мове для сярэдняй школы. Вялікая ўвага надавалася стварэнню падручнікаў (І. Пратасевіч, І. Самковіч, Н. Шэўчык ). Сярод іх падручнік Ю. Шакаля і М. Жыркевіча “Граматыка беларускай мовы”(1941). Вялікая роля ў станаўленні беларускай методыкі належыць акадэміку АПН СССР А.В. Цекучову, які быў прыхільнікам ідэі аб каштоўнасці выкарыстання параўнальнага метаду пры навучанні беларускай і рускай мовам. Прыметнай з’явай гэтага часу было стварэнне метадычнага дапаможніка “Методыка беларускай мовы ў пачатковай школе”, аўтарамі якога былі М.Ц.Марчанка, В.А.Самцэвіч, З.Я. Ліхтэрман, А.К.Севярнёва. У 1961г. складаюцца новыя праграмы, у якіх дакладна акрэсліваецца кола ведаў па мове, практычныя ўменні і навыкі. 26 студзеня 1990г. быў прыняты Закон БССР “Аб мовах у Беларускай СССР”, распрацавана Дзяржаўная праграма развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у БССР. У кастрычніку 1991г. быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь “Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь”. У 2002г., 2005г. выдаюцца новыя праграмы (на аснове лінейнага прынцыпу, на развіццё маўленчай дзейнас

№ 4 Метадычная спадчына К.М. Мiцкевiча (Я.Коласа)

Заснавальнiкам методыкi беларускай мовы лiчыцца К. М. Мiцкевiч (Якуб Колас). У 1926 г. „Методыка роднай мовы" выйшла у свет, эта быў першы ў Беларусi падручнiк па методыцы. Якуб Колас сiстэматызаваў i абагульнуў тое каштоўнае, што выказвалася ў педагагiчнай лiтаратуры ў галiне методыкi пачатковага навучання, i разгледзеў гэтыя палажэннi згодна спецыфiкi выкладання беларускай мовы.

Нягледзячы на тое, што „Методыка роднай мовы" была адрасавана настаўнiкам пачатковай школы, мно­гiя вiды работ i метадычныя прыёмы, апiсаныя ў ей, з поспехам маглi быць выкарыстаны i выкладчыкамi-моваведамi ў старшых класах.

У ей правiльна вызначана месца род­най мовы сярод iншых прадметаў у школе. Падкрэслiвалася яе агульнаадукацыйнае, выхаваўчае i практычнае значэнне.

У дарэвалюцыйных методыках вызначалюя звычайна дзве задачы навучання мове: навучыць чытаць i пiсаць. Якуб Колас лiчыць, што ix больш: навучыць дзяцей не толькi чытаць i пiсаць, але i разумець граматычны лад роднай мовы, развiваць вусную мову вучняу.

№5 Родная мова – прадмет навучання, сродак навучання, выхавання i развiцця школьнiкаў

У рэалiзацыi тых задач, якiя сёння стаяць перад школай – карэнным павышэннi якасцi навучання i выхавання, – важнае месца належыць роднай мове як вучэбнаму прадмету. Мова для дзiцяцi – больш чым вучэбны прадмет. Гэта – сродак пазнання свету.

З’яўляючыся асноўнай часткай духоўнай культуры, этнiчнай прыметай нацыi, мова лiчыцца адным з галоўных сродкаў iдэнтыфiкацыi асобы чалавека, выхавання нацыянальнай самасвядомасцi, далучэння да сусветнай культуры. Менавiта гэты важны сацыяльны аспект пастаўлены ў цэнтр Закона «Аб мовах у Рэспублiцы Беларусь»: «Мова – не толькi cродак зносiн, а i душа народа, аснова i важнейшая частка яго культуры».

Добрае веданне роднай мовы i валоданне ёю дапамагае вучням паспяхова набываць веды па ўсiх школьных прадметах.Таму працэс навучання мове трэба арганiзаваць так, каб дзецi не толькi атрымалi вузка спецыяльныя веды i навыкi, але i развiвалi мысленне, здольнасцi, кругагляд. Нездарма Якуб Колас пiсаў, што «…роднае слова – гэта першая крынiца, праз якую мы пазнаём жыццё i акаляючы нас свет». Такiм чынам, беларуская мова – гэта не толькi вучэбны прадмет, але i сродак навучання. На уроках беларускай мовы вырашаюцца асноўныя задачы: адукацыйная, практычная, развiццёвая i выхавальная. Развiццёвая мэта прадугледжвае найперш развiццё навыкаў маўленча-камунiкатыўнай дзейнасцi, iнтэлектуальных здольнасцей, уяўлення i памяцi вучняў. Выхавальная мэта звязана на ўроках мовы ў першую чаргу з выхаваннем культуры мовы i эстэтычных густаў. У залежнасцi ад зместу практычнага матэрыялу ставяцца i iншыя выхавальныя мэты: патрыятычнае, маральнае, экалагiчнае выхаванне.

Мова – гэта яшчэ i канал псiхiчнага, iнтэлектуальнага развiцця чалавека. Вядома, як цесна звязана мова i мысленне: мова – сродак выражэння думкi, форма iснавання мыслення. Значыць, развiваючы мову дзiцяцi (узбагачаючы яе разнастайнымi лексiчнымi сродкамi, граматычнымi сродкамi, граматычнымi формамi i канструкцыямi, фармiруючы ўменне правiльна будаваць звязнае выказванне), мы развiваем i разумовыя(iнтэлектуальныя) здольнасцi. На ўроках мовы дзецi вучацца назiраць, аналiзаваць, супастаўляць, рабiць вывады i абагульненнi.

Як вядома, працэсы навучання i выхавання ў школе узаемазвязаныя. Урокi мовы ў сувязi з гэтым набываюць асаблiвае значэнне «Настаунiк павiнен выхоўваць павагу да роднай мовы, падтрымлiваць i развiваць у дзяцей цiкавасць да яе, адкрываць iм сiлу i прыгажосць роднага слова».

Калi настаўнiк здолее раскрыць перад дзецьмi мiлагучнасць беларускай мовы, яе вобразныя сродкi, пакажа багацце слоўнiка, пазнаёмiць вучняў са стройнай сiстэмай часцiн мовы i сiнтаксiчных канструкцый, то вучнi будуць з цiкавасцю вывучаць родную мову, пранiкнуцца глыбокай любоўю да яе, а значыць i да свайго народа – творца i носьбiта гэтай мовы.

№6 Агульнадыдактычныя прынцыпы навучання беларускай мовы.

У методыцы выкладання беларускай мовы выдзяляюцца наступныя прынцыпы навучання мове, якія дазваляюць прадбачыць вынікі педагагічнай дзейнасці. 1. Прынцып увагі да матэрыі мовы: для практычнага авалодання мовай неабходна пастаянна трэніраваць маўленча-слыхавы апарат з мэтай выпрацоўкі артыкуляцыйных, інтанацыйных навыкаў, а таксама маўленчага слыху. 2. Прынцып разумення моўных значэнняў, які патрабуе комплекснага вывучэння розных бакоў мовы, пры якім семантыка слова і яго граматычная форма выступаюць у адзінстве. 3. Прынцып ацэнкі выразнасці мовы, які прадугледжвае разуменне вучнямі не толькі сэнсу слоў, выказвання, але і эмацыянальных адценняў, экспрэсіі. 4. Прынцып развіцця адчування мовы. Гэта значыць, што неабходна арганізаваць працу так, каб вучні адчулі і засвоілі традыцыю мовы – літаратурныя нормы. 5. Прынцып каардынацыі вуснай і пісьмовай мовы, які патрабуе забяспечыць у навучальным працэсе актыўнае апераджальнае развіццё вуснай мовы ў параўнанні з пісьмовай, паколькі апошняя з’яўляецца адбіткам першай. 6. Прынцып паскарэння тэмпу навучання: чым лепш будуць развітыя маўленчыя навыкі, тым будзе лягчэй вучням засвоіць любы вучэбны прадмет, любую інфармацыю.

Акрамя гэтых прынцыпаў, у методыцы навучання мове апошнім часам сфармуляваны і шэраг іншых, якія дазваляюць узняць сучасны стан выкладання мовы на больш высокі ўзровень. 1. Прынцып функцыянальнай накіраванасці навучання мове, які заключаецца ў асэнсаванні ролі моўных адзінак у працэсе маўлення ( для чаго ў мове існуюць тыя ці іншыя моўныя сродкі, якая іх функцыя).

2. Прынцып камунікатыўнай накіраванасці навучання прадугледжвае арганізацыю на ўроку актыўнай маўленчай дзейнасці, накіраванай на авалоданне вучнямі рознымі тыпамі і жанрамі маўлення, набліжанымі да рэальнага працэсу зносін.

3.Структурна-семантычны прынцып патрабуе любую моўную з’яву разглядаць з боку структуры, значэння і функцыі, паколькі ў мове існуе рэальная сувязь формы і зместу.

4.Прынцып апоры на этнакультуру арыентуе настаўніка ў працэсе адбору дыдактычнага матэрыялу перш-наперш на такія тэксты, якія б адлюстроўвалі гісторыю Беларусі, традыцыі і характар беларусаў, асаблівасці іх побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры, прыроднага асяроддзя.

Агульнадыдактычныя і метадычныя прынцыпы навучання з’яўляюцца галоўнай умовай эфектыўнай арганізацыі педагагічнага працэсу.

№7 Школьны кабiнет беларускай мовы.

Павышенне эфектыунасцi урокау па бел.мове дае магчымасць засвоiць вучэбны матэрыал больш хутка i значана павышае цiкавасць вучняу да прадмета, гэта – выкарыстанне наглдяных дапаможнiкау i тэхнiчных сродкау (таблiцы, карцiны, плакаты, карткi, схемы i iнш.). Яны актывiзуюць вучэбную дзейнасць, засяроджваюць увагу на пэуных фактах мовы, даюць магчымасць настанiку лепш раскрыць многiя абстрактныя паняццi.

Як сродак нагляднасцi маюць свае значэнне дыяпазiтывы, кiнафiльмы.

Шырокае прымянене у вучэбным працэсе мае магнiтафон. Яго з поспехам выкарыстоуваюць пры выпрацоуцы перш за усе навыкау правiльнага вымаулення.

Трывала уваходзiць у работу настаунiка-славеснiка кадаскоп – прыбор для дэманстрацыi вялiкiх па памерах дыяпазiтывау-транспарантау.

Школьны кабiнет па бел мове – неабходная прыналежнасць добрай арганiзацыйнай школы. Назначэннем школьнага кабiнета бел.мовы з’яуляецца:

1. дапамога настаунiка у правядзеннi iм класных заняткау па бел.мове.

2. дапамога у арганiзацыi пазакласнай працы у ва усiх яе вiдах (гутаркавой, экскурсiйнай).

3. садзейнiчае у арганiзацыi заняткау з астатнямi вучнямi у правядзенii факультацiвау.

Адна з задач – дапамагаць настаунiку бел.мовы сачыць за вучэбнай i научна-метадычнай лiтаратурай па спецыяльнасцi, для чаго неабходна:

1. арганiзаваць у кабiнеце вiтрыну-выставу;

2. вывешваць спiсы выходзячай лiтаратуры;

3. весцi сiстэматычны каталог таго, чым папауняецца кабiнет;

4. сiстэматычэскi набываць даведнiкi па спецыяльнасцi.

У кабiнеце бел. мовы павiнна захавацца метадычная дакуменатцыя, прграмы па бел.мове, канспекты адкрытых урокау, метадычныя распрацоукi урокау бел.мовы па усей праграме.

У кабiнеце неабходны наглядныя пасобiя па бел.мове i накiроукi да iх (таблiцы, малюнкi i плакаты для працы развiцця мовы).

У кабiнеце могут быць павешаны партрэты пiсьменнiкау з iх выказваннямi аб бел.мове (Купала, Колас, Броука, Крапiва).

Добра калi у кабiнеце будзе знаходзiцца магнiтафон, пры дапамозе якога можна паспяхова вывучаць вучняу лiтаратурнаму вымауленню, выразнаму чытанню.

У кабiнеце павiнны быць развернуты выставы. Яны могуць быць пастаяннымi i эпiзадыччыскiя, па зместу – тэматычныя i агульныя.

-тэматычныя выставы устрайваюцца з мэтай паказаць пiсьмовыя работы вучняу: сiстэму працы на арфаграфiю, пунктуацыю, моуныя памылкi;

- агульныя выставы уключаюць увесь матэрыял тэматычных выстау, а таксама: альбомы лепшых работ вучняу, часопiсау, малюнкау вядомых мастакоу (рэпрадукцыi), як матэрыял па развiццю рэчы.

У кабiнеце павiнны быць матэрыял, звязаныя пазакласнай працай вучняу: матэрыялы гурту па бел.мове, стэндгазета i т.д.

№ 8 Нормы аценкi вынiкау вучэбнай дзейнасцi вучняу па беларускай мове.

Ацэньваючы пісьменнасць трэба зыходзіць з агульнага правіла: вучням прад’яўляць ў аб’ёме ведаў, ўменняў, якім іх вучылі. Таму пры праверцы пісьмовых работ усе арфаграфічныя і пунктуацыйныя памылкі, дапушчаныя вучнямі, папраўляюцца, аднак пры ацэнцы работы ўлічваюцца не ўсе. Не ўлічваюцца і не выносяцца на палі пры ацэнцы арфаграфічныя і пунктуацыйныя памылкі:1)на тыя правілы, якія не прадугледжаны школьнай праграмай; 2) на яшчэ не вывучаныя правілы; 3) у словах неправяраемымі напісаннямі, работа над якімі не праводзілася; 4) яўныя апіскі, якія скажаюць гукавы выгляд слова. 5) памылкі у захаванні аўтарскіх знакаў прыпынку. У час праверкі пісьмовых работ неабходна ўлічваць х-р памылак, сярод якіх ёсць грубыя і нягрубыя. Грубыя – тыя, што парушаюць правілы арфаграфіі пунктуацыі, якія шырока выкарыстоўваюцца ў пісьмовай мове і вывучаныя да моманту напісання работы ( вецяр, восінь).

Адсутнасць коскі перадзлучнікам а, але. Нягрубыя (дзьве лічацца за адну) : 1. памылкі ў выключэняхз првіл 2. ніправільнае ўхыванне прапісны букв у складаных уласрых назвах; памылкі ў напісанні ўласных імён іншамоўнага паходжання 3. парушэнне правіл напісання прысіавак у прыслоўях уівораных ад назоўнікаў з прыназоўнікамі; 4. выпадкі асобнага напісання не з прыметнікамі, якія выступаюць у ролі выказіка 5. пасіаноўка аднрго знаку прыпынку замест другога (аналагічнага па фукцыі) 6. памылкі ў пропуску аднаго са спалучальных знакаў прыпынку, або ў парушэнні іх паслядрўнасці (спалучэнне коскі і працяжніку, пытальніка і клічніка. Пры падліку памылак (арфаграфічных, пунтуацыйных, граматычных, моўных) звяртаецца увага на іх паўтаральнаць і аднатыпнасць. Аднолькавыя памылкі, якія патараюцца некалькі разоў у адных і тых жа словах, альбо ў аднакараневых словах, прымаюцца за адну памылку. Аднатыпныя памылкі ў розных словах лічацца кожная за асобную. Затым настаўнік робіць уліік індывідуальных памылак вучняў; высвятляецца. Што засвоена класам добра , а што патрабуе дальнейшай дапрацоўкі. Пісьмовыя работы ацэньваюцца: 1 - 0\12; 0\10;0\11;0\9памылак; 2 – 0\8;1\7; 4\4; 6\0;6\2; 2\6; 3\5;5\3;6\1 памылак; 3 – 0\7; 2\5; 4\3; 5\2; 1\6; 3\4; 5\1 памылак; 3 – 0\7; 2\5 ; 4\3; 5\2; 1\6; 3\4; 5\1; 4 – 0\6; 2\4; 4\2;1\5; 3\3; 5\3; 5 – 0\5; 2\3; 4\0; 1\4;3\2; 4\1; 6 – 0\4; 2\1; 3\0; 1\3; 2\2; 3\1; 7 – 2\0; 0\3; 1\2; 0\2; 1\1; 4іспраўлення; 8 – 0\1; 1\0 ,ці тры выпраўлення; 9 – 1 нягрубая; 2 выпраўлення; 10 – 0\0 . адзнака з’яўляецца стымулюючым сродкам актывізацыі дзейнасці вучняў.

Работа над памылкамі. Праводзіцца пасля праверкі кантрольных работ. На гэтым уроку ставіцца задача ўзнавіць веды вучняў пр адпаведных раздзелах арфаграфіі, замацаваць навыкі правапісу.

Структуара ўрока:1. азнакамленне звынікамі. 2. узнаўленне ведаў вучняў па адпаведаму тэаэтычнаму матэрыялу 3. пакз прыёмаў работы над памылкамі 4. калектыўная работа над памылкамі. 5. выкананне практыкаванняў. 6.Дамашнее заданне.

Для запяспечвання у вучняў высокай рэзультатыўнасці ўрока над памылкамі, пры падрыхтоўцы да яго неабходна падабраць адаведны дыдактычны матэрыял. Гэты матэрыял адбіраецца з наступныз крыніц: пісьмовых работ школьнікаў, з твораш мастацкай літаратуры, 3) са зборнікаў практыкаванняў, з газет і часопісаў.

№12. Метады i прыёмы навучання мове.

Метады навучання - спосабы узаемаадносiн настаунiка i вучняу, пры дапамозе якiх дасягаецца авалоданне ве­дамi, уменнямi i навыкамi, фармiруецца светапогляд вучняу, развiваюцца ix здольнасцi . Сярод метадау навучання адрознiваюць: 1) метады, якiя з'яуляюцца агульнымi для ycix цi большасцi вывучаемых у школе вучэбных прадметау; 2) метады, пры дапамозе яюх вывучаюць у пэунай сiстэме асобныя вучэбныя дысцып-лiны.

Прыёмы - гэта дэталi метаду, яго элементы, састауныя часткi i асобныя крокi у той пазнавальнай рабоце, якая адбываецца пры ужываннi данага метаду.

Метады навучання:

1. Самастойная работа. Вучэбная работа пад кiраунiцтвам настаунiка.

2. Праблемна-пошукавыя метады. Рэпрадуктыуныя метады.

3. Дэдуктыуныя метады. Iндуктыуныя метады.

4. Славесныя метады: слова настаунiка, гутарка, ра­бота з падручнiкам, даведачнай лiтаратурай.

5. Наглядныя метады: iлюстрацыi, дэманстрацыi i iнш.

6. Практычныя метады: практыкаваннi, лабараторныя работы i шш.

7. Метады стымулявання вучэння: пазнавальныя гульнi, вучэбныя экскурсii i iнш..

8. Метады кантролю.

Прыемау навучання мове:

1. Аналiз i сiнтэз.

2. Параунанне i супастауленне.

3. Абагульненне i абстрагаванне.

4. Класiфiкацыя i дыферэнцыяцыя.

5. Стварэнне праблемнай сiтуацыi.

6. Алгарытмiзацыя i лiнгвiстычны эксперымент.

№18 Выкарыстанне тыхнiчных сродкау як метад навучання мове.

Выкарыстанне наглядных дапаможнікаў і тэхнічных сродкаў дае магчымасць засвоіць вучэбны матэрыял больш хутка і трывала, значна павышае цікавасць вучняў да прадмета.

Разнастайныя віды наглядных дапаможнікаў (табліцы, карціны, плакаты, карткі, схемы і інш.) актывізуюць вучэбную дзейнасць, засяроджваюць увагу на пэўных фактах мовы, даюць магчымасць настаўніку лепш раскрыць многія абстрактныя паняцці. Табліцы-схемы, напрыклад, пры дапамозе сімволікі садзейнічаюць больш глыбокаму раскрыццю той ці іншай моўнай заканамернасці. Яны выкарыстоўваюцца перш за ўсе пры тлумачэнні правіл арфаграфіі і пунктуаціі. У такіх табліцах з дапамогай графікі , колеру, надрадковых знакаў, асобага размяшчэнняі г. д. указваюцца сэнсовыя, граматычныя, фанетычныя і іншыя прадметы, на аснове якіх вырашаюцца арфагграфічныя і пунктацыйныя задачы. Паколькі правільнае напісанне той ці іншай арфаграмы залежыць ад адной ці некалькіх умоў (папярэдніх або наступных літар, націску, прыналежнасці слова да пэўнай граматычнай катэгорыі і інш.), усе яны павінны быць адлюстраваны ў табліцах, прысвечаных правілам арфаграфіі. Мэтазгодна, каб у табліцах, звязаных з правапісам прыставак, каранёў, суфіксаў, канчаткаў, былі паказаны асобныя марфемы, а не словы. Табліцы, прысвечаныя правілам пунктуацыі, адлюстроўваюць мадэлі сінтаксічных канструкцый незалежна ад іх канрэтнага лексічнага напаўнення. Таму даюць магчымасць адхіліцца ад канкрэтнага моўнага матэрыялу, каб сканцэнтраваць увагу на заканамернасцях, якія існуюць у сістэме пунктуацыі.

Табліцы, якія выкарыстоўваюцца з мэтай развіцця мовы, будуюцца як слоўнікавыя. Іх асноўная задача – аблегчыць запамінанне канкрэтнага моўнага матэрыялу, цяжкага ў якіх-небудзь адносінах з пункту гледжання правапісу, маўлення ці ўжывання. Менавіта так (на канкрэтным моўным матэрыяле) пабудованы, напрыклад, табліцы: “Правільна ўтвары формы слова абое”, “Правільна спрагай дзеяслоў есці”, “Правільна ўтвары формы дзеяслова бегчы”.

Ролю моцнага стымулу выконвае малюнак, які цікава, нярэдка з гумарам ілюструе асаблівасць пэўных граматычных форм і канструкцый. З улікам гэтага распрацаваны новы сродак навучання - раздатачны выяўленчы матэрыял (карткі з малюнкамі і заданнямі да іх для самастойнай работы). Такія карткі могуць зрабіць самі вучні, якія займаюца ў гуртку роднай мовы.

Шырокае прымяненне ў вучэбным працэсе мае магнітафон. Яго з поспехам выкарыстоўваюць пры выпрацоўцы перш за ўсё навыкаў правільнага вымаўлення.

Трывала ў ваходзіць у работу настаўніка-славесніка кадаскоп – прыбор для дэманстрацыі вялікіх па памерах дыяпазітываў-транспарантаў. Асноўная перавага кадаскопа ў тым, што ён дае магчымасць перадаваць на экран або школьную дошку шматразова павялічанае адлюстраванне ва ўмовах звычайнага асвятлення. У адрозненне ад табліц і схем, якія паказваюць закончаны вывад або статычны матэрыял для вываду, з дапамогай кадаскопа можна праілюстрыраваць сам працэс дзеяння моўнай заканамернасці.

№19 Сучасны урок беларускай мовы: структура i тыпы.

Урок — асноуная форма вучэбнай работы у агульна-адукацыйнай школе.

Тыпы урокау па мове: урок паведамлення новых ведау, урок замацавання ведау i навыкау, урок паутарэння i абагульнення, урок праверкi ведау i навыкау, урок развiцця мовы вучняу, урок аналiзу пiсьмовых работ, камбiнiраваны урок.

Б. Т. Паноу вылучае наступныя чатыры групы ты­пау урокау:

I. Уpoкi, якiя класiфiкуюцца у адпаведнасцi з рознымi пcixoлaгa-пeдaгaгiчнымi асаблiвасцямi засваення матэрыялу вучнямi (урокi паутарэння i абагульнення ведау, камбiнiраваныя урокi).

II. Урокi якiя вылучаюцца у адпаведнасцi з выкарыстаемыi на ix вядучымi метадамi навучання:

1. Урою-лекцыi.

2. Урокi-семiнары.

3. Урокi-практыкумы.

III. Урокi развщця мовы:

1. Урокi навучання пераказам.

2. Уpoкi навучання сачыненням.

IV. Тыпы урокау дапаможнага характару:

1. Кантрольныя ypoкi.

2. Урокi аналiзу пiсьмовых работ.

Асноуныя тыпы урокау па мове.

Структура урока паведамлення новых ведау:

1. Праверка дамашняга задання (як засвоены тэарэтычны матэрыял, як выканана практыкаванне).

2. Падрыхтоука вучняу да успрымання новага матэрыялу (актуалiзацыя апорных ведау).

3. Паведамленне тэмы i мэты урока.

4. Тлумачэнне настаунiкам новага матэрыялу.

5. Замацаванне новых ведау.

6. Падвядзенне вынiкау урока.

7. Заданне на дом i iнструктаж пра выкананне яго.

Галоуная умова арганiзацыi урока - эфектыунае выкарыстанне кожнай хвiлiны навучальнага часу.

Структра урока замацавання ведау i навыкау:

1. Паведамленне мэты будучай работы на уроку, усведамленне яе вучнямi.

2. Узнауленне тэарэтычных звестак, выкарыстанне якiх будзе патрэбным на уроку.

3. Выкананне вучнямi разнастайных практыкаванняу.

4. Праверка якасцi самастойнай работы вучняу.

5. Заданне на дом (для работы над далейшым замацаваннем ведау, уменняу i навыкау).

6. Паведамленне вынiкау урока.

структура урока, на якiм праводзiц­ца кантрольная работа:

1. Паведамленне мэты.

2. Вусная праверка ведау вучняу (франтальна).

3. Вызначэнне пiсьмовага задання.

4. Самастойнае выкананне вучнямi кантрольнай ра­боты.

5. Адказы настаунiка на пытаннi вучняу.

6. Падвядзенне выыкау урока.

7. Заданiе на дом.

Урокi работы над памылкамi

1. Азнакамленне вучняу з вынiкамi пiсьмовай работы.

2. Узнауленне ведау школьнiкау па адпаведнаму матэрэалу.

4. Калектыуная работа над памылкамi.

5. Выкананне практыкаванняу.

6. Дамашняе заданне.

Структура абагульняючага урока:

1. Паведамленне мэты урока.

2. Праверка дамашняга заданiя.

3. Аналiз матэрыялу з мэтаю абагульнення вывуча­нага.

4. Работа над вывадамi

5. Практыкаваннi на выкарыстанне абагульняючых правiл.

6. Аб'яуленне настаунiкам адзнак.

7. Заданне на дом.

8. Падвядзенне вынiкау урока.

Структура камбiнiраванага урока:

1. Арганiзацыя пачатку урока.

2. Пастаноука мэты i задачы урока.

3. Праверка дамашняга заданiя.

4. Тлумачэнне новага матэрыялу.

5. Замацаванне.

6. Паутарэнне.

7. Падвядзенне вынiкау урока.

8. Заданне на дом.

№ 20 Традыцыйныя формы навучання: урок-вывучэнне новага матэрыялу.

У методыцы навучання традыцыйна замацаваліся наступныя тыпы ўрокаў у залежнасці ад дыдактычнай мэты:

-урок вывучэння новага матэрыялу;-урок замацавання ведаў, уменняў і навыкаў;-урок паўтарэння і абагульнення вывучанага;-камбінаваны ўрок;-урок развіцця звязнай мовы; -урок кантролю і ацэнкі ведаў, уменняў і навыкаў;-урок аналізу пісьмовых работ.

Урок вывучэння новага матэрыялу. Асноўная мэта ўрока- засваенне новай тэмы. Прыступаючы да падрыхтоўкі ўрока названага тыпу, трэба памятаць, што засваенне новых ведаў заснавана на заканамернасцях мыслення, памяці, успрымання.

Структура ўрока вывучэння новага матэрыялу.

1. Паведамленне тэмы і мэты ўрока.

2. Актуалізацыя апорных ведаў з мэтай падрыхтоўкі вучняў да засваення новага матэрыялу.

3. Псіхалагічная падрыхтоўка вучняў да ўспрымання новага матэрыялу (стварэнне праблемных сітуацый, пастаноўка даследчых задач і інш.).

4. Вывучэнне новага матэрыялу з выкарыстаннем актыўных метадаў і прыёмаў.

5. Замацаванне вывучанага.

6. Хатняе заданне, падвядзенне вынікаў ўрока.

№21 Традыцыйныя формы навучання: урок замацавання ведаў, уменняў і навыкаў.

Асноўная мэта такіх урокаў- замацаваць веды па пэўнай граматычнай тэме і выпрацаваць адпаведныя навыкі. На гэтых уроках школьнікі выконваюць

разнастайныя практыкаванні, у працэсе якіх на аснове атрыманых ведаў фарміруюцца навыкі і ўменні.

№ 22 Традыцыйныя формы навучання: урок паўтарэння і абагульнення вывучанага

Такія ўрокі праводзяцца з мэтай паўтарэння, абагульнення і сістэматызацыі вывучанага.

У школьнай практыцы вядома некалькі відаў урокаў паўтарэння:- паўтарэнне ў пачатку вучэбнага перыяду (года, чвэрці);- абагульняючае (тэматычнае) паўтарэнне; -паўтарэнне не звязанае з вывучэннем новага матэрыялу;-паўтарэнне ў канцы вучэбнага перыяду (года, чвэрці).

На абагульняльных уроках мэтазгодна браць для аналізу варыятыўны матэрыял, ствараць умовы, сітуацыі для параўнання, класіфікацыяі моўных з’яў і г.д

№24.Нетрадыцыйныя формы навучання: урок-практыкум, урок-семiнар.

У апошнi час побач з традыцыйнымi формамi урока шырока выкарыстоуваюцца новыя формы заняткау, якiя забяспечваюць актыуны удзел на уроку кожнага вучня, павышаюць аутарытэт ведау i iндывiдуальную адказнасць школьнiкау за вынiкi вучэбнай працы, садзейнiчаюць стварэнню атмасферы супрацоунiцтва i калектывiзму.

Сярод гэтых форм асаблiвую увагу настанiкi-практыкi удзяляюць такiм формам, як лекцыi(лекцыi-гутаркi), семiнары, практыкумы, кансультацыi, залiкi i нш.

Урок-семiнар - найбольш садзейшчае выхаванню самастойнасцi вучняу у авалоданнi ведамi, фармiраванню уменняу працаваць з кнiгай i навыкау маналагiчнай мовы. На такiм уроку вучнi выступаюць з паведамленнямi (даклады, рэфераты), якiя рыхтуюцца iмi загадзя. Затым пад кiраунiцтвам настаунiка адбываецца абмеркаванне гэтых выступленняу.

Сам урок-семiнар пачынаецца звычайна з уступнага слова настаунiка: фармулююцца мэты i задачы семiнара, вылучаюцца асноуныя праблемы. Затым даецца слова дакладчыкам. У абмеркаваннi дакладау (рэфератау) прымаюць удзел не толькi спецыяльна вызначаныя рэцэнзенты, але усе жадаючыя.

Урокi-залiк - галоунае прызначэнне урокау-залiкау - забяспечыць кантроль i ацэнку ведау, уменняу i навыкау вучняу па той цi iншай тэме.

Поспех ypoкa-зaлiкa у вялiкай ступенi залежыць ад яго падрыхтоукi. Праграма залiку павiнна быць вядома вучням загадзя.

Уключае у сябе тры этапы:

I этап - папярэдняя падрыхтоука да урока настаунiкау i вучняу;

II этап - правядзенне урока;

III этап - падвядзенне вынiкау.

Уpoкi-лекцыi - способ выкладання ведау на уроках павiнен скрыжоувацца з гутаркай, у хо­дзе якой вучнямi вырашаюцца пытаннi праблемнага ха­рактару, выконваюцца асобныя заданнi настаунiка, звязаныя з узнауленнем раней вывучанага школьнiкамi матэрыялу з неабходнасцю яго абагульнення i сiстэматызацьi.

Школьная лекцыя павiнна працягвацца не больш 25 - 30 мiнут (VII - VIII класы), 5-10 мшут (V - VI класы). Астатнi час звычайна адводзiцца на выкананне самастойнай работы па вывучаемай тэме.

Тыпы лекцый:

1. Уводную, ею пачынаецца вывучэнне курса. У пра­цэсе такой лекцыi вучнi знаёмяцца з асноунымi тэарэтычнымi палажэннямi тэмы цi раздзела, з агульнай характарыстыкай праблемы, вывучэнне якой яшчэ адбудзецца.

2. Аглядную, у ей разглядаюцца асноуныя пытаннi тэмы.

3. Абагульняючую, яна уяуляе сабой аналiз якой-небудзь тэмы на аснове абагульнення раней вывучанага матэрыялу.

№ 26 Дзесяцібальная сістэма ацэнкі вучэбных дасягненняў вучняў

Прадуманая і правільна арганізаваная сістэма праверкі ацэнкі вучэбных дасягненняў вучняў з'яўляецца важнай умовай арганізацыі сістэматычнай навучальнай працы школьнікаў, актывізацыі іх мыслення, развіцця і выхавання. Яна дае настаўніку неабходную інфармацыю пра тое, як ідзе засваенне не праграмнага матэрыялу, дапамагае ўносіць неабходныя карэктывы ў навучальны працэс.

Навучанне беларускай мове ўключае моўны і маўленчыя зместавыя напрамкі. Асноўнай яго мэтай у школе з'яўляецца фарміраванне высокаадукаванай асобы — носьбіта мовы, яе творцы, суб'екта, які карыстаецца родным словам ва ўсі сферах жыццядзейнасці: пазнавальнай, нацыянальна-культурнай, навучальнай, маральна-этычнай, бытавой і інш. Дасягаецца гэтая мэта ў працэсе вырашэння наступных задач: 1.Фарміраванне моўнай кампетэнцыі: засваенне ведаў аб сістэме мовы, выпрацоўка ўмення карьістацца імі для паляпшэнн арфаграфічнай, пунктуацыйнай і маўленчай пісьменнасці; асэн саваные ведаў аб мове як грамадскай з'яве і сістэме, якая развіваецца; аваподанне спосабамі навучальнай дзейнасці, неабходнымі для глыбокага асэнсавання законаў і фактаў мовы. 2.Фарміраванне камунікатыўнай кампетэнцыі: папаўнен не лексікі вучняў, развіццё канструктыўна-сінтаксічных уменняў і навыкаў; авалоданне разнастайнымі відамі маўленчай дзейнасці, культурай маўленчых паводзін. Такім чынам, аб'ектам праверкі моўнай падрыхтоўкі школьнікаў з'яўляюцца: - веданне мовы і яе нормаў - арфаэпічных, арфаграфічных, пунктуацыйных, лексічных, граматычных; - веды пра мову (засваенне асноўных лінгвістычных паняццяў — фанетычных, лексічных, граматычных, маўленчых)

— валоданне навуковымі спосабамі дзеянняў пры аналізе моўных з'яў;

— уменні ў розных відах маўленчай дзейнасці. З улікам агульных палажэнняў 10-бальнай сістэмы ацэнкі, узроўняў засваення вучэбнага матэрыялу ацэнку вучэбных дасягненняў вучняў можна паказаць у выглядзе табліцы.

№	Узроўні вучэбных дасягненняў	Узроўні засваення вучэбнага матэрыялу	Балы
1	Нізкі (рэцэптыўны)	Пазнаванне	1-2
2	Здавальняючы(рэцэптына-рэпрадуктыщны)	Неўсвядомленае ўзнаўленне	3-4
3	Сярэдні (прадуктыўны)	Узнаўленне на ўзроўні разумення	5-6
4	Дастатковы	Прымяненне ведаў у знаемай сітуацыі	7-8
5	Высокі прадуктыўны, творчы	Высокі (прадуктыўны, творчы)	9-10

Інтэгральная 10- бальная шкала ацэнкі вучэбных дасягненняў вучняў.

Ацэнка вуснага адказу.

Вуснае апытанне з'яўляецца адным са спосабаў праверкі ведаў, уменняў і навыкаў вучняў аб сістэме мовы і маўленні.Вуснае звязнае выказванне паказвае ўзровень засваення вучнем агульных палажэнняў, правілаў, азначэнняў і ўменне прымяняць атрыманыя веды на практыцы, ствараць звязнае, лагічна паслядоўнае паведамленне на пэўную тэму.

Пры ацэнцы адказу вучня ўлічваецца наступнае: 1) ступень усвядомленасці вывучанага; 2) уменне прымяняць веды на практыцы;3)моўнае афармленне адказу (захаванне літаратурных нормаў беларускай мовы); лагічнасць, правільнасць, паўната, выразнасць адказу.

№ 34 Пераказы и их виды, методыка их правядзення.

Пераказ-гэта пісьмовая або вусная перадача сваімі словамі чаго-небудзь прачытанага, пачутага.

Пераказы бываюць рознага віду:падрабязныя і сціслыя(па адносінах да аб’ёму зыходнага тэксту), поўныя, выбарачныя і з дадатковым заданнем (па адносінах да зместу зыходнага тэксту).

У падрабязным пераказе ставіцца задача не толькі перадаць асноўную думку аўтара, але і захаваць паслядоўнасць тэксту, апісанне месца, дзеючых асоб, дэталей і характэрныя выразныя сродкі мовы: аўтарскую лексіку, фразеалогію, сінтаксіс.

Сціслы пераказ прадугледжвае некалькі іншы падыход да тэксту. Вучні коратка перадаюць змест прачытанага настаўнікам тэксту, апускаючы падрабязнасці. Тут патрабуецца захаваць толькі асноўную думку, а таксама тыя моўныя асаблівасці тэксту і мастацкія дэталі, без якіх нельга зразумець яго ідэйнай накіраванасці і дасягнуць пазнавальна-выхаваўчых мэт.

У поуным пераказе змест зыходнага тэксту перадаецца поўнасцю У выбарачным пераказе ўзнаўляецца якая-небудзь адна з “рассыпаных” у розных частках тэм (мікратэм) зыходнага тэксту, напрыклад, апісанне наступлення раніцы, якое дадзена ў тэксце разгрупавана, у некалькіх частках У пераказе з дадатковым заданнем зыходны тэкст некалькі змяняецца, перапрацоўваецца ці дапаўняецца звязаным па сэнсу з зыходным, але самастойным тэкстам, створаным аўтарам пераказу. У выніку змест пераказу не супадае са зместам зыходнага тэксту. У метадычнай літаратуры такія пераказы прынята называць пераказамі з творчымі заданнямі.

Можна вылучыць дзве групы творчых заданняў да пераказу:

а) прапануецца адказаць на пытанне, выказаць сваю думку наконт зместу тэксту і г.д. У такім выпадку ў зыходны тэкст не ўносіцца ніякіх змен - вучань стварае свой тэкст, як правіла, пасля пераказу зыходнага; б) прапануекцца дапісаць пачатак (уступ), канец (заключэнне) да зыходнага тэксту ці ўвесці ў яго элементы апісання: знешнасці героя, часу, месца дзеяння і г.д. Гэта значыць, вучань уносіць змены ў зыходны тэкст.

Сярод пераказаў, ускладненых моўным заданнем, вылучаюцца пераказы з лексічным, граматычным (марфалагічным, сінтаксічным), стылістычным і г.д. заданнямі: а) прапануецца замяніць форму асобы, часу, ладу: напрыклад, перадаць змест зыходнага тэксту ў форме не прошлага, а цяперашняга часу і г.д.; б) прапануецца ўжыць у пераказе пэўныя словы, словазлучэнні, сказы, якія маюцца ў зыходным тэксце, ці пэўныя групы слоў, словазлучэнняў, сказаў.

У сувязі з правядзеннем пераказаў у сучаснай метадычнай літаратуры прапануецца наступны парадак работы:

І. Падрыхтоўчая работа.

1. Аб’яўленне тэмы і мэты заняткаў. Уступная гутарка пра зыходны тэкст-і яго аўтара.

2. Чытанне зыходнага тэксту.

3. Гутарка пра яго змест.

4. Складанне плану пераказу.

5. Чытанне зыходнага тэксту па частках і моўны аналіз яго.

6. Работа па правапісу.

7. Выніковае чытанне зыходнага тэксту.

ІІ. Напісанне пераказу.

ІІІ. Праверка пераказу і падрыхтоўка да яго аналізу ў класе.