Leksem to najmniejsza jednostka systemu leksykalnego języka. Może występować samodzielnie lub w połączeniu z innymi wyrazami. Wyrazy informują o zjawiskach z otaczającej rzeczywistości, tzn. nazywają lub wskazują na osobę lub przedmiot, procesy, czynności, mόwią relacjach między rόżnymi zjawiskami lub o relacjach między składnikami tekstu.

Semantyka to dział nauki o języku zajmujący się znaczeniem wyrazόw, związkόw frazeologicznych i wypowiedzeń. W językoznawstwie wspόłczesnym badania semantyczne dotyczą także:

1. relacji zachodzących między znaczeniem wyrazu a jego formą;

2. stosunkόw zachodzących między wartością podstawową wyrazu a jego aktualnym znaczeniem w tekście;

3. problemόw homonimii, polisemii, synonimii;

4. zmian znaczeniowych i przyczyn przesunięć znaczeniowych wyrazόw.

Znaczenie wyrazu

Trόjkąt Ogdena i Richardsa (Ogden C.K., Richards I.A. The Meaning of Meaning, London 1923): jako znaczenie umieszcza się pojęcie rozumiane jako typ myśli, odrόżnione od przedmiotu oznaczonego (referenta)

pojęcie (typ myśli)

znaczenie

znak przedmiot

(wyraz) (referent)

Rozumienie znaczenia jako zachowania (Bloomfield L. Language. London, 1935; Morris C.W. Foundations of the Theory of Signs, Chicago 1938; Osgood C.E. A Behavioristics Analysis of Perception and Language as Cognitive Phenomena (w:) Contemporary Approaches to Cognition, Cambridge 1957): Znaczeniem wyrażenia jest zachowanie ludzi reagujących na posłyszenie tego wyrażenia, np. wypowiedź “Jestem głodny” wywołuje u odbiorcy reakcję przyniesienia pożywienia.

Rozumienie znaczenia jako przedmiotu lub cech przedmiotu Mill (Mill J., St. System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, Warszawa 1843) wyrόżnił cały szereg nazw ze względu na sposόb odnoszenia się do rzeczy nazywanej, a wśrόd nich przede wszystkim tzw. nazwy konotujące, to zn. ktόre nie tylko nazywają (denotują), ale i implikują pewne cechy przedmiotόw. Termin konotacja uzyskał pόźniej w językoznawstwie nowe znaczenie.

Rozumienie znaczenia jako ekstensji (zakres wyrażenia, zjawiska świata, do ktόrych wyrażęnia się odnoszą) i potoczna wiedza o objektach ? Czyją wiedzę przyjąć jako podstawę ustalania znaczenia. Na ogόł leksykologowie wypowiadają się za tym, żeby słownik oddawał naiwny, przeciętny pogląd na świat, a nie wiedzę encyklopedyczną, ponieważ wiedza językowa nie jest wiedzą o świecie, a polega jedynie na świadomości odniesienia wyrazόw do zjawisk. Wiedza zwykłych mόwiących o przedmiotach opiera się na znajomości faktόw typowych, egzemplarzy wzorcowych, ktόre stanowią podstawę wyrόżnienia się stereotypόw (prototypόw), ujmujących najczęściej zewnętrzne nieistotne cechy zjawisk. Prace:

Bartmiński J. Założenia teoretyczne słownika (w:) Słownik ludowych stereotypόw językowych. Zeszyt prόbny, red. J. Bartmiński, Wrocław 1980; Bartmiński J. Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji (w:) Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin 1988; Profilowanie pojęć, red. J. Bartmiński, Lublin 1993; Tokarski R. Znaczenie słowa i jego modyfikacje w tekście, Lublin 1987; Tokarski R. Słownictwo jako interpretacja świata (w:) Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t.2, Wrocław 1993; O definicjach i definiowaniu, red. J. Bartmiński i R. Tokarski, Lublin 1993.

Rozumienie znaczenia jako sposobu użycia wyrażenia Wittgenstein L. Philosophische Untersuchungen. Oxford 1953), ktόry pisał: «Nie szukajcie znaczenia, szukajcie użycia” G. Ryle (Ryle G. The Theory of Meaninig (w:) British Philosophy in the Mid-Century. London 1957: “Znać znaczenie wyrażenia to znać zasady jego użycia”. Filozofowie oksfordzcy zajęli się wszelkimi formami użycia języka, opisując rόżnorodne działania językowe (formy zachowania się językowego) jako tzw. akty mowy. Do znacz. użytych wyrażeń wprowadza sięże intencje nadawcy. Tę koncepcję znaczenia rozwija w swoich pracach Grice (Grice H.P. Logic and Conversation (w:) The Logic of Grammar, eds D. Davidson, G. Harman 1975; Grice H.P. Futher Notes on Logic and Conversation (w:) Syntax and Semantics 9 1978) Rozprawa Grice’a (1975) zawiera opis reguł wspόłpracy między nadawcą a odbiorcą, reguł, na podstawie ktόrych odbiorca odczytuje zamierzony przez nadawcę sens, często rόżny od sensu literalnego.

Koncepcja znaku i znaczenia Ferdynanda de Saussure’a (1906-1911 – wykłady z językoznawstwa ogόlnego, wydane drukiem w 1916). Saussure podkreśla, że znak ma ch-r psychiczny: łączy nie rzecz i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny. Pojęcie to el-t znaczony (signifié), a obraz akustyczny to el-t znaczący (significant). “Znak językowy jest więc bytem psychicznym o 2 obliczach”.

Koncepcja znaczenia jako zbioru konsekwencji wynikających z użycia wyrażęnia. R. Jakobson: “Znaczenie dowolnego znaku językowego to jego przekład na inny znak, a w szczegόlności na znak bardziej rozwinięty» (Jakobson R. On Linguistic Aspects of Translation (w:) On Translation, ed. R.A. Brower, London 1959) Do tego ujęcia nawiązują prace pόźniejszych językoznawcόw, np. I. Mielczuka (Мельчук И. Опыт теории лингвистических моделей «Смысл – Текст». М., 1974) i I. Bellertowej (Bellert I. Niektόre postawy modalne w interpretacji semantycznej wypowiedzeń (w:) Sesja Naukowa Międzynarodowej Komisji Budowy Gramatycznej Językόw Słowiańskich. Wrocław 1971). Bellert I.: “Interpretacja semantyczna (znaczenie, rozumienie) dowolnego wypowiedzenia to zbiόr wnioskόw wynikających z tego wypowiedzenia».

U podstaw modelu “Sens – Tekst” leży przekonanie, że ta sama inf-cja może być przekazana w rόżny sposόb, za pomocą rόżnych struktur językowych stanowiących wzajemne parafrazy, przy zastosowaniu rόżnych leksemόw, rόżnych struktur składniowych i morfologicznych. Przedstawiony przez Mielczuka model obejmuje ponad 50 typόw reguł leksykalnych i ok. 30 reguł syntaktycznych, stanowiących podstawę tworzenia struktur synonimicznych.

P.H. Nowell-Smith: zamiast pytać, co dane słowo znaczy, należy pytać “co mόwiący rozumieją, używając danego słowa” (Nowell-Smith P.H. The Logic of Adjectives (w:) Ethics, Oxford 1957). A. Bogusławski: “Znaczenie to to, czego można sięć bezpośrednio z użytych el-tόw językowych».

Językoznawstwo kognitywne (koniec lat 80-ch -- pocz. 90-ch). Amerykanie G. Lakoff, Ch. Fillmore, R.

Langacker. Praca o metaforze (Lakoff G., Johnson M. Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988). W

językoznawstwie europejskim lingwiści francuscy F. Rastier i G. Kleiber. Konferencja w 1989 w

Duisburgu, czasopismo “Cognitive Linguistics”. W Polsce -- J. Bartmiński, R. Tokarski, w Rosji – J.

Apresjan, E. Paduczewa, N.D. Arutiunowa (badania nad naiwnym obrazem świata), etnolog i etnograf N.

Tołstoj (badania nad związkiem kultury i jęz.). A. Wierzbicka.

Znaczenie w ujęciu kognitywistόw (przede wszystkim amerykańskich Lakoffa i Langackera)

to “reprezentacja świata” w umysłach ludzi mόwiących, a więc wszystko, co mόwiący, używając

wyrazόw, wiążą ze zjawiskami świata, często nie cechy istotne, ale typowe, silnie skojarzone, asocjacyjne. Istnieje w umysłach mόwiących schematyczny obraz przedmiotu (tzw. wyidealizowany model kognitywny)

Znaczenie można określić odnosząć wyraz do rzeczywistości pozajęzykowej; jest ono także uwarunkowane kontekstem i sytuacją komunikacyjną; zależy rόwnież od nastawienia i emocji nadawcy i odbiorcy oraz epoki historycznej, w ktόrej leksem jest używany.

rodzaje znaczeń

1. leksykalne znaczenie to znaczenie podstawowe wyrazu, niezależne od kontekstu, zamieszczone w słowniku. Może składać się z kilku znaczeń, jeżeli wyraz jest polisemiczny. Treść znaczeniowa to całokształt inf-cji przekazywanych przez dany leksem o objekcie lub zbiorze objektόw. Im bogatsza jest treść wyrazu, tym węższy jest jego zakres. Zakres znaczeniowy wyrazu to to przedmiot jednostkowy lub ogόł przedmiotόw określanych daną nazwą. Zakres znaczenia leksykalnego moć rόżny w rόżnych językach. Jeden i ten sam fragment rzeczywistości może być oznaczony przez rόżną ilość leksemόw (pol. iść, jechać, ang. go, go by (bus/train); pol. mgła, hiszp. bruma ‛mgła nad morzem’, niebla ‛ mgła nad lądem’, ang. fog ‛gęsta mgła’, mist ‛rzadka mgła’.

2. aktualne znaczenie to znaczenie używane w konkretnym wypowiedzeniu

3. metaforyczne

4. strukturalne znaczenie to znaczenie wywodzące się z budowy słowotwόrczej wyrazu

5. gramatyczne

6. etymologiczne znaczenie to znaczenie, ktόre można rekonstruować na podstawie znajomości etymologii i pierwotnej budowy słowotwόrczej. W niektόrych wypadkach pokrywa się ze znacz. słowotwόrczym.

7. pragmatyczne.

Element konotacyjny (asocjacyjny) to zn. inf-cja o pewnych cechach nieistotnych, kojarzonych przez mόwiących ze zjawiskami nazywanymi, bowiem znacz. wyrażęń to nie tylko odniesienie do objektywnych zjawisk rzeczywistych, ale także zjawisk myślanych, przeżyć, emocji, wyobrażeń wiązanych ze zjawiskami. W kwestii włączania znaczeń konotacyjnych nie ma między semantykami zgody. Przy ujęćiu kognitywistycznym nastawionym bardziej radykalnie (w językoznawstwie polskim takie stanowisko zajmuje J. Bartmiński) wszelkie asocjacje i wyobrażęnia, a także przekonania wiążane z przedmiotem nazywanym. Owe wyobrażenia i przekonania mόwiących rekonstruuje się na podstawie tekstόw. Przy ujęciu bardziej umiarkowanym (R. Tokarski, Apresjan) należy oddzielić cechy istotne (konieczne, występujące w każdym użyciu słowa) od cech konotacyjnych, nieistotnych, a wśrόd konotacji odrόżnić silne, utrwalone językowo (Mające podtwierdzenie w polisemii, derywacji, frazeologizmach, przysłowiach) od konotacji słabych, pośiadczanych tekstowo, np. przy wyrazie matka konotacja silna ‛opiekuńczość’ (matkować komu), przy wyrazie woda konotacja silna ‛beztreściowość’ (lać wodę)

Aspekt aksjologiczny. (Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2003) Oceny dotyczą relacji między światem rzeczywistym i wyidealizowanym modelem. Arutiunowa dzieli predykaty na ogόłnooceniające (dobry-zły) oraz częściowo oceniające

-zmysłowo-smakowe (hedonistyczne) przyjemny-nieprzyjemny

-psychologiczne-intelektualne interesujący-nieinteresujący

- emocjonalne radosny-smutny

-estetyczne ładny-brzydki

-etyczne moralny-niemoralny

-utylitarne pożyteczny – szkodliwy

-normatywne prawidłowy-nieprawidłowy

Sem -- najmniejsza jednostka w planie treści. Semy nie mają odpowiednikόw w planie wyrażania.

Leksykalizacja to przekształcenie się przejrzystej pod względem słowotwόrczo-znaczeniowym formacji w nieprzejrzysty słowotwόrczo wyraz. Możemy mόwić o wyrazach mniej, bardziej lub całkowicie zleksykalizowanych.

Przyczyny leksykalizacji:

• zmiany fonetyczne, zacierające często granice między cząstkami słowotwόrczymi wyrazόw (ciszcz-ba od cis(k)nąć się – ciżba);

• zmiany w zasobie leksykalnym języka (przez zanik takich czasownikόw jak rzwieć ‛ryczeć’, brzyć ‛ciąć’ pochodne od nich wyrazy rzewny i brzytwa są wyizolowane ze swych pierwotnych powiązań słowotwόrczych)

Deleksykalizacja wyrazόw – nawrόt do ich strukturalnego czy etymologicznego

znaczenia. Często dla celόw humorystycznych.

Pole znaczeniowe jest to pewna strefa pojęciowa, ktόrej składowe pojęcia wyrażane są przez leksemy danego języka. Pole znaczeniowe tworzą szczegόlnego typu związki znaczeniowe (stosunki synonimii, antonimii, homonimii, hiponimii, komplementarności, konwersji). Prace:

Buttler D. Struktura znaczeniowa wyrazόw. Prace Filologiczne XXVI 1976; Pisarek W. Pojęcie pola wyrazowego i jego użyteczność w badaniach stylistycznych, Pamiętnik literacki LVIII 1967; Miodunka W. Teoria pόl językowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunkowania, Krakόw 1980; Lyons J. Semantics, 1,2, Cambridge 1977; Helbig G. Dzieje językoznawstwa nowożytnego, Wrocław 1982

Oryginalne prace zawierające opisy pόl semantycznych, np. rozprawa Pisarkowej omawiająca pole semantyczne zapachόw, R. Tokarskiego o polu wyrazowym nazw człowieka, badania M. Grochowskiego na temat rόżnego typu czasownikόw.

Prototyp to zjawisko uznawane przez mόwiących za typowe.

3 głόwne rozumienia pojęcia prototyp:

1) prototyp jako najlepszy przykład kategorii, najlepszy przedstawiciel danej kategorii (np. w kategorii “owoc” najlepszy egzemplarz to jabłko; najmniej reprezentatywny to oliwka)

2) prototyp jako zespόł cech typowych dla danej kategorii

3) prototyp jako centrum znaczeniowe wyrazu przeciwstawione peryferii

Stereotyp to zespόł wyobrażeń, przekonań i typowych cech wiązanych z określonymi typami osόb.

Synonimy to wyrazy lub związki frazeologiczne bli­skie znaczeniowo innym wyrazom lub frazeologizmom, niekiedy z nimi jednoznaczne. Równoznaczność jest zjawiskiem rzadkim, ma zwykle ch-r przejściowy ze względu na silnie przejawiającą się dążność do rόżnicowania znaczeniowego i stylistycznego jednoznacznikόw, dotyczy najczęściej par wyrazów, z których jeden jest rodzimy a drugi obcy, np. języ­koznawstwo i lingwistyka. Częściej występuje bliskoznaczność. Ze względu na wartość znaczeniową i barwę uczuciową wyróżniamy synonimy:

znaczeniowe (semantyczne) -- wyrazy, które odnoszą się do danego przedmiotu, zjawiska, pojęcia, cechy lub czynności, ujmując je z różnych stron i podkreślając inne odcienie znaczeniowe, mogą się rόżnić stopniem intensywności np. deszcz, mżawka, ulewa, burza, nawałnica. Synonimy mało zrόżnicowane pod względem semantycznym mają mimo to niekiedy rόżny zakres stosowalności (kasztanowaty -- o włosach, brązowy – o tkaninie, piwny – o włosach). Nie wszystkie wyrazy należące do tej samej grupy synonimicznej w rόwnym stopniu się nadają do użyć przenośnych, np. w grupie bajoro, mokradło, trzęsawisko, grzęzawisko, błoto, bagno w znaczeniach metaforycznych pojawia się najczęściej ostatni z tych wyrazόw, np bagno moralne.

Stylistyczne -- wyrazy różniące się przede wszystkim barwą, a nieraz także i znaczeniem:

a) s. chronologiczne - wyrazy przestarzałe i słowa występujące we współczesnej polszczyźnie, np. uczucie - afekt, wielbiciel - admirator, zaloty - konkury, lada - kontuar, kobieta - nie­wiasta;

b) s. zróżnicowane terytorialnie to zn. prowincjonalizmy i ich ogólnopolskie odpowiedniki, np. porzeczki - świętojanki; krzyż - figura - boża męka; ziemniaki - kartofle - bulwy - pyrki';

с) s. środowiskowe – bliskoznaczne odpowiedniki spotykane w poszczególnych gwarach środowiskowych, np. młodzieżowe: facetka 'kobieta'; pysio, facjata 'twarz'; gwara przestępcza: majcher 'nóż'; kić, pudło 'więzienie';

d) s. stylowe - wyrazy występujące w różnych odmianach stylowych polszczyzny, np. niebieski-lazurowy, błę­kitny, mówić - wysławiać się; białogłowa, niewiasta – kobieta;

e) s. emocjonalne, np. dziecko - brzdąc, pociecha, bachor; chudy - mizerny; człowiek - bliźni.

Ze względu na formę wyróżniamy synoni­my jednordzenne (wspólnordzenne) to wyrazy spokrewnione pod względem słowotwórczo-etymologicznym, tzn. po­chodzące od tego samego leksemu podstawowego, ale różniące się odcieniem znaczeniowym lub / i emocjonalnym, np. kobieta - kobiecina, kobiecisko, kobieciątko.

różnordzenne -wyrazy mające odmienne rdzenie, np. śnieżyca - zawieja, zawierucha, kurniawa, zamieć, zadymka; przykry - nieprzyjemny, niemiły, szorstki, dokuczliwy, dojmujący, nieznośny.

Powstawanie synonimów spowodowane jest kilkoma czynnikami: przenikaniem do języka ogólnego słów zapożyczonych, regionalizmów i wyrazów gwarowych, np. korekta - poprawa; defekt - błąd, usterka; kurczę - kurczak; pyrki - kartofle - ziemniaki - bulwy; potrzebą ekspresywnego oraz metaforycznego nazywania przedmiotów i zja­wisk, np. dwójka ~ gol, pała, lufa, strzała; pieniądze - flota, szmal, waluta, potrzebą powoływania do życia eufemi­zmów, np. puszysta - gruba.

Funkcje stylistyczne synonimόw:

• Wzmacniają dynamikę wypowiedzi, np. rycerz / rumak wpadają w środek ścisku, druzgocąc włócznie, przewalając ludzi, tamiąc, miażdżąc, niwecząc. (H. Sien­ kiewicz); A wstanę - polecę l Huknę, stuknę, zadudnię, przestraszę wiewiór­ kę... (J. Tuwim).

• Nadają wypowiedzi określone zabarwienie emocjonalne, np. Sam nie mógł pojąć, ani nazwać pożądań, bólów nie­ określonych i ciemnych, palących na­ miętności (S. Żeromski); Głupcy, gapy, głuptaski, Chodźcie, będziemy śpiewać (J. Tuwim).

• Potęgują nastrój, np. Całowały je i pieściły je! l Hejże, sława! Hołubiły je! (J. Tuwim); Szafirowo i lażurowo / Zajaśnieją twe słodkie oczy (J. Tuwim).

• Pozwalają sprecyzować myśli, por. od­powiedniki przymiotnika dobry: dobry człowiek, interesująca książka, ciekawy film, smaczne lody, wierny pies, wyso­ kiej klasy sprzęt, udany dzień.

• Pozwalają uniknąć powtórzeń wyrazów, np. zastępowanie w pracach wyrazu autor synonimami: pisarz, powieściopisarz, dramatopisarz, poeta, prozaik.

Antonimy (gr. anti ‛przeciw’, onoma ‛imię’) – wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, są to wyrazy określające skrajne wartości lub jakieś cechy.

1. Markowski: Antonimia to językowy sposόb wyrażania przeciwieństwa, kontrastu.

Jeśli A pozostaje w relacji znaczeniowej do B to znaczy, że między znaczeniem A a znaczeniem B istnieje proporcja semantyczna, czyli zależność powtarzająca się w serii par elementόw. Przynależność obu członόw pary antonimόw do jednego pojęcia nadrzędnego powoduje, że większość komponentόw znaczeniowych powinna być taka sama (wysoki – niski: to zn. wysokość powyżej/poniżej normy). Antonimy odnoszą się do tego samego el-tu rzeczywistości.

A. Markowski nazywa antonimami wyrazy, ktόre

1) należą do jednego pojęcia nadrzędnego;

2) stanowią odcinki końcowe bądź punkty końcowe na osi semantycznej;

3) rόżnią się tylko opozycją minimalną.

I.M. Šanski w podręczniku „Leksikologia sovremennogo russkogo jazyka” podaje kilka istotnych cech antonimόw:

a) antonimy tworzą zamknięte pary (dobry-zły);

b) w te relacje mogąć tylko słowa oznaczające zjawiska jakościowe, ilościowe, czasowe, przestrzenne.

J. Lyons we “Wstępie do językoznawstwa” wyrόżnia następujące typy opozycyjności:

uzupełnienie (komplementarność) Jan jest nie żonaty = Jan jest kawalerem;

antonimię;

konwersję (kupić – sprzedać);

niezgodność (Marysia nosi nie zielony, a czerwony kapelusz)

Komissarow w “Slovare antonimov sovremennogo snglijskogo jazyka” (Moskva, 1964) wyrόżnia 3 warunki antonimii:

semantyczny (antonim to wyraz o przeciwstawnym znaczeniu);

składniowo-kontekstowy (istnije kilka typowych kontekstόw, w ktόrych regularnie powtarzają się pary antonimiczne);

leksykalny (człony pary antonimicznej mają taki sam albo bardzo podobny zakres łączliwości leksykalnej).

Wyraz wieloznaczny może mieć kilka antonimόw (ćw. 113+ ćw. 110 do domu).

A. Markowski wyrόżnia następujące typy antonimόw:

1) początek – koniec obecności (wejść – wyjść);

2) działanie – przeciwdziałanie (budowa – rozbiurka);

3) cecha i jej przeciwienstwo (mokry – suchy);

4) orientacja w przestzreni (przόd – tył);

5) odczucia smakowe (kwaśny – słodki);

6) kolor jako podstawa odrόżnienia jest kryterium bardzo płynnym (zielenić się – żόłknąć);

7) płeć (dziewczyna – chłopak);

8) relacje emocjonalne i intelektualne (starch – odwaga, teoria – praktyka);

9) odmienność rόl (nauczyciel – uczeń).

Warianty stylistyczne realizują antonimiczność nie w zakresie znaczenia, tylko sytuacyjnego zastosowania (twarz – morda, chałupa – rezydencja). Szczegόlny charakter ma przecistawienie faktόw kulturowych (emancypantka – kura domowa, monarchiczny -- demokratyczny).

J. Apresjan wyrόżnia jeszcze quasi-antonimy, ktόre mogą rόżnić się stopniem natężenia cechy (bezdenny – płytki), oznaczać wielką ilość czegoś – brak czegoś (włochaty – łysy), rόżnicą w ocenie (tendencyjny – objektywny).

Wyróżnia się dwa rodzaje antonimów: jednordzenne (słowotwórcze), np. społeczny-aspołeczny; mo­ralny – niemoralny (! ale nie wszyscy badacze uważają, że przeciwstawienie wyrazόw uzyskane przez dodawanie predrostkόw nie-, bez-, anty-, kontr- tworzy antonimię), i różnordzenne (słow­nikowe), np. choroba - zdrowie, gorzki -słodki; stary - młody; czarny - biały; ojciec - matka.

A ntonimia

Systemowa kontekstowa intonacyjna

(każdy native-speaker potrafi (występuje nie w systemie języka, (wyraz wymawiany z

odtworzyć te pary) lecz realizuje się w kontekście: charakterystyczną intonacją,

Nie jest ważne czy ładna, ale wyrażającą zazwyczaj ironię

czy pracowita) Są wyrazy, ktόre zostanie zrozumiany w

maja tylko konkekstowe antonimy, sposόb przeciwstawny w

np. słońce, mięso, łόżko) stosunku do samego słowa.

Graficznym odpowiednikiem

Intonacji jest cudzysłόw

Enantiosemia (grec. enantiotes ‛przeciwieństwo’, sema -- ‛znak’) to rodzaj antonimii, kiedy przeciwstawienie jest ukryte w dwu znaczenia tego samego wyrazu: pożyczyć komu? od kogo? kupiec ‛ten, kto kupuje’ i ‛ten, kto sprzedaje’.

Antonimy są ważnym środkiem stylistycz­nym: Kochać i tracić, pragnąć i żałować, / Padać boleśnie i znów się podnosić (L. Staff). Antonimi są niekiedy źródłem dowcipów słownych, np. Ciemne okna są czasem jasnym dowodem. Na antonimii opiera się wiele aforyzmów, porzekadeł, sentencji i maksym, np. Zgoda buduje, niezgoda ruj­nuje; Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek; Korzeń nauki gorzki, lecz owoc słodki.

Archaizmy (z grec. ‛dawny’) to wyrazy, formy gramatyczne, znaczenia, zwroty językowe, struktury składniowe dziś nieużywane, właściwe epokom minionym.Termin archaizm stosowany bywa w odnie­sieniu do dwóch grup wyrazów dawnych: 1} a. językoznawcze - wyrazy i forrny będące pozostałością minionych syste­mów, dziś nie mające samodzielnego życia, np. formy liczby podwójnej, uszyma, uszu, w ręku, dwie stówie; pozo­stałości odmiany rzeczownikowej przy­miotników i imiesłowów, np. gotów, pełen zapatu, ukrzyżowan, umęczon; dawne formy B. l. poj., np. stoczyć na koń, być z kimś za pan brat; dawne formy zaim­ków, np. ki diabeł, kie licho, do siego roku, tędysiędy, weń; 2) a. stylistyczne - wyrazy, formy stare, nie istniejące we współczesnym języku, ale wykorzystywane w funkcji artystycz­nej; to środki językowe użyte świadomie w celach stylizacyjnych, np. płocha weselnica; uczestnik godów; w nadziejnej otusze; ramiona rabie (L. Staff); zatopion w szum (J. Ka­sprowicz); srogi to budynek, że / drzewa nie upatrzysz (H. Sienkiewicz). Wyrazy przestażałe nabierają odcienia podniosłości; użyte w odniesieniu do spraw prozaicznych mają odcień żartobliwy, ironiczny. Stylizacją posługująę nie tylko pisarze, ale często autorzy naukowych dzieł historycznych.

Szober w artykule “Życie wyrazόw” wyrόżnia:

1. archaizmy, odświeżane przez pisarzy

2. przeżytki leksykalne to zn. wyrazy, ktόre przechowane są w utartych wyrażeniach.

? o granicę czasową. Nieużywany od jakiego czasu wyraz uznajemy za archaism. Z. Klemensiewicz: wyrazy, ktόrych nie używamy od schyłku XVIIIw.

W pracach stylistycznych podaje się nastę­pującą klasyfikację archaizmów:

a. fonetyczne, np. uźreć, sierce, wiesiele, włodać, śmirny, harmata, jenerał;

a. fleksyjne, np. w miestoch, wilcy, króle, ukrzyżowan, śpiewajęcy, ptaszkowie;

a. słowotwórcze, np. tworzec, zbrodzień, kradźba, krawczyni, potrzebizna, zazdrościwy;

a. leksykalne, np. rucho 'suknia', lepak 'jednak’, dziewierz 'brat męża', rąbek ‛chusta’;

a. znaczeniowe, np. rzeźba 'rzeź', 'posąg', żyto 'coś służącego do życia', list 'liść', naśladować 'iść po śladach';

a. frazeologiczne, np. czci klecho pleba­na; bieży jak szwiec z botami (!); ni Bogu świeczkę ni czartu ożoga;

a, składniowe, np. napełnił go ducha Bożego, pomocnik mójjeś ty, on jest prawd. Wiele takich archaizmόw to łacińska konstrukcja składniowa Accusativus cum infinitivo; zmieniły swoją f-cję niektόre spόjniki, np. jeżeli: Chciałbym wprzόd wiedzieć, jeżeli ze szlachcicem mam sprawę. H. Sienkiewicz. Ogniem i mieczem.

a. rzeczowe (historyzmy) - wyrazy od­noszące się do przedmiotów, zjawisk dziś nie istniejących, np. roba 'niewolnicą' dannik 'hotdownik', żupan, kontusz, surdut, cześnik, podczaszy, żupnik 'nazwy urzędów, dostojeństw'; dyby, pręgierz 'narzędzia tortur'.

Obok archaizmów wyodrębnia się też wyrazy przestarzałe, którymi posługuje się jeszcze najstarsze pokolenie, np. al­kierz 'mały, boczny pokój'; atoli 'jednak, ale'; bałamutka 'kobieta zalotna'; borgować 'dawać coś na kredyt'; frymarczyć 'spe­kulować czymś'; kurort 'uzdrowisko'; kon­kury 'staranie o rękę dziewczyny'; świekra 'matka męża'. Stopień archaiczności tych wyrazów nie jest całkowity; przeszły one z czynnego zasobu słownikowego do biernego.

Zanikanie wyrazόw jest procesem długotrwałym i przebiega rozmaicie przy tym, że rόżne są losy wyrazόw w jęz. ogόlnopolskim, w odmianach regionalnych i środowiskowych. Zdarza się, że jakiś gwara może zachować relikty z jęz. ogόlnopolskiego.

W wielu wypadkach zachodzą zmiany znacz. lub zabarwienia uczuciowego tych wyrazόw, ktόre pozostają w użyciu, np. wyraz kobieta w II poł. XVI w. był obraźliwy, a wyraz dziewka naodwrόt nieutralny.

Dialektyzmy to wyrazy, formy, cechy wymowy, zwroty wła­ściwe jednemu z dialektów (lub jakiejś gwarze) języka polskiego, a odbiegają­ce od ogólnej normy językowej. Słownictwo gwar ludowych jest w wielu zakresach bogatsze od leksyki jęz. ogόlnego. Ludzie ze wsi w dziedzinach szczegόlnie dla siebie ważnych rόżnicują rzeczywistość bardzo dokładnie, wyodrębniając z niej za pomocą wyrazόw czasem takie przedmioty, ktόre człόwiekowi z miasta nie wydają się warte osobnej nazwy. To słownictwo pozostaje w bezpośrednim ziwązku z warunkami życia społeczności, ktόra tą gwarą się posługuje, np. podhalańksie wyrazy, związane z hodowlą owiec: baca ‛starszy pastrerz’, juhas ‛psterz’, strąga ‛zagrodenie, gdzie wpuszcza się owce, aby je wydoić’, redyk ‛wyjście owiec na hale lub ich powrόt z hal’. Dzielimy je na:

• d. fonetyczne - np. bżoty 'biały', mniasto 'miasto', copka 'czapka'; chciol, rzyka, fala 'chwała', na nogak 'na nogach';

• d. fleksyjne - np. bratowiu 'bratu', dajta, zróbta 'dajcie, zróbcie', do waju 'do was dwóch', braty, trzech kotów, kobitów;

• d. słowotwórcze - np. wianyszek, glowiczka, cukieras, drzewianny, rzadziejszy, kraciaty, wodnity;

• d. znaczeniowe (semantyczne) np. góra 'strych', wieprzki 'agrest', szy- dzić 'kłamać', kostka 'pestką', chodnik 'ścieżka';

• d. frazeologiczne - np. lać jak z brody 'bezczel­nie kłamać'; mieć dfugie zęby 'jeść bez apetytu'; spod chmury patrzeć 'spoglą­dać na kogo nieufnie';

• d. słownikowe (leksykalne) - np. juhas, turnia, baca, gicze 'nogi', chelst 'fala', buchta 'zatoka', chudoba 'zwierzęta domowe', starzyk 'dziadek';

• d. składniowe - np. Jażam go widział stojąc; Zostaw to leżeć; Powiedz mu, co przyjechałem; Tak w gazecie stojalo; On bet rybak.

Wiele wyrazόw, używanych pospolicie w dialektach w jęz. ogόlnopolskim należy do słownictwa poetyckiego lub specjalnego. Tak jest np. z używaną przez Polakόw z pogranicza ukraińskiego krynicą czy ze śląskim stropem, ktόry w jęz. ogόlnym bywa stosowany głόwnie w budownictwie jako termin techniczny.

Dialektyzmy stosowane są w języku literac­kim dla celów stylizacyjnych. Stanowią ważny czynnik współtworzący koloryt lo­kalny, służą indywidualizacji języka posta­ci, wzbogacają i odświeżają zasób środków ekspresji. Dialektyzmy z tej f-cji znajdziemy np. u Żeromskiego: strzyża ‛drobna kra’, gozd ‛łąka podmokła, zakisła, otoczona lasem’. „Na przełęczy” Witkiewicza, „Wesele” Wyspiańskiego, „Chłopi” Reymonta.