Буревестник бичсн һар

Нег дәкҗ ик гидг сәәхн герт хот эдлҗәһәд цаарандк өдрмүдтнь ю кех, ямаран улсла харһх зура кеҗәһәд, хальмг элчнрин толһач Ишля Бадмаев келҗәнә:

— Ода энд бәәсн деерән, яһад болв чигн, юуни арһар болв чигн делкәд нернь туурсн пролетарск бичәч Алексей Максимович Горькийлә харһҗ күүндхмн, зурган цокулхмн.

Манд хөөн-хөөнән сәкүл болҗ, үрдүдт хәләгдҗ йовх. Дәкҗ манд иим харһлһн берк болх,— гив.

Хальмг элчнр цуһар нег дууһар байр кеҗ зөвтнь багтв.

— Не, ямаран арһар харһҗ, үзий?— болцхав.

— Миниһәр болхнь, Батаһар гетүлхмн,—гиҗ Баатр келҗәнә,—Алексей Максимович зав болсн цаглань, эс гиҗ зургинь цоксн цагт, Бата өөрхн бәәҗәһәд шуд гүүҗ одад келг: «Алексей Максимович, мана Хальмгин элчнр танла зурган цокулхар бәәнә». Буру гихн уга.

— Мел чик эсв. Чи, Бата, бичә ә, бичә сүрд. Тер күүнчнь чамла әдл батрак йовсн, пролетарск бичәч, дәврәд ор,— гиҗ Ишля Батаг дөгәв, наадкснь зөв гицхәв.

Завср болх цаг өөрдәд ирв. Москван пионермүд туган делскәд, кеңкргән (барабанан) цокад, орҗ ирәд, нег дууһар бичәчнрин чуулһ йөрәһәд, дала болсн бадм цецгәс цацад, Алексей Максимовичлә одҗ мендләд, зурган цокулх зөвшәл авцхав. Минь эн замд Бата пионермүд тал гүүҗ одад, һаньтг (мраморн) бахин ца гетәд зогсв. Хальмг элчнр эс медсәр неҗәдәр босад Батан ардас өөрдв.

Пионермүд зурган цокулн бослһнла, Бата Алексей Максимовичиг күцц ормаснь босхл уга, гүүҗ одад:

— Алексей Максимович, мендвт! Мана Хальмг элчнр танла зурган цокулх зөв сурҗана, — гиһәд «Буревестник» бичсн барун һаринь хойр һардҗ атхад, өрчдән шахв.

— Не, сән, сән! Хама бәәнә?—гив.

Батаг эн бәәнә гиһәд, заатл, бахна ца бәәсн манахс гүүлдҗ ирәд, Алексей Максимовичин һаринь атхҗ мендләд, зергләд сууцхав. Зурачнр, зургчнр, бичгчнр (корреспондентнр) цуһар маднур аппаратоан адһлдҗ зөрүлцхәв. Бата түрүн зөрҗ ирсндән Алексей Максимовичин зүркн туск зүн хәврһднь шахлдад суув.

— Эн товмудыннь амынь цааран зөрүлтн! — гиҗ Алексей Максимович шоглв.

Агчмд цуг сувс өмксн мет тагчгрв. Минь эн агчмд Бата, Алексей Максимовичин отхн көвүнь болсн болад, эрклҗ өвр деернь суусн болад, теңгр деер һарсн мет толһаһан өндәлһҗ, улм өөрдв. Алексей Максимовичин зүркн арһул «туг-туг» гиһәд, Батан толһад «әдс» өгсн болад одв. Энд, тенд «чиг-чиг» гисн ә соңсгдв.

Цуһарн босад Алексей Максимовичин һаринь атхад ханлт өргцхәв.

— Гем уга! Не, сансн кергтн бүттхә. Олн дурлҗ умшдг сән чинртә дегтрмүд бичтн. Ниигмин теегт, кеер көдлмшд йовх ударникүд үзүлтн. Граҗданск дәәнә Баатрмуд үзүлтн, чуулһн им сүүләр шишлң күр кехвидн, — гиҗ селвгән өгн Алексей Максимович толһаһан гекәд, ардан һаран дайлад йовҗ одв.

Терүнәс нааран тер байрта агчм санх болһнд Батан өмн Алексей Максимовичин сәәхн дүр дүңгәһәд зогсад мишәһәд оркна.

Тер цагт Хальмг элчнр Михаил Болоховла таньлдҗ бас зурган цокулцхав.

Эн хамг үзгдәд уга шин йовдлмуд Батан толһад багтл уга, деврәд, билрш уга дарвасн мөр үлдәһәд, — Батаг заядар өндртхәд, өргдхәд, олн әмтнә ээмлә цацурулад, уха, серл улм орулад, байсаһад йовна. «яһҗ эн хамгиг тодлса» гиһәд, хагсу үмснд кесн усн мет шиңгәҗ авхар седәд, чирмәһәд, нүдән хурцлад, чикән сонртхад, ахнран дахад, цуцрхан медл уга йовна.

Баатр Батаг басл олн зүсн һазрт авч одв.

— Нүр-үздг ората герт орҗ үзлч? Тиим ората «Савой» гидг зооглң (ресторан) бәәнә, тенд одҗ үдлий. Тер герт Япона элчин (дипломатическ) корпусин күүкд улс ирҗ хот ууна, тедниг үзхч,—гиһәд, дахулад һарв.

Гер дегд сәәхн. Алькинь, алькинь хәләхнь медгдхш, нүдн хальтрад бәәнә. Болһаҗ эс йовсн күн дөшәд унҗ одх бәәдлтә, дошиһад, долвкад бәәнә. Дора ширә һатц сууһад хот ууҗах улс, деер оран нүр герт көлән деегшән кеһәд, толһаһан доргшан кеһәд хот ууҗах болҗ медгднә. Хот зөөһәд йовҗ йовх улс толһаһарн йовҗ йовсн акадар үзгднә.

Утулң мөрн цаһан чирәстә, ут-ут нәрхн хар күмсгтә, гиҗг деерән атлс хар үсән бомбалһад, шил нүдтә ут шүдтә самар хатхҗ дарулсн, ут хормата олн зүсн намчта парч хувцта, буҗһр тавгта бичкн көлмүдтә, хойр әдл күүкд күн шулу-шулуһар җоралҗ ишкәд орҗ ирәд, шуһуд одад сууцхав. Күүкдин ардас харвр чирәтә, хальмг күүнә бәәдлтә, әдл хар костюмтә, киилгиннь цаһан захин товчлврт хар торһн «эрвәкәс» хадсн хойр маштг залус күүкдин өөр одад сууцхав

Хоорндан арһул күүндлдәд, инәлдәд, хотын нерд барлата цаас хәләлдәд, нег-негнәсн сурад зөвчлдҗәнә.

— Одак мини келҗәсн японахн тер сууцхана, эс медсәр хәләҗ ав,—гиҗ Баатр, хотан эдлн бәәҗ, Батад хамр доран арһул келв.

Хойр баахн залусин негнь, тедүкн суусн хойр көвүнә өөр шог нәр кеһәд, ярлзад инәҗәсн атлс шар үстә, цеңкр нүдтә, көвкр цаһан махмудта көркхн күүкн тал нег нүднәннь булңгар эс медсәр хәләһәд, дотран инәмсәд, терүгән өөркстән медүлш уган кергт маңнаһан нег һарарн түшәд нүдән халхлад сууна.

Өөрк хойр күүкднь «бидн бурхна сәкүстә хурмсг, теңгрин арагнь күүкдвидн» гисн, бәәдл һарлдад, эргндән суусн улсиг эс үзсн, эс соңссн боллдад, хурһд болһндан зүүлһәтә алтн, ясмл очр билцгүдән хәләлдәд дөлилдәд сууцхана.

Бидн кен шинәс ямаран юм бичҗәхән күүндлдәд, адһм уга хотан эдләд һарвидн.

Машин деер һарад суусн цагт:

— Не, япона күүкд үзвч? Сәәнәр хәләҗ аввч? Чини Цастаһас ямаран? — гиҗ Баатр Батаһас шоглҗ сурв.

— Уга. Төрүц таасгдсн уга. «Би талм бичә хәләтн, билцрҗ одн гиҗәнәв» гисн караг улс бәәҗ. Би тиим улсас мөр деернь мөңг хаяд, мордад зулх биләв. Цаста теднәр болхла йоста эгл хальмг күүкн болхугов. Зуг көндлң, киизң заңгарн керсүркнәв гиһәд, кишгәсн зулҗ йовна. «Чини Цаста» гиҗ чи бичә кел. Цастаһичнь кезәнә әмдәр оршачклав.

Одак күүкдин өөр суусн япон залусиг одахн би үзләв. Августын 17-нд Алексей Максимович сьезд секхд, ЦК-һас ирсн элчнр йөрәлин үг келхд, иим әдл хар хувцта, хар-хар козлдурта, маштг нурһта һурвн күн лоҗд сууцхала. Манахс ЦК-а менд болтха, Коммуна парть менд болтха! Гилдәд, хәәкрлдәд, альх ташлдхла, эднчнь альхан ташл уга, зелилдәд сууцхала. Уурм күрәд, шуд «һарад әрлтн» гиҗ келхәр седләв, — гиҗ Бата үгзрҗ келв.

— Мел чик. Чи ю болв чигн шинҗләд йовдг күн бәәҗч. Эдн сууцхала. Яһна гиһәд эдн байрлҗ альх ташх болһнач. Эднчнь көрңтнгин (капиталистическ) орн-нутгин элчнрлм. Альх ташх биш, эднчнь урҗ өдр мана сьезд деер босҗ үг келсн японск хүвсхлин шүлгч Хидзикатиг хәрү Японур ирхләнь бәрәд суулһх болад күүндцхәчксн бәәнә, — гиҗ Баатр цәәлһв.

— Маднд — байр, эднд — сүүдр — гиһәд, Хизикатиг бәрәд суулһв чигн, хаҗуһаснь босад холван келдг хүвсхл шүлгчнр улм икәр олдх! Мана Хүүвин йоснла әдл иим сәәхн җирһлтә йоснд дур уга кен бәәх билә! Миниһәр болхнь, делкә цуһар мана улан туг дор багтн гисн, болад бәәнә.

Зуг одак суусн улсла әдл, алт, мөңгәр, торһ-тончар бийән орасн, эгл улсас сеҗгләд, әмт мухлалдг баячуд бәәсн һазрт, мана Әрәсәлә әдл иим ни, иньгллһтә әдл бәәдг йосн баячудын хойр һариннь хурһд цацурҗ әдл болтл төрүц болшго гиҗ меднәв. Тедниг күч-көлсчнр уңгарнь сөңглсн цагт тегәд оч тегшрҗ манла әдл төвкнхмн,— гиҗ Бата Баатрин чикнд хадҗ келв.

— Уй, соңсҗ, чикнә хуҗр ханшго олмһа үг келвч. Иим мергн үгмүдтә дегтр бичдг болыч! Иим үгмүд илдкәд келҗ йович! — гиҗ Баатр ардан эргәд, Батан барун һаринь атхад, байсҗ инәв.

Бата дәкәд чигн, тедү мет үгмүд медсәрн келхәр седв. Машин Батан бәәсн гостиницин һаза ирәд зогсв, җолач часан хәләһәд, папиростан һал кев.

— Маңһдур Москван күч-көлсчнр Максим Горькин нертә көк тәәзд бичәчнрлә чирәцҗ нәр үзүлхәр бәәнә. Ачта җөҗгчнр (артистнр), нертә бичәчнр ирх. Терүнд эрк биш одхмн. Чи энд ирсн деерән нег чигн сенр юм алдл уга үзҗ ав. Би маңһдур ирнәв. Не, сәәхн зүүд бәрҗ хон! — гиһәд Баатр гүүлгәд йовҗ одв.

Бата машинәс бууһад, Баатрин ардас һаран дайлад йовулчкад, хорадан орад хувц өлгдг үкүгин хасвчд углчксн ик нүр-герин өмн бийән хәләһәд зогсҗаһад: «Күн дөңгәр, шовун далвагар» гиһәд, хальмг күүнә келчксн үкл уга үг, хара үг биш. Баатр олна дөңгәр йова-йовҗ өөдлҗ Москвад ирәд, дала юм үзәд, соңсад, олнла таньлта медрлтә күн болҗ йовна. Баатр ю болв чигн меднә. Үзҗ, медсән үүртән үзүлҗ, медүлҗ бийләрн әдл болтха гиҗ өдр, сө уга чирмәҗ йовна. Энүг икәр дөңнҗ дасхсн күн Нимгр. Нимгр ик селвгтә күн билә. Тер ода манла хамдан йовсн болхнь, ямаран дала юм медҗ авх билә. Медснәсн күүнлә хувацдг күн билә. Акад юмб, күн-күн әдл биш. Негнь өндр, негнь маштг, негнь ухата, негнь һәргтә, негнь хар саната, негнь цаһан саната. Тиим цаһан саната улсин негнь—Баатр!

Эн иигәд намаг дахулад юм үзүләд йова-йовҗ терүндән шүлтәд, көдлмшәсн дутад, шоодврла бичә харһтха.

«Орн деерән өсксн өвгнәс сурхар, орчлң төгәлсн көвүнәс сур» гиһәд, эс болх юм сурад, салвлад, дахлда йовҗ, шоодврла харһулхла, сән биш. Маңһдур энүнд сана орулҗ келнәв, — гиһәд, Бата, бийнь бийләрн күүндәд, хувцан тәәләд, сентябрин хойр шинд бичәчнрин Пленумд Алексей Максимовичин баһчудын тускар келсн үгәс:

«Күндтә болн үнтә үүрмүд! Эн мана бәәх бәәдлд, баһчудла көдлнә гисн, эрк, дарх уга, кех көдлмш. Эднәс бидн цань уга гидг зокъялмудын церг бүрдәх зөвтәвидн — бүрдәхвидн!» гиҗ умшв. «Бүрдәх зөвтәвидн, бүрдәхвидн!» гиҗ сүл хойр үгиг хойр давтв.

— Алексей Максимович иигҗ келсн хөөн тиим церг бүрдҗәнә. Мана Хальмг таңһчд бас бүрдх! Би тер зокъялмудын цергин салдс болхв.

Цастаг авч ирәд эцктән үзүлхәр йовҗ йовад, Городовиковин нертә колхозд одад, Темәнг, Санҗ, Эрднь гидг келмрч улсас хальмгин хуучна соңсхвр бичҗ авчаһад,— «эн хуучна үгмүд танас бичҗ авчкад, урн үгин соңсхврар ул кеҗ нәәрүлҗ, олнд таасгдм дегтр бичнәв» — гиҗ, үгән өгләв. Тер мини күсл күцх бәәдлтә! Алексей Максимович, кеер колхоз, совхозд көдлҗ йовх улсин тускар бичтн, — гиҗ келвш. Теднә тускар бичхин кергт эрдм, медрл соңсхвр, ухан кергтә. Тиим улсла өөрхн, залһлдата бәәһәд, теднә заң, бәрц-бәәдлинь медх юмн бәәҗ.

— «Үүрмүд! Би тана оньг дәкнәс сергәҗәнәв. Хамгин гүн ухата болн тодрхаһар урн үгәр чимҗ бичәд бүрдәсн Баатрмуд күч-көлсч улсин келнд кедн-кедн келгдәд йовдг, амн үгин билгәс бүрдсмн. Тиим Баатрмудын дүр үнәр үзүлгч амн үгин билг: Геркулес, Прометей, Микула Селянинович, Святогор, доктор Фауст, Василиса премудрая, приключение барона Мунхаузен болн хальмгин Җаңһр...

Күч-көлсч улсин йоста гидг тууҗинь, теднә келнд бүрдсн амн үгин билг медл уга медҗ болш уга юмн» гиҗ А. М. Горький келвш гиһәд, Бата уха гүүлгәд, кесгтән унтсн уга.

Маңһдур өрүнднь чуулһн секгдсн, сәәхн герин һаза, элчнр зөөдг олн зүсн машид зогсчксн бәәнә. Әмтн һурвадар, дөрвәдәр сууҗ авад, һарад, йовлдад бәәцхәнә.

Хальмг элчнр «оратҗ очвидн» гилдәд, гүүлдҗ йовтл, күүминь гедргән сәкчксн ут белтә гиигн машинә залурин төгә бәрәд суусн, өндр нурһта, далта-ээмтә, махта баахн шар залу:

— Кенәхнә элчвт? — гиҗ сурв.

— Хальмг, — гиҗ зүдлдв.

— Наартн, сууҗ автн, йовый! — гиҗ, хойр талан делгчкдг захта цаһан киилгин ханциг тохадан күргәд, шамлчксн күн Москван уульнцар миңһн, түмн машид заагар нүрҗ орад, дуулад гүүлгәд йовна.

— Не, залус, буутн, күрч ирвидн, — гиһәд, залу машиһән зогсаһад, бийнь бун йовҗ: — тадн, Пушкинә «теегин иньг хальмг» болҗ эс бәәнт! — гив.

— Э, тертн тер, биднвидн, — гиҗ дегц хәрү өгцхәв.

— Не, тиигхлә таньлдый, Саша Безымянский! — гиҗ һаран өгв.

Җолач гиҗ, санҗ йовсн, цаһан киилгтә залу, нертә Комсомольск шүлгч бәәҗ. Баатр нүд ирмтл зургч дахулад күрч ирв, таньлдсна темдг, хәләҗ йовхмн гиҗ, зурган цокулцхав.

Нәр һарһсн улс сәәнәр үзгдм бәәр хәәһәд йовҗ йовтл, зүн хаҗуһин лоҗд сәәхн гидг цевр, цегән бәәдлтә, нүдндән алтн цокарта, алтн ээмгтә пенснә зүүсн, атхр харвр үстә залу, өөрән зеегтә хар нүдтә, зелвлзсн сәәхн күүкд кү суулһсн зүркдән холвҗ ам авлцсн бәәдлтә, нег-негән эңкрлҗ наач-инәлдҗ сууцхана.

Баатр Батан ээмәс татад:

— Залус, түрд гитн! Цаатн Михаил Кольцов сууна. Эн күүнлә эрк биш таньлдхмн,— гиҗ зогсв.

— Миний? Энтн мана хальмгин нер өргҗ йовх күн, «Правдт» көдлнә, таньлдхмн,— гиҗ Ишля Манджиевич зөв өгв.

— Не, яһҗ харһий, бас Батаһан илгәхугов, мана күн чадх,— гиҗ Батан ээмәс авад эңкрлв.

— Чик, чи ю келхән медҗәнч? Саак кевтән сүрдл уга шурһҗ одад — «Бидн әмд улсин балһснас» ирләвидн, танла таньлдхар бәәнәвидн гиһәд захинь һарһад келхләчнь — бийнь медх. Эн күүнчнь «Арвн хойр болһсд» гидг дегтр бичлә. Тер дегтртән «Элст — әмд улсин балһсн» гиҗ, бичлә. Йов, мана күн,— гиҗ Баатр Батаг зүдәв.

Урднь эднәс магтулад Максим Горькин «Мотрт» әмтнәс түрүлҗ күрчксн Бата бийән ясҗ авад, цеб-цеб ишкҗ одад, дун уга толһаһан гекчкәд:

— Михаил Ефимович! Бидн «әмд улсин балһснас» ирләвидн, танла таньлдхар зөвшәл сурҗанавидн! — гив.

— А, Элстәс ирлт! Һазр деер тиим балһсн бәәдгинь меднәвидн, — гиһәд, Михаил Ефимович босад, Батан һар атхв.

Бата башрдад, уульн гиҗәх күүнә бәәдл һарад инәв. Тер хоорнд хальмгуд ирәд ах, захарн һаринь атхҗ мендлцхәв.

— Мини гергн парнцс күүкн, таньлдтн, — гиҗ Михаил Ефимович гергн талан зааһад, парнцусар келв, күүкд күн ярлзад, инәһәд босв.

— Манахс, иим улсин һаринь үмсдмн, — гиҗ Баатр арһул келв.

— Күүкд күүнә һар кен үмсәд бәәх билә, — гиһәд нег чигн күн үмссн уга, цаһалҗахмн кевтә һаринь хойр һардад, әрә күргәд тәвцхәв.

Михаил Ефимович маниг ямаран улсинь, мана тускар «Хальмг күүкнд» гиҗ, Пушкинә бичснә тускар, гергндән парнцс келәр цәәлһҗ өгв. Гергнь хойр һаран өрч деерән кирслчкәд, залу талан нег хәләһәд, толһаһан гекәд, «медҗәнәв» гих бәәдлтәһәр, инәһәд бәәв.

Михаил Ефимович, Хальмгин хотл балһсн, Элст яһҗ, өсҗәхин тускар, әмтн ямаран бәәхин тускар сурад, таарҗ күүндв.

— Та Элстин тускар бичләт, терүндтн йир икәр ханҗанавидн. Ода мана әмтнә шин өслтин тускар бичтн, бидн таниг, иртн гиҗ, сурҗанавидн, — гиҗ Ишлә сурв.

— Ирнәв, эрк биш ирнәв, — гиҗ Михаил Ефимович зөвшәрв.

Нәр эклв.

Бичәчнр, шүлгчнр шүлгүдән умшцхав. Батад Семен Кирсановин умшлһн икәр таасгдв.

— Энчнь Маяковскас дассн күн — гиҗ Баатр магтв.

Дәкәд венгерск шүлгч Анатол Гирашин умшсн «Эк». «Эва» болн «Шарик» гидг шүлгүд йир икәр таасгдв. Анатол Гидаш, Киршон, Фадеев һурвн йир сәәхн залус болҗ медгдв.

Җөҗгчнр эрдмән үзүләд төгскҗ йовхин алднд:

— РСФСР-н ачта җөҗгч күүкд күн Саво, ишкрхмн,— гиҗ зарлв. Суусн улс улм икәр шуугҗ альхан ташлдцхав.

«Акад юмб? Ишкрхмн гиснд, иигтлән альх ташлдад бәәх, яһҗахмб?» гиҗ Бата дотран санҗана.

Маштг нурһта, махлюн, зөвин дунд наста күүкд күн һарад ирв. Өмннь микрофон өлгәтә бәәнә. Күүкд күн эгзңнүләд хойр-һурвн айс ишкрв. Ишкрлһнә дольган микрофона хулхд чичрәд, улм чаңһ сәәхн айста болҗ медгдв. Әмтнә альх ташлдан сурлдан улм догшдад одв.

Бата тесҗ чадсн уга. Баатриг тохаһарн түлкчкәд:

— Күн ишкрснд иигтлән альх ташлдад, ниргәд бәәх, яһҗ адрҗах улсв эднчнь? — гиҗ өврҗ сурв.

— Ю келҗәх күмбч? Иигҗ сәәхн ишкрдг улс мана Хүүвин холванд хойрхн күн бәәдмн. Талдан күүнәс иигҗ бичә сур, чамар наад бәрх. Эн күүкд күүнчнь иигҗ ишкрлһәрн ачта җөҗгч нер авсмн,— гиҗ Баатр Батаг гемнсәр келв.

— Күн өврм дала юмн угал. Мана теегт хөөч күн болвас иигҗ ишкрдмн. «Богшурһа», «торһа», «халвңгин айс» дуралһад би чигн иигҗ ишкрдв, — гиҗ Бата эс өврсәр келв.

Баатр зөвәр удан тагчг сууҗаһад, өврсәр:

— Чи иигҗ ишкрдв гиҗ үнәр келҗәнчи? — гиҗ дәкн сурв.

— Күн болсара худл келҗ үзәд угав. Эс иткҗәхлә, Элстд ирәд соңс. Би чамд кеер һарад дурта айсичнь ишкрҗ өгнәв, тер цагт медхч, — гив.

— Кеер яһад ишкрҗәхмбч? Күн дасад авчкх гиһәд әәҗәнч?— болв.

— Әәҗәхшв, мана хальмг улс, нег үлү өвгд, герт ишкрхлә, «килнц болна, герт моһа ордмн» гиһәд, цеерләд уурлцхана — гиҗ Бата цәәлһв.

Баатрин хойр хар нүднь цамрха дотран долдалад, «инәг-инәг» гиһәд, уха гүүлгҗәх бәәдл һарв.

— Не, сән. чи энүгән күүнд бичә кел. Нәр удл уга төгсх. Бидн ода үрвәд һарий. Би чамаг нег һазрт дахулҗ однав. Кемр чи иигҗ ишкрдг болхла...— Бидн нег һазрт одад ирнәвидн, керг бәәнә,— гиҗ Баатр Ишлән чикнд шимлдв.

Ишкрлһ өврәд чиңнҗәсн Ишлә Баатрт уг келл уга, һаран заңһв.

Баатр Батаг дораһур хатхад дахулад һарв. Шил будкд орад, җиңнүр җиңнүләд, күүнлә күүндв. Удсн уга эн хойр ишкрлһнә тускар күүндә бәәтл, бичкн хар машин күрәд ирв.

— Не, сууҗ ав, йовый! Чамаг яһҗ ишкрдгичнь хәләнәв. Кемр чи сәәнәр ишкрдг болхла, маңһдурин бийднь «манд иим күн бәәнә» гиһәд, Москвад зарлнав,— гиҗ Баатр келв.

Бата минь ода күртл Баатриг шог кеҗ йовна болһҗала.

— Чи намаг үнәр ишкрүлхәр йовнчи? Ичкевт, намаг Москвад одад ишкрҗ гиһәд манахс наад бәрх. Дәкәд одак җөҗгчлә әдл долан эгшг хәләҗ ишкрдг күн бишв, му нерн болх,— гиҗ Бата буцх бәәдлтәһәр келв.

— Әрлһ цааран, терчнь хуучна харңһу улсас үлдсн авьяс. Ишкрнә гиснчнь, бас нег һара эрдм! Эрдм үзүлхдән күн ичдв? Йир ямаран болв чигн эрдм бәәхлә, олнд үзүләд, медүләд йовхмн. Эрдмән эс үзүлсн учрар ода күртл маниг әмтн медхш. Бидн әмтнәс ард үлдҗ йовнавидн. Чи бичә бермсәд, эмәһәд бә, ю үзүлв чигн мана хальмгин нерн! Арһта болхла, ар һазрар иигәд ичәд, эмәһәд; даргдад йовдг дуулдг, биилдг, «Җаңһр» келдг, хуучн кезәңк ут дуд болн туульмуд меддг эрдмтә улсан хәәһәд, илдкәд олҗ авхмн. Тиим улс угаһар мана урн үгин нәрн бичг, эрдм өргҗш уга. Манас баһ келн әмтс, эрдмән үзүләд, дегтрән барлад, нерднь һарад йовна,— гиҗ Баатр Батад негл көвүндән сурһмҗ өгчәх өвгн кевтә медүлхәр чирмәҗ келв.

«Метрополь» гиҗ ик-ик алтн үзгүдәр һазань бичсн сәәхн герин һаза машин ирәд зогсв.

— Чи нег час болад нааран күрәд ир,— гиһәд җолачтан келәд машиһән йовулчкад, намаг дахулад Баатр герүр орв.

Гер дотр биив-бүшкүрин, хуурин, кеңкрг-цаңгин дун олн зүсн айсар геглзәд бәәнә. Баатр көгҗм татчасн улст өөрхн зә олҗ Батата хоюрн суув.

Көгҗм цокҗасн улсин өмн, ширә деер, барта улан цоохр ут хувцта, өидр нурһта, чилм хар күүкд күн, үсән хойр әңгләд һурвадар гүрәд, үзүртнь үүрмг цаһан мөңгд хадад орксн, хойр чикнәннь ашгт хавтха төөлг алтн сиик зүүсн, хойр һариннь баһлцгт хәңкнүртә хар сармта буһу зүүсн, үй, хай уга уйдад, моһа кевтә һотьвкад, ээмән холькад, нүдәрн инәһәд, көгҗмин айсла көлән ниилүләд чичрәд бәәнә.

Өмнән унд-чаһр, әрк тәвсн олн зүсн улс, күүкд күүнә һаньдгта бийд бахтад, хоорндан төр келдәд, шаваш хайлдад, сүрә өгәд бәәцхәнә,

Баатр сенр хот тәвүләд, сәәхн шилтә буз (пиво) авхулад хойр стаканд кев. Бата авад амсчкад, аман бирчилһәд:— шүвтр, мөрнәс һардгин юмна өңгтә, — гиһәд, ширә деер буузан тәвчкәд, биилҗәсн күүкд күүнәс нүдән хуулҗ чадл уга хәләһәд, көлиннь үзүрән көндәһәд, һуян чичрүләд, босад биилх дурнь күрәд сууна.

Күүкд күн бииһән чиләһәд, гекҗ мөргәд, цааран һарв. Әмтн шууглдад, альх ташлдад дәкн сурҗ ниргцхәв. Күүкд күн дәкҗ һарч ирсн уга, бичкн зуур завср зарлв.

Нәр һардҗасн теглг нурһта, тевк хар сахлта, атхр хар үстә чотл хар залу көшг заагур хәләв. Баатр терүг барун һариннь хумха хурһар дайлад дуудв. Һольшг хар залу: «Буйн болтха, тана зарцв!» гиһәд, һурвдад суув. Баатр залуд буз кеҗ өгәд:

— Үр, би танас нег юм сурхар бәәнәв. (Бата тал зааһад). Эн теегәс ирсн хөөч көвүн. Москвад малын һәәхүлд ирлә. Хөөнә ард кеер йова-йовҗ ишкрдг дассн эрдмтә күн. Тегәд та энүг көгҗмән дахулад ишкрүләд хәләхмн болвзат гиҗ сурҗанав. Тана нәр олн зүсн болх дутман әмтнд өврмҗтә болх. Та эврән эс медҗәхшт, «альхитн алтлнав», — гиһәд һурвн арслңга көк цаас атхулв.

Залу Батан келхәр седсн үгинь соңсл уга, сүүвдҗ авад, көлинь һазрт күргл уга, көшгин ард авад орв.

— Бичә сүрд, чини ишкрлһ эднә келнд орчулн гиҗәхш, «нүдинь көкрүлчк!», — гиҗ Баатрин шоглҗ келсн үг, Батад әрә медг, үлг соңсгдв.

Хар-хар көвүд, күүкд, залус Батаг аарглад авчкад:

— Биилдвч, дуулдвч? Ямаран келн күмбч? — гилдәд соньмсҗ сурцхав.

Бата цуһараннь чирә кедн-кедн хәләчкәд, мусхлзҗ инәһәд:

— Би таднла әдл долан эгшг (ноот) меддн угав. Көгҗмин айс дахулад ишкрҗ үзнәв, — болад олн бернтә баян бәрәд суусн, томһ сахлта, өндр нурһта, медәтә циигн тал заав.

«Ишкрнәв» гисн үг соңсчкад, томһ сахлта күн толһаһан зәәләд, дур уга нүдәр хәләв.

— Манд ямаран төр бәәх билә, ишкрҗл бәг, килнц болхн уга. Альхим алтлчква!— гиҗ нәр һардҗасн күн, томһ сахлта күүнүр нүдән ирмәд оркв.

Томһ сахлта хар залу баяндан көг орулад:

— Не, ямаран айс татхв? Алдлго дахҗ үз! — гиһәд олн зүсн айсмудин көг орулад татч соңсхв.

— Мини меддгәр украин улс биилдг «Гопак» гидг айс таттн! Дарунь орс улс дуулдг «Тройка» гидг дууна айс татч өгтн, би алдлго дахҗ үзсв!— гиҗ Бата инәмсв.

— О, тиим болхла болҗана! Теднчнь манд медгддг айсмуд, дөләнәр эгзңнүләд дах. Шүдн заагур һарсн ки баянас һарсн айсла эрә ширвлдәд, дольгалад одх йоста,— гиһәд баян татҗасн күн Батаг дахулад цөөк сөрҗ үзчкәд, Батан анчинь медв. Дәкәд нәр һардачд «белн болвидн!» гисн докья өгв. Бата улаһад, бәәсн бийнь «дал-дал» гиҗ чичрв.

Баатр ууҗасн буузан оркчкад, тәмк татдго бийнь папирост һал орулҗ авад, тесҗ ядад йовдңнад, көшг секхинь күләһәд, үүмәд бәәнә.

Нәр һардҗасн маштг хар залу хойр әңгрдг көшгин хоорндаһар һарч ирәд, хойр һаран өргчкәд:

— Залус, эндр мана «Метропольд» хальмгин өргн теегәс гиич болҗ ирсн хөөч көвүн мана баян татдг кү дахҗ, ишкрхәр бәәнә, соңстн! — гиҗ зәңглв. Зарин сүл үгинь чиләл уга, цуһар шуугҗ альх ташлдв.

— Украин улс биилдг «Гопак»! — гиһәд, оркв.

Ишкрлһн баяна айсла нииләд, геглзәд, дор орад доклзад бәәв. Хәләҗәсн улс хәәкрлдәд, ааһта ундан оркчкад, альхан ташлдҗ, өврмҗ кеҗ шууглдв. Дарунь «Тройка» гидг утар татч дуулдг дууна айс улм зокастаһар ишкрлһнлә ниицв. Залд суусн улс улм икәр шууглдад, Баатр тал цөгцтә ундан өргҗ харһулад, өврмҗ кецхәв.

Баатр удан сууҗ чадсн уга, Батаг тосҗ гүүһәд, бий талан шахҗ теврәд, «Теегәс ирсн шарм!» — гиҗ бахтҗ әмтнд үзүләд, дахулад һарв.

Маңһдуртнь Баатр Батаг Москван «Коминтерн» гидг радио өртңд ишкрүлв. Тер цагас авн радиозөвллсәр дуудҗ ишкрүлҗ Батад «ишкрдг» гидг нерн шиңгрсмн.

...Тиим элдв төр хаһлсн, ик чуулһнд орлцад, теегәс ирсн көвүн — Бата, Максим Горькин һар тәвсн «СССР-н бичәчнрин ниицәнә гешүн» гисн темдгтә бичкн улан дегтр зүркн туск хавтхдан дүрәд, бичәч гисн нер зүүһәд, байрта хәрҗ ирв.

МӨҢТУР

Терүнә хөөн диг хойр җил болсн цаг. Батан урн-үгин нәрн келәр чимәд бичсн дегтрмүд дару-дарунь һарад, дам-дам барлгдад, олн умшачнрт күрәд, седклиннь сергмҗ, чикни хуҗр болад, Батан байр бийиннь цогцас өндр, өргн, дала-нала болад бәәв.

...Орчлңгин кишг өңгтә шар нарн олн зүсәр солңһтрад оһтрһу зүсәд өөдллҗ йовна. Нарн өвсдин бүчр нәәхлүлм салькн-савр уга, тег төгәлңдән суняһад шиңкн сержәнә.

Бичкн-бичкн бор өрүн торһас ора деерк оһтрһуһас төлмәр бууҗ йовх аралҗд мет дүң-дүлә аһарт дүүҗләтә, әрә торс, торс үзгднә. Зуг теднә җиргәд дууллдсн җирһлинь айс, «җир-җир» гиҗ өрүн маңһар дүүргнә.

Нигт көк ноһана альхд болсн бүчрмүд деернь болр толь болад бусргтад чичрлдәд хонсн цегән чиг, күцц хагсҗ унад уга. Нарни герлд мөңгтрәд, нәәхлсн ноһан деегүр цацад хайсн үүрмг шил мет гилвкнә.

Өрүн эрт һарсн малмудын мөр, чиг унһаһад ара-сара болад олн зүсн хаалһ татҗ. Идгтән күрәд төвкнсн, туруһан норһсн, толһаһан һудилһсн мал көк беткс хазҗ йовхнь үзгднә. Тиигәд орчлң серәд, җирһлин җисән экләд, күч-көлсни айс делгү соңсгдв.

Бата урдкасн эрт босад, хувцлҗ авад, кеерәгшән һарад, ки кииләд «шин күүнә үүдлһн» гидг шүлг бичх седвәртә уха гүүлгҗ йовна. Хойр башмгиннь хоңшармуд, чиигәр бийән уһалдад, чилм хар чииһин бәәдл һарлдад, гилвклдәд йовна.

Асхн үмилдәд хонсн шар-шар цецгәс, нүдән ээлдәд нарнур хәләлдәд, сарсалдҗ йовна. Бата тедниг ишкш угаһар болһаһад энд, тенднь ишкәд, алхад орчлң өврҗ йовад, герүрн орҗ ирв.

Ямаран йор татчахнь медгдхш. Батан зүркнь дотран лугшҗ инәһәд, әәвлхәһән гүвдәд, дуулх дурнь күрәд, догдлад бәәнә. Шин цаһан киилгән, костюман илүрдҗ өмсәд, зәңгәһән зүүһәд, ик нүр герин өмн одад бийән хәләв. Цеңкр шеемг костюмин зүн элквч деернь «ЦИК Калмыцкой АССР» гисн значок гилв — далв гиһәд үзгдәд одв.

«Би өрүнәһәс нааран «шин күүнә үүдлһн» гидг шүлг шаглад, шидәд йовнав, эврән шинәс үүдсән үзҗәнәв!

Бата, менд! Өмн цагт иим билч?» — гиҗ дотран ухалҗана.

...Сәргсн сәрсн шалврта, салврха бор өрмгтә, чирәдән көөмг хавдрта, Оватын Хамр деер һарад:

...Алтн шар уурган

Амлулад өсксн экм,

Сегрхә хар гертәһән

Седклинм киләсн болна.

Нутгт үлдсн һасн болад

Кеер һанцарн шованав,

Норсн чиигтә боршмгта

Хөөнә ард хатнав.

Цәкр зуни халунднь

Цаңһад, цәәһәд өлснәв,

Цаадарсн цар гесән

Цандгин ботьхагар дүүргнәв...

иигҗ гейүрҗ дуулҗ эс йовлч?.. — Тигҗ санад, бийиннь дүр хәлән бәәҗ, өргәд дуулв. Минь эн цаглань эрст өлгәтә бәәсн эргүлдг иштә җиңнүрин хоңх җиңнв. Бата дуулн йовҗ җиңнүр авч чиңнв.

— Кемб? А, Батавч! Гернзләстн көвүн һарв!.. Көвүн!

— Үнәрий!? Ханҗанав.

— Үнәр болл уга! Амулң келҗәнә. Ууц зоолһх эцк болвч!

— Э, Амулңгвчи? Эк болсн эмгншң ууц зоохар бәәнчи? Зоолһнав. Күүкн күн һархла, өвцү зоолһдмн, меднәв! Көвүнәнм киисинь керчсн Амулң ут наста бол! Өөрк экнрчнь, экнрәснь һарсн үрд цуһар амулң эдлх болтха! Мини нерн деерәс Гернзлиг үмс! Көвүһим сәәнәр хәләҗә, өмскүл өмскнәв. Кезә ирҗ үзҗ болхинь җиңнүрәр зәңгл. Не, не ханҗанав! — гиҗ хәәкрчкәд, җиңнүрән тәвәд, бийән хәләһәд:

«Бата, кеерин хөөч! Чамас көвүн һарч, көвүн һарч!» — гиҗ хәәкрәд, ширә деер бәәсн Гернзлин зург шүүрч авад, зүркндән шахад үмсҗ, җиңнүрәр әмтнд зәңглв.

Доладгч хонгтан җолач Тавна Бадмиг машитәһинь дуудҗ авад, ик баг бадм цецгәс һартан бәрсн «Цаһан төр» болдг герүр күрәд ирв.

Оошк ширтә, һурвн давхр цаһан гер дотрк цевр-цер. Цаһан хувцта күүкд, гергд наар-цаар йовлдад бәәцхәнә. Шухтнҗ, җаагҗ ә һардго шил тольмудта үүдд татгдх болһнд бәәглдәд уульдсн нилхсин дуд соңсгдна.

Зәрмснь увҗурин товч амнднь бәргдҗ өгл уга, уурлад уульҗах бәәдлтә, көшәд ээрәд одна. Зәрмснь әрә җаагад зуурм дун һарна. Тедн заагас нег бөдүн дун бархрад йилһрәд бәәв.

— Минь тер баркрҗасн мини көвүн болх бәәдлтә!.. Кениг дурав гилч? — гиһәд, Бата өмнәһүрн нилхс теврсн улс йовх болһнд, өңгәҗ хәләнә. Давад одхлань доргшан хәләһәд, чирәнь улаһад одна.

Өмнм Амулңгин чирә үзгдәд одв. Сана өгл уга:

— Бата, мендвт! Көвүһән хәләтн! Йоста баатр,— болҗ Амулң бер оошк бумази орацта нилхин чирә секҗ үзүлв.

Буҗһр хар үснь зуурм һарсн хурһна бушхгин килһ болҗ дошив. Чирәнь оошкин бәәдлтә, түүкә улан, хамрнь котхр, нам яңһрцгарн тасрха болҗ медвдв.

Бата көвүһән теврәд авхар седчкәд, дәкәд игзәрләд, хооран цухрад, сана авсмн кевтә, һартан бәрҗ йовсн цецгәһән, көвүндән өгхәр седв. Минь эн агчмд Гернзл үүднә заагар шаһаһад хәләв.

— Эн цецгәһән көвү һарһҗ өгсн, ачта авальдан өг!— гиһәд, Амулң көвүг теврәд хәрү эргв.

— Гернзл хувцан өмсҗәнә. Удл уга һарч ирхвидн!— гиҗ бер товчлҗ келв.

Дәкәд нег нилхин баркрсн дун соңсгдв.

— Яһлав, одак бер көвүһим унһачкв, яһв! Мини көвүнә дун болдг бәәдлтә— гиһәд, Батан хуухин үсн ирвлзәд, берин ардас, гүүһәд орхар седчкәд, хуухан мааҗад, улаһад хәрү эргв.

Ик удан болсн уга. Шил тольмудта үүдн арһул тәәлрв. Ах эмч, хо-цаһан бер хойр Бата тал байрта нүдәрн хәләлдәд:

— Авальчнь иим ик зөөртә йовна! — гих бәәдлтә Гернзлин хойр талнь ярлзлдад йовцхана.

Батаһас әрвҗ уга өндр нурһта, ил эрг маңната, элән сүл хар күмсгтә, ик зеегтә нүдтә, төвшүн хәләцтә, күнд толһата, баһлцгин дүңгә бөдүнәр гүрсн хойр атлс күклмүдән гиҗг деерән моһлцглад сернҗләр боочксн Гернзл дун уга ярлзҗ инәһәд, улан торһн һадрта өрвлг көнҗләр орасн көвүһән Батад бәрүләд өгв.

Бата авалян хойр халхаснь селҗ үмсәд, баглата бадм цецгәсән барун һартнь бәрүләд, көвүһән теврәд һарв.

— Бичкн эцк Бата, көвүнчнь ут наста, бат кишгтә болҗ, эк-эцктән эңкр үрн болҗ неричнь дуудулҗ йовтха! — гиҗ тәв күрсн наста ах эмч йөрәв

— Йөрәл бүттхә! — гиҗ Бата көвүтәһән ардан эргҗ хәрү өгв. Гернзл дун уга толһаһан гекҗ, ханлт өргҗ инәмсв.

Машинә өөр күрәд ирцхәв.

— Не, Бата ууһн көвүнчнь ут наста, олнд туста залу болтха! — гиҗ келн җолач Бадм Батан һар атхад, Гернзлд машинә үүд тәәлҗ өгв.

— Ханҗанав! — гиһәд Гернзл җолачин өөр зерглҗ сууһад, Бата тал эңкр нүдәр хәләһәд:

— Чи терүгән нааран ас, өөрк үүднләрн харһулхч!— гив.

— Мә! Чи өөрк шовһр төмрләрн харһулвзач. Ода деерән энчнь күүрг — мөөрсн, зулань цоорха. Бадм, арһул машиһән йовултн! — гиҗ Бата негл нальңһш тәрлкд дүүргчксн мөңгн ус авч йовх мет болһамҗтаһар көвүһән Гернзлд өгв.

— Хәлә, хәлә, кииһән авч йовна! — гиҗ Бата байрлв.

— Әмд күн кииһән авл уга яахмн билә, — гиҗ Гернзл инәһәд, өрч талан шахҗ эңкрлв.

— Энчнь кииһән авх биш, нүдән ээһәд уга бәәҗ, һарад дола хонад гиигн машиһәр хәрҗ йовнахн. Цагин эргц гиһәд, иим акад юмн. Эн цагин эк болгч эмчнрәр киисән керчүлҗ «чүүһин усар»¹ уһалһҗ бооҗдг кишгтә көвүн энтн,— гиҗ Бадм җолач эн шин цагин шин улсар бахмҗ кеҗ келәд, машиһән арһул, даңшан уга, җөөлн хаалһар йовулв.

— Та, Бадм, Манҗин Нимгрин бичсн «Шар ямана арсн» гидг келвр соңслт? Минь терүнлә дүңцүлсн бийнь эн нилхин үүдвр зун җил шаху уралан йовҗ оч.

Көөркс, мана өвкнр, эцкнр басл күчр бәәдлд асрулҗ өсдг бәәҗ. Хуучна бәәдл санад эс гиҗ умшад оркхнь хуухин үсн босад одна, — гиһәд Бата келә йовтл, машин Батан һаза ирәд зогсв.

Батанд хальмгин йосар көвү йөрәхәр ирсн улс дала бәәҗ. Батан бергн Муузран Цаһан, көвү һарһад авч ирҗ йовх дү берән тосад, цаһан ширдг деегүр йовулад, хойр халхаснь селн үмсәд, һалд цаһан тос хаяд орулҗ авв.

Кезәнә нилх һарад һурвн дола хонсн цагт гелң, зурхач кү дуудулҗ авад, бәрц бәрәд, үс кесн усар нилхиг уһалһдг бәәсмн, терүг «чүүгин усн» гидг бәәҗ, Бата Гернзл хойр гер — мал болхд, мана аавин тәвсн йөрәл:

Ташхтн — тосн,

Таслхтн — торһн,

Таалхтн— көвүн болтха!

— гисн ода ирҗ күцҗ йовна, — гиҗ Цаһан келв. — Аавин йөрәл бүтнә гидг эн. Ташх тосн дала, таслх торһн бәәнә. Таалдг көвүн олдв. Ут наста болҗ аавиннь наснд күр, ардан олн дүүнрән дахул! — гиһәд Цаһан нилхин зулад тос түркәд, теврв.

Дәкәд цааранднь:

— Эн өмскүл, эк болҗ киисинь керчсн һазр экд (акушеркд) өмсктн, — гиһәд Цаһан цеңкр торһн эд һарһҗ өгв.

Тер бәәсәрн мөңг тәвҗ көвү йөрәлдәд, көгшдүд хәрцхәв. Баһчуд, иньг-амргуд өр цәәтл нәр кев.

Маңһдуртнь Батад өдр яһҗ чилснь медгдсн уга. Оошк нилх махмудта, буҗһр хар отхта үстә, бәрм шииртә бичкн өкәр көвүнь өмннь үзгдәд, сарвлзад, бәркрәд уульсн болад, байр-бахар бәәсн бийнь дүүрәд, зүркнь бульглад, босад биилх дурнь күрәд, кен гиҗ нер өгхән санад, өвклзәд бәәтлнь өдр чилв.

Бата гүүхәрн гилтә хәрәд ирв. Ар һазрас ирсн хадм экнь Гернзлтә хоюрн көвүг уһаһад, задһа бәрнә өмскәд, гедргән сарсалһад тәвчксн, таалҗ сууҗ. Бата гүүҗ орҗ ирәд хадм экән үзәд, мендләд, эмәсн бәәдл һарв. Хадм экнь күргән күзүдҗ авад, хойр халхаснь үмсв.

— Баав, Батаг көвү олҗ авсн деерән депутат болснднь йөрәтн!— гиҗ Гернзл экдән келҗ байрлв.

— Йо, хәәмнь, кезәнь энүгән авчклач? Чамаг Моску орҗ гиҗәлү, тендәсн авч ирлч?— гиҗ эмгн хумха хурһарн гилвксн значок илҗ хәләһәд «өлзәтә болтха!» гиҗ йөрәһәд дәкн одак нилхин өөр оч өкәрлв.

— Ээҗ, би Москва орхларн эврәннь кергәр, эн значок авхар одсн уга биләв. Олна кергәр йовлав, — гиһәд Бата хадм экиннь өөр оч сууһад, цааранднь үгән суңһв.

Мана Хальмг Таңһчин дөрвн зүсн малмуд икр иктәһәр, дегц төлән авад, дүмбр гидгәр, түгҗ өсҗ йовна. Тер малч улс Москвад болсн ик хургт яһҗ одсн, ямаран ачлврт күртсинь цугтнь келҗ өгв.

Тиигәд мана хөөчнр, үкрчнр амр-таварн хургтан орад, үзәд уга өвәрц һәәхүл үзәд, соңсад уга сурһмҗин селвгүд, дамшлтс соңсад дола хонад орксн цагт, эднд өгдг олн зүсн хот, эднд ордган уурад ирв...

— Йо, көөркс, «цадхла цаһан хурһна сүл һашудна» гиһәд, цадад тамшалдад ирснь тер болхугов, — гиҗ хадм эк тартаһад кевтсн көвүнә делгц-орацинь соляд хүүрәлв.

Хадм эк келвринь оньһҗ соңсҗахднь ханад, Бата улм өөрдҗ сууһад, көвүн талан хәлән бәәҗ келврән уттхв.

Нег өрүн хотан ууҗасн цаглам бидн тер олн зүсн хот һардҗ кедг зам, ширәлңгин (столовин) толһач хойр нанур ирәд:

— Танахс мана тәвҗ өгсн хотас баһар эдлдг болад ирв. Мана кесн хот таасгдлго бәәдг болвзго, суртн! Эврә эдлҗ дассн хальмг хот эдлхәр бәәхлә келтхә. Иднәв-уунав гисинь болһҗ өгх арһта чадмг улс манд бәәнә. Ямаран хот керглҗәхән манд келҗ өгтхә! — гиҗ сурцхана.

Нег өрүн зөрц наадк әмтнәс түрүн эрт ирүвидн.

— Не, залус, эн эдлдг хот-хоолтн таднд таасгдну? Тадниг баһар хот эдлнә гиһәд, эн маниг тоодг герин толһач, хот кедг ах зам хойр икәр зовҗана. Эврә эдлҗ дассн хотан санҗадг болвза. Ямаран хот кехинь, таднас сурад эндр келҗ өгтн — гиҗ нанд даалһла, — болҗана.

— О, энүнәс даву олн зүсн хот альд бәәх билә? Иим амтта, шимтә, зокаста хот бидн биш, маниг зарҗ йовсн баячуд, нойдуд эдлҗ йовсмн биш. Энүндтн шовуна үснәс бишңкнь цуг бәәнәхн. Бидн йир икәр таасҗанавидн, икәр ханҗанавидн, — гиҗ келтн.

Оньдин мини ширә иим хотар дүүрәд бәәхиг деедс евәтхә! — гиҗ күч-көлсни улан тугин орденәр ачлгдсн Алексей Дутов инәв. — Москва гидгтн уург — таргарн урсад, өөкн — тосарн билгәд бәәдг йоста «уурха саң» бәәҗ.

— Хальмг цәәһәс бишңкнь, цуг бәәнә. Ода нег хальмг цә ууһад, орксн болхинь! — гиҗ Ленинә орденәр ачлгдсн Салвга Хавтха сахлан илҗ, хоолан ясв.

— Не, тиим болхла, би эднд күргәд келнәв, маңһдурас авн таднд хальмг цә чанҗ өгх, — гиһәд күүндә бәәтл, одак хот уудг герин толһач ирәд, сурҗана:

— Не, эднләрн күүндвт? Ямаран хот керглҗәх бәәдлтә? — гиҗ сурв.

— Күүндҗәнәвидн. Аадм-эк заяснас нааран аав-ээҗин ууҗ дассн хальмг цәәһән санҗах бәәдлтә, — гиҗәнәв.

— Йир сән, тер цәәтн ямаран цәв? Олҗ болх. Зуг терүгән яһҗ чандгинь манд келҗ өгтн! — гиҗ хотын ахлач соньмсв..

— Пө, энтн манла нег күүкд күн йовснь сән болв. Мана Буга чанад бәәхугов, — гиҗ Хавтха теднлә хамдан орднәр ачлгдсн Манҗин Буга гергн тал заав.

— Мел чик, мана күн зандрулад орк. Үсн, тосн, өрм эднд эс бәәхмн биш, — гиҗ наадкснь хөкрлцхәв.

— Ю, әәҗәнәв! Иим олн улс заагт кен цә чанад суух билә! Би нам эдн заагттн геедрҗ одхв, — гиҗ Буга бермсв.

— Не, залус, цә чандг кү хәәһәд керг уга. Маңһдур өрүн хальмг цә уухар белн болҗатн. Би танд йоста гидг керә даам тоста, келн ээдрм җомба чанҗ өгнәв, — гивв.

— Энтн чанҗ чаддмн! Кезәнә баячудт кесг җомба чанҗ доклзҗ йовсн күн, — гиҗ Лиҗ медсәр келв...

Маңһдур өрүнднь эрт ирәд, хәәснд цә тәвәд, өрмәр үсләд, дәкн нег буслһад, шааринь кевкүрдҗ авад, зать зорҗ тәвәд, зөв эргүлҗ самрад, цаһан тос тәвәд, давсинь зөвләд оркув. Цә зандрҗ улаһад, зәтин үнрәр каңкнад, көвәнь көөстәд, келн ээдрм бәәдл һарад, тунад бәәв.

Арвн йисн, хөрн күүнд дурндан күрм улан ширтә нискд кеһәд, бүркәд орксн цагт манахс шууглдад орҗ ирцхәв. Аль сансарн бахинь хаңһаҗ тоохар седҗәсн хот уудг герин толһач, ах зам хойр хальмг цәәһәс кеһәд ууҗ үзәд, аман тамшалдад, толһаһан зәәллдәд, амтинь авад җилвтлдәд, хальмгуд яһҗ уудгинь медҗ авхар мадна суусн ширә тал ирцхәв.

— Не, одак җомбатн белн болву? Өцклдүр хальмг цә уухмн гиснәс нааран бийән тавлад мегдәлдәд бәәһәвидн. Эрт терүгән авч иртн! —гиҗ Дорҗин Басң хөкрлҗ йовна.

— Нам терүнәнтн өңгинь үзәд, үнринь соңсхнь болхмн бәәҗ,— гиҗ өөрнь суусн күн, «намаг йирин цә чансн уга болх» гиҗ санад, келҗәнә.

— Күүкд, эднд хальмг цәәһинь халуһар кеҗ өгтн! — гиҗ хот уудг герин толһач закв.

Маднд хот зөөҗ өгдг әдл-әдл хувцта, манна деерән кәзәргтә цаһан-цаһан боодһаста баахн, баахн комсомолк күүкд бәәлә. Тер күүкд Хальмг цәәг манахсд экләд зөөцхәв. Стакаһар зөөсн цәәг негнь иртл, негнь ууһад, зөөвр күцгдәд бәәв.

Мана малч, хөөчнрин заһрмгаснь авн көлсн асхрад, өргнәннь хойр тальксар һооҗад, нурһднь тинилдәд ирсн бәәдлтә, альчурарн бийән сәвлдәд, өрчиннь товчсан тәәллдәд, улалдад ирцхәв.

— Яһлав, эн күүкдән иигҗ бичә зоватн. Цәәһән тер савтаһинь, шанһтаһинь авч ирәд, эдн дунд тәвчктн. Кень кедү ууна, кеһәд ууһад бәәх! — гиҗәнәв.

— Тана келн әмтн тигҗ ууну? — гиҗ нанас сурв.

— Манахс мел тиигҗ уудмн, тернь авьяс болад зокад бәәсмн, — гивв.

Тегәд хойр күн ик улан мисгтә цәәг дамҗлҗ авч ирәд, ширә деер тәвәд оркв. Манахс хошад, һурвад бийснь кеҗ уулдад, хооран суулдад, көлсән арчлдад, тинилдәд бәәцхәв.

— Тиим җомбад тинил уга яахмн билә! Уул хальмгин ууҗ дассн улан зандн цәәг наадад «цә шиңгн болв чигн, идәни дееҗ, цаасн нимгн болв чигн номын көлгн» — гиҗ келдг болһнт! — гиҗ эмгн келв.

Нег өдр цә уга бәәсн бийнь, күн ноҗарад, толһа күндрәд, залху күрәд җе гинәхн. Тенд ик балһснд йовад тиим сән цә чанҗ өгсндчнь, көөркс, чамд хансн болх.

— Тиигәд олна даалһврар тер малчнран дахад Москвад одад, теднә байр-бахднь орад ирҗ йовнав, — гивв. —Энд хәрҗ ирн гихинь намаг Деед Хүүв төләлгч (депутат) суңһҗ. Бас ик байр болв. Хойрдгч байрнь эн «сур кевтә суняһад, суха кевтә улаһад» кевтсн бичкн баатр, Мөңтур медҗәнт! — гиҗ хадм экдән Бата эрклв.

— Медҗәнәв, эн нернчнь өлзәтә болг, көвүнчнь ут наста болг! — гиһәд хадм эк, инцкләд, иргләд, гиҗгән шудрад, серн гиҗәсн көвү теврәд, Гернзлиг дуудҗ авад теврүлчкәд, эврәннь хораһур орад йовҗ одв.

Бата Гернзл талан ирәд күзүдәд, таалад, эңкрләд инәҗәһәд:

— Гернзл, эн көвүндән кен гиҗ нер өгий? — гиҗ сүркрәд унтсн көвүн талан хәләҗәһәд келв:

— Чи эцк күн, көвүндән эврән дурта нерән өг!— гиҗ Гернзл ууһн көвү һарһҗ өгсндән байсҗ инәв.

— Би энүндчнь Мөңктур гиҗ нер өгчәнәв. Эн нерән би энүгичнь һарад уга бәәтлнь нерәдчкләв, — гиҗ Бата Гернзлиг күзүдв.

— Я, әрл цааран! Көвүн һархинь яһҗ медләч?— гиҗ Гернзл Батаһар наад бәрв.

— Э, би меднәв. Нанд өвгд келҗ өглә. Барун ээм деегүрн эргәд бәәхлә — көвүн, зүн ээм деегүрн эргәд бәәхлә — күүкн болдгҗ.

Чи барун ээм деегүрн эргәд бәәләч, — гиҗ Бата шоглҗ инәв.

— Мөңктур гиснчнь ямаран нерн болҗахмб? — гиҗ Гернзл дәкн мөшкв.

— Чи шин цагин сурһулин багш күн медх йостач. Нерн болһнд учр бәәдмн. Кезәнә болхла, манла әдл угатя му улсд Ноха, Һаха, Чон, Үкрч, Хөөч, Адуч гиҗ нер өгдг бәәсмн. Ода бидн эврән, эврәннь үрдтән эзмдн. Мөңктур гисн — Мөңк туур гисн үг, мана көвүн мөңк туурҗ йовтха, — гиҗ Бата дәкн Гернзлиг эңкрлв.

— Нам тиим гиһич! Не өлзәтә, ут наста болтха! Энчнь мел чамаг дураҗ, тааньһр хамрта, — гиҗ Гернзл инәв.

— Ууһнь көвүн болхла, дарукнь күүкн болдгҗ. Күүкн олдхла, чи нер өг!—гиҗ Бата Гернзлд келәд көвүнәннь бичкн буҗһр көләснь бәрҗ наадв.

— Бичә серүл! Бидн йовҗ унтнавидн. Эцк, төв сәәхн зүүд бәрҗ, төвшүн сәәхн амулң хонтн! — гиһәд Гернзл көвүһән теврәд унтдг хораһурн орв.

— Тадн бас таалврта төв сәәхн зүүд бәрҗ хонтн! — гиҗ Бата тедндән үүдинь тәәлҗ өгәд нөөртнь үдшүлв.

Бата эврәннь хорадан үлдәд, дуулҗасн зүркән дарҗ сууҗ чадад, наар-цаар йовад, уха гүүлгҗәһәд, сууһад, ширә деерк ноһан шил шилтә шаман шатачкад: «Шин күүнә үүдлһн» гидг, келвр бичхәр шанаһан түшәд, холд харвад, уха туңһаһад, мусхлзҗ инәһәд суув.

Батан өмн ширә деер бәәсн деерән хоңхта төгрг час «чиг-чиг» гиһәд, әәвлхә дотрк зүркн мет цокад бәәнә.

Бата часиг авад хоцх цокдг эрәсинь эрәд, Гернзл серҗ, көвүндән хот өгх цаг темдгләд, дериннь өмн тәвчкәд, цааранднь уха ухалад, бичәд суув.

Батан бульглсн зүркнь байрин шин айсар дүүрәд, дуулад, бииләд, долдалад, бүлтрәд, һарн алдад, удан суулһҗахш. Сумнас шулун, салькнас хурдн санань, саңнаһинь илҗ өөдләд, сүүһәснь өргҗ босхад, шуһуһас, шуһу тал көтләд йовдңнулад, уха цеглүләд бәәнә.

Урн үгин зокьял үүдәгч цецн ухань негт шин цагин шуугсн дольганд цокгдад, шилҗрҗ йовх хаана хуучн бәәдлин мөр ишкҗ нутгударнь йовад, негт шуугад, шурҗңнад инәһәд аашх шин хүүвин йосна шин җирһлин җолаһаснь авч угтад, алькаснь эклҗ үүдврән нәәрүлхән олҗ ядад, цасн әдл цаһан цаасн, йорал уга хойр нүдн хоорнднь нисҗ бууһад өдин үзүрт бәргдл уга хальгад бәәнә.

Җигтә зун җил уралан, җирһл угаһар, тууҗлгдҗ йовсн хальмгин җигшүртә зовлң, һашута нульмсн, Батан өмн җирлзсн җирлһнә буурл дел деер нег булхад, нег көвәд, җирс-җирс гиһәд, хара тасрад, холҗад йовсн болна.

Тер тег теңгр хойрин хоорндаһар хара тасрад һарч йовх җирлһн мана мууһин сүл авч йовна — гиҗ, Бата ухалҗана. Ухань күцц давад уга бәәтл, дәкәд толһань дала болсн үзгдләр дүүрәд, делвәд одна.

— Күн кү даҗрш уга болҗана. Күүкд улс кезәңк авьяс— камзолан хаяд, олна төрт орлцдг болҗана. Эврә, күүнә гиҗ йилһлдән уга, эңкр иньг, амргуд болх. Сурһуль, эрдм, герл сансн санаһар седкләр күцх. Олн келн әмтн ни-ниицңгү; — Ленинә заасн хаалһар йовҗ герәсинь күцәх! Күмн-әмтни теҗәл-теткүл колхоз, совхозмудар, бүрдәд ниигмин янзар делгрх. Эннь шин бәәдлин зокал — сәәни түрүн! — гиҗ санад Бата дәкн босад йовдңнад, түрүн бичсән билләд, дәкнәс бичәд, уха гүүлгә бәәтл, цаг Батаг күләҗәхш, җисәһәрн йовад йовна.

Цагларн серүлдг часин килһсн дигтән күрәд хоңхан җиңнүлв.

Бата сана авсмн кевтә босад цаадк үүднәннь көшг секәд хәләв. Гернзл хоңхин дуунд серәд көвүндән хотынь өгчәнә. Монтхр халхта, анята нүдтә көвүн, меемәһән үмкәд авчкад, шовшад, бавадад, бәәснь соңсгдна. Шар торһн альчурар бүрксн шамын герлд көвүн оошк зүстә әмд наадһа болҗ үзгдв. Бата мусхлзҗ инәһәд, хәрү эргәд терзин сернҗл секәд, ки киилв.

Сар ик эрт суусн бәәдлтә. Сар суусн сүүр көөгтәд, теңгр һазр хойрин хоорндк, көк лаңк көшг татсн мет көкрәд уняртна.

Оһтрһун олн одд нарн суух үзг талагшан шилҗрәд шооһад зогссн хөд мет баглрҗ, һашун усна көөснә бөлвәс мет ивр-ивр гилдәд, селн чирмлдәд, долвклдад бәәцхәнә.

Сар суух орм талан көвсн цагтан саңна, сүл деләрн оһтрһуг ардан арчад, илүрдәд одсн бәәдлтә, бүркчксн цеңкр шил тәрлк болсн теңгрд ца-цааһан цегәрәд, цеңкртәд зеңкрин бәәдл һарад бәәнә.

Шин орсн көвкр цас әрәд, йовад одсн цанын мөр болад, теңгрин уйдл, ар үзгин «алтн һаснас» һарад, «долан бурхдын» хаҗуһар давад, «мөчнәс» көвкәһәд, «чөдр оддыг» дәврн алдад, «һурвн марл» хәләһәд, өмн үзгүр цоонград, дарваһад бәәнә.

Өрүн цолвң өөдләд арһмҗ турш болҗ. Цеңкр болр толь биизән өмсәд орксн цевкәһәд, нааран хәләһәд, ярлзад цәкләд, һал асад бәәнә. Цәклх болһнаснь цеңкр, чүүкл очд һал падрҗ асхрад, үүлн уга чилгр сөөд үсәр хур орҗах болҗ төгәлңдән үсәрнә.

Орчлң цуг төв сәәхн зүүд бәрәд, төвкнүн сәәхн амулн, амр таварн нөөрән хаңһаҗана. Терз тус, тедүкн теегт шир-шир гиһәд, сүҗәр урһҗах ноһана ә соңсгдна.

«Сән урһцта җилин хаврин сөөд, ноһан асхн мөр архлсн арһмҗ бүркҗ урһдмн» гиҗ мана аав келдг билә.

Тиим урһцта җил болх бәәдлтә! — гиҗ санад Бата утар татч кииләд, оошк, зүркән аһарар дүүргчкәд, терзән арһул хааһад, бичҗәсн зокьялдан цег тәвәд, бүркчкәд, орндан орад хойр һаран бүтүләд гиҗг доран тәвәд гедргән кевтв. Удл уга хойр оочан татад, сурмсгудан көндәһәд мишәһәд унтв.