Бөксн зулын бәәрнд

Халулдг нарна күчнь улм-улмар номһрад, серүн салькн зәңгән өгл уга генткәр үләдг болв. Шуугад җирглддг шовудын әнь соңсгдган уурад ирв. Шалван шавшулад, көкрҗ уняртад көллә оралддг ноһан шарлад, шимин цорһ болдг шилвснь шарлҗн болҗ хумхарад, сөөднь зекүрдг болад бәәв.

Элстин дорд бийдк боодгин ар, өмн хойр ташу бүркәд ик гидг намрин яарм хурҗ.

Әәмг, нутг селәд болһнас тууҗ ирсн: үкрмүд, мөрд, хөд, темәдин хулдвр, сольцан, эд-таврин гүүлгән, шууглдан, гармуль татлһн, бичкн көвүд-күүкд суулһад дуһрдг (карусель) чансн мах, цә хулддг улс чигн шууглдад нир-нир гиһәд бәәнә.

Бата, Кольчи хойр эн яармин улс һәәхәд йовҗ-йовҗ дуһрулд сууһад эргҗ авад, нарн цецгән яс кемләд йовад йовцхана.

Нег үүлн өңгтә көк бор, үрә мөр унсн томһ сахлта элән сүл күмсгтә, зер цоохр киилгтә, чилм хар залу кесг улс заагур:

— Хәләтн! Дурлтн, кенд кергтә! Хулдҗ авсн күн аштн ханх, мини нер санх!—гиһәд мөрнәннь нимгн цәвәрнь өскәһәрн хатхҗ һоҗһнад, һуярнь ташмгар шавдад аминь изләд йовна.

Бор мөрн сүүлән шарвадад гүүҗ йовад, хойр ар көләрн өскәлдәд, өскәлдәд шуукрад хооран цухрхларн Бата, Кольчи хойриг дәврчкн гив. Эн хойр хәәкрлдәд хаҗугшан гүүлдхләнь: Батаг «Һооҗурин» сурһульд дөрвдгч-тавдгч девсңд сурдг цагт завхоз бәәсн келмрч ки­итн хар нүдтә, теглг нурһта, элән сүл сахлта залу — Темәнг гидг күн таш-ваш харһв.

— Циигнә мөрнд дәврүлн гивт. Эдн мөр хулдн гихләрн: баадгтнь бурш кечкдмн, эс гиҗ бичкн шил әрк өгчкдмн. Тер цагт ямаран зүүлг мөрнә бийнь һаньдглад йовдмн — теднә негинь кесн бәәдлтә.

— Бата, менд! Чи зәңг уга чивәд яһлач? Бидн нам чамаг геечкләвидн. Манахс цуг менд. Колхоз, коммун болмҗ гилдәд нирглдәд бәәцхәнә. Саак чини заргддг эздүдин чинәнь алдрад, хорнь буслад ирсн бәәдлтә... Чамаг геечксн улс боллдад ду тасрцхав, — гиһәд хойр

көвүнә һаринь атхад,— Әвр залу болад бәәҗч! — гиһәд Батаг оньһҗ хәләһәд инәв.

— Удл уга намаг төрүц геехт! Энд хавр, зунднь көдләд, үвлднь даса бәәҗ Элстин улан сурһуль болн зурһан сара медрл өөдлүлгч девсңд орад төгскв. Удл уга маниг өөдән сурһульд — Шарту балһс орулад йовулҗана. Теднә тоод эн көвүн, бидн хойр йовҗанавидн. Эн Үлдчнә байна үкрин сүл атхҗ йовсн күн. Таньлдтн!— гиҗ үр талан хәләв.

— Не, таньл болый! — гиһәд Темәнг көвүнә һарас атхад сексрв.

— Боран Кольчи гидг күмб—— гиҗ нерән келәд Темәнгиг хәләцәрн шинҗлв.

— Не, сән, йир сән! Икәр байрлҗанав. Мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, ууля-ууля йовҗ күн болна гидг эн. Арһта болхла сурһуль сурхмн. Сурһуляс ах зөөр уга. Сундлн бәрн—гертнь, сурһн бәрн—өөнднь гидг эс билү? Өөнднь күргәд, өөдләд сурхмн,— гиҗ бийнь өөдләд йовад одшң толһаһан өөдән кеһәд саналвд.

— Не, шинәс ямаран соннь-сормн зәңг бәәнә? Оватын һолд сурһуль сәкгдлү? — гиҗ Бата сурв.

— Манахна хурл хаахмҗ гисн ниднәс нааран җирс-җирс гиһәд һара билә. Ода һурв —дөрв хонад тер ху­рл деер ик гидг хург болн— гиҗәнә. Хурлыг хааһад, гелңгүд, манҗнрынь сулдхад хәрүлхмҗ. Хурлын ормд ик мал өөклһнә совхоз бүрдәһәд, дәкәд нег сурһуль бәрхәр бәәдгҗ.

— Йир сән болҗ!— гиҗ Бата байрлҗ инәв.

— Деерәс нутгин сәәдүд ирхмҗ. Пиитрәс шаҗн лам ирҗ хурлан харсхмҗ гилдәд: гелңгүд, бурх иткдг улс өдр-сө уга шууглдад бәәцхәнә. Ик гидг марһата төр һарх бәәдлтә. Чи, Бата хол һазрт йовхар бәәх күн, хәрәд ардксларн мендләд, манахнар орад, тер хургт одад, ик ямта улс ю күүндгинь чиңнәд йовхнчн! Сән күн үзсн—соңсан келдмн, му күн идсн-уусан келдмн. Хөөннь нег цагт чиңнх улсин чикнә хуҗр хаңһаҗ келҗ йовхч йовх болхла мини тергн деер сууһад йов. Би үд күртл яарм эргҗ йовад хәрнәв — гиһәд шарлҗна ац хуһлҗ авад шүдән шигшлв.

Темәнг Батаг Һооҗурин сурһульд сурҗ йовхд завхоз көдлдг билә. Тер бийнь сурһулин көвүдт ик гидг сурһмҗ өгдг бәәсмн: бийән яһҗ бәрх, кү яһҗ күндлхин тускар, сурһулин ард орхин тускар оньдин келдг билә. Цаһан мөңгн шаальгар мөрә тәвәд, урлдулад, ноолдулад, чиирг, шамдһа дасхад, ни таарта бәәлһ заадгиг Бата санад оркв.

Темәнгиг отг, әәмг биш, бүкл таңһч меддг бәәсмн. Нертә келмрч, гүн ухата күн гиһәд, ик хург болсн цагг Әәдрхнүр, Элстүр дуудулҗ авад үг келүлдг бәәсмн.

«Ода эн Темәнгин өгчәх селвг нег уга селвг биш. Хәрәд цаһан буурл ааварн хаалһан йөрәлһәд, Цаһан, Муузра ахтала мендләд, тер хурл хаах ик хургин күүндә соңсад ирхлә йир сән» —— гиҗ ухалад:

— Кольчи манахн тал йовад ирий! Манахна һазр үзхич, хурл хәләхч. Би чамд цуһараһинь үзүлнәв,— гиҗ Бата Кольчин ээмәс авад сегсрв.

Бата, Кольчи хойр үдин хөөн Элстин ардк мөрд урлдадг халцха деер Темәнгиг күләх болв. Темәнг эдниг яармин халцха деерк хот уудг герт дахулҗ одад, хот авч өгәд кергәрн йовҗ одв.

Бата аавдан белг— гиҗ нег хальмг цә, нег зать, Цаһанд— гиҗ нег ик альчур хулдҗ авад, бәәдг сурһулян темцәд гүүлдәд хәрцхәв.

Хойр көвүн күләлһсн уга. Хойр шарһ мөр татсн көгтә кимзә тергтә Темәнг гүүлгәд күрәд ирв. Һурвулн сууҗ авад мөрнә хатрлар хооран хәләһәд делсәд һарв. Темәнг эн хойр көвүнд кесг соңсгдад уга, акад-акад сенр шог келәд, сергәһә йовҗ һооҗурин һолар хо-бүрүл дахад орад ирв.

— Тер бәәсн хойр давхр чолун гер мини сурһуль сурҗ йовсн сурһуль. Өөрнь күриҗәснь саднь. Тер үзгдҗәсн хойр цаһан бумблвин ца хурл бәәнә — гиһәд Бата үзсн хамган тодлад, өөрк үүртән келәд бардмнад йовна.

— Та хойр, манад одад хонад гиич болад, нәәрлдәд маңһдур өрүн йовтн — гиһәд Темәнг эн хойр гиичән дахулад орҗ ирәд: эн хойр көвүн ном сурхар хол һазрт йовҗах улс! Боорцг кетн, цә чантн,— гиҗ гергн, күүкн хойртан заачкад—хур татад, хальмг ут дуд дуулҗ өгәд, моңһлар бичгдсн «әәлдхлин бичг» умшҗ өгәд, сән гидгәр сергәҗ хонулв.

Маңһдуртнь Бата үр көвүһән дахулад хурл үзүлхәр һарад йовцхав.

Эн хойр эргә йовҗ, йосн ик сүмәрнь орад ирцхәв. Мөргүлин өдр биш бәәҗ. Гелңгүд, манҗнр уга. Негл медәтә гелң-гевкү бәәҗ. Бата махлаһан авад энд-тендән хәләһәд дун уга зогсҗаһад:

— Бидн сурһуль сурдг көвүдвидн, эн сүмитн хәләҗ болхий?— гиҗ, сурв.

— Болх, болх. Эс медсән суртн — гиһәд гелң эм дееһүрн оркмҗан татад көвүд тал өөрдв.

Сүмин үүднә дотад тотх деер: ик гидг хавхнт зурҗ. Хавхнт деер төгрг юмн зурата, тал дунднь бичкн төгрг хойр әңгләтә нег бийнь хар, нег бийнь цаһан. Хар әңгин ца шулмст чирүләд зовҗ йовх улс дала зурата. Цаһан әңгинь ца — аль сансарн җирһҗәх улс зурата, Теднә дер нег ик һаха, һаха деер һотьвксн моһа, моһа деер така зурата. Кольчи эн зург үзчкәд:

— Эн юн гидг юмб?— гиҗ хавхнт деер зурсн төгрг юм сурв.

Энтн һазр, һазр хавхтнтин нурһн деер бәәдмн. Эн хойр әңглчксн бичкн төгргнь — там, таралң хойр. Харнь там, цаһань— таралң. Эн йовх насндан: кү даҗрад, күч эвдәд, әмтә юм алад, бурхнд шүтл уга йовсн улс, үксн цагтан хөөт төрлдән хар тамд унҗ зовлң эдлдмн. Эн йовх насндан үнн цаһан санаһарн, әмтә юм алл уга бурхнд шүтәд йовсн улс, үксн цагтан — хөөт төрлдән таралңд одҗ — аль сансарн бәәхтә, тер улсла әдл җирһхмн болҗана,— гиҗ хоолан ясв.

Бата Кольчин сүвәһәс чимкчкәд:

— Эн һаха, моһа, така һурвн энүнд юн болҗахмб?— гиҗ сурв.

— Энтн, һурвн му заятнр: һахань — муңхгин зүүл, моһань — ур килң догшрлһнь зүүл, такань — үлү үздг тачалын зүүл. Мана бурхн багшин гегәнә номд: шар цоохр һахан -шальр, цаһан моһан зүрк, такан улан зала һурвиг идхмн биш— гиҗ бәәнә. Тегәд эн һурвн му заятнриг дүр зурсн болдг. Эн һурвнас бишңкнь хойр чикнәс давад орсн хөөн, цуг хот— гиҗ бурхн багш зәрлг болҗ— гиҗ гелң цәәлврән чиләв.

Хойр көвүн ханад, эргәд, ик өврмҗ кеһәд, мендлҗ һарад, Муузранд одад нәәрллдәд, баһчудла таньлдад нөкәдүртнь болх хург күләлдәд бахан хантл бииллдәд, дууллдад хонцхав.

— Залус, нөкәдүр хурл хаахин тускар ик гидг олна хург болхмн. Деерәс ик ямтнр, нутгин ахлачнр ирхмн. Бидн селәнә коммунистр, комсомольцнр, бурх эс иткдг улс цуһар ирхвидн. Бидн деерәс ирсн улсин шиидврт багтх йоставидн. Ода манд хурл керг уга болҗ йовна. Хааһад, уга кехмн! Тенүнәнтн ормд «коммун» гидг юм бүрдәхмн гинә. Цуһар күн дутл уга ирцхәтн! — гиһәд партийн ячейкин сегләтр, әәмгин ахлачин дарук нег баахн көвүн һурвн зарлад хотн болһнд хург кеһәд, кинәд йовцхана.

Сөөнь өрәлин алднд:

— Соңстн, цуһар соңстн! Нөкәдүр деерәс дала ямтнр — коммунистнр ирҗ мана хурл хаахар бәәдгҗ.

Аадм эк заяснас нааран: аавнр, ээҗнр, өвкнр мөргҗ шүтҗ, йовсн хурл хаана гидг юмб? Кишг тасрна гидг эн! Ода мана хурлд 60 гелң, 53 гецлмүд, 100 манҗнр бәәнә. Теднә экнр, эцкнр, төрл-төрснь цуһар ирцхәтн. Арһта болхла олар иртхә — гиҗ шаҗна халхар Пиитрәс ирсн элч келв. Цуһар ирҗ, нег дууһар бурушаҗ келцхәтн! Ээҗ — аавнрин зөөр. Эргүл-мөргүл кеҗәсн хурл хааҗ уга кех болхла эн йоснтн манд керг уга!— гиһәд нег гелң, хойр тарһн залус хот эргәд, гер болһнд орад зар тәвәд довтлад йовцхана.

Акад юмб? Хурл уга яһҗ бәәхмн болхв? Хәәрн хурл, хәәрн сүм, өргәс, тер дала болсн бурхд, шүтәд яахмн болхв? Энүнә тускар гелңгүд нуувчин хург кеҗәдгҗ болад шивр-шивр гилдәд, ниргәд бәәцхәнә.

Бата үр көвүтәһән хоюрн нөкәдүртнь әмтнәс эрт босад, шоштин тергн деер сууһад хурл орв. Әмтн хурҗ, ирхәс урд, эн хойр эргәд дала юм үзҗ һәәхв.

Батан үр Кольчи иим ик хурл үзәд уга бәәҗ. Арвн-хөрн күн әрә— гиҗ эргүлдг күрд, зергин өргә, «Ухр мань», «Мөрн ки» гидг гелңгүд әмт меклдг юмсуд шин үзв.

* * *

Тергтә, мөртә, темәтә, цар тергтә, йовһн улс үзг болһнас шорһлҗн мет цувад-цувад хурлын өөр ирәд буулдад бәәцхәнә.

Һал үдин алднд, һурвн мөрнд татсн тачанк өмн зо деерәс шүрүн хатрларн орад аашна. Өөрнь хойр мөртә күн босн ишкләд орксн, эмәл деерән өсрҗ бууһад йов­цхана. Хойраннь нурһн деернь неҗәд шовһр юмсуд нарнд: гилс-далс гиһәд йовна.

Тачанк деер суусн һурвн күүнә хойрнь сүрләр гүрсн шархлтад бәәсн тиирцгстә улс. Тачанк йовсн кевтән күрә дундаһур орад сүмин һаза одад зогсв.

— Көлгтә күрә дундаһур йовад йовх, килнцәс әәдго ямаран ном-бурхта улс болхв эдн!.. — гилдәд гелңгүд терз-үүдәрн шаһалдад шивр-шивр гилдәд бәәцхәнә.

Селәнә хүүвәс, хотдудас ирсн улс селәнә хүүвин ахлач, партячейкин сегләтр хойр толһачта багтан тосҗ ирәд, ирсн улсла мендлдәд тачанк аарглдад зогсцхав.

Эндәснь, зүн күрә талас: ах багш, хурлын ахлач, гевкү толһачта гелңгүд, улан-улан ут лавшгудан өмссн, мөргүлин йосар эм деегүрн оошк, торһн оркмҗсан, алс хайҗ сәрвкүлсн ирсн улсла мендлдәд бас нег баг болад зогсцхав.

Тачанкта ирсн улс бууцхаҗ. Көк цемгн костюминнь зүн көкн деерән улан торһна кизәр хадсн, теглг нурһта хар улан залу, хая хоолан ясад, үсән иләд, барун таша деерән дүүҗләтә «нагана» гүрмр торһн бүчин цацгар наадад, нар-цар кааклзад йовад бәәнә. ГПУ элч— гиҗ зеегтә нүдтә, зегдәсн маштг шар орс, хар улан залуһас хол заагрл уга тәмк татад, эс медсн болад цемшәд бәәнә. Сүрл тиирцгтә улс сүм эргәд, юм һәәхәд, бүүр хәләҗ йовх улс болх бәәдлтә йовҗ одцхав.

— Не, залус! Әмтн цуглрчксн бәәдлтә, хурган хама эклхмб?— гиҗ хурлын ахлач, мишгтә һуйр болсн, махн толһата хар гелң бермссн бәәдлтәһәр сурв.

— Питрәс ирсн шаҗн лам-зергин элчиг күләхгов,— гиҗ ах багш гелң келв.

— Ирчклә, сүм дотр бәәнә!— гиҗ баахн хо цаһан гелң оркмҗиннь үзүр дор һаран намчлҗ зәңглв.

— Не, тиигхлә тадн өөрән бәәҗәтн,— гиһәд йовдңнҗасн залу тачанкин коозл деер бәәсн картусан өмсҗ авад сүмәр орв. Селәнә хүүвин ахлач, партячейкин сегләтр хойр дахлдв. Ах багш (хурлын толһач) ахта бас орцхав.

Сүм дотрас сангин идәнә, күҗин үнр каңкнад хамрар орҗ таангрв. Деед бийднь алтар хордасн олн зүсн шүтәд гилв-далв гилднә. Герин эрсәс авн ора күртлнь олн зүсн әңгәр зурсн кенчр, цаасн бурхд бийлүлһәтә. Тедниг кеерүлсн оштв торһн, ламбг чимгүд шавлдна. Тал дунднь тәклин ширә деер цаһан тәрәнә, хар тәрәнь, тутрһин буудяс цаһан мөңгн цөгцст келгәтә. Цөгцс болһнд цаасар кесн «гешүнь», «бадм цецгәс» хатхата. Зул өргәтә, делсәд бәәнә, бөкн— гиҗәх бәәдлтә урн, урн гиһәд бәәнә. Зулын герлд тал дунднь бурхн багшин гегән залата. Тенүгән эргүләд: олн толһата, зурһан мотрта (һар­та), моһаһар зәнгә кеһәд, күүнә толһасар эрк кеһәд, күзүндән өлгсн, шулмс, күн мусмуд өвдг доран дарсн Мах-һал гидг бурхн, келән оочарн балдалһсн, шүдән ирзәлһсн далһа өвртә хар царин толһа, «Мәәдр», «Намср», «Очр маань» гиһәд дала әәмшгтә бурхд залата бәәнә.

Кезәнәһә баячуд зәәсңгүд эңкрлҗ ундг мөрән, эс гиҗ маласнь бод геедрсн цагт харлсн күүһән «авлав»— гиҗ эс келҗ өгхләнь-алсн хар царин цуста арс делгчкәд, харлҗах күүһән нүцклчкәд, һуйднь шалвринь эвкәд, көлн нүцкәр цуста арсн деегүр йовулад эн бәәсн әәмштә бурхдт мөргүлҗ авдг бәәсмн. Хар гөрлә харһсн күн, хар царин цуста арсн деегүр йовад, эн бурхдас сүрдәд, хальтрад унхлань—харлсн күүһән гемнҗ чааҗла харһулдг бәәҗ. Кемр хар гөрлә харһсн күн сүрдҗ, хальтрҗ унл уга мөргәд, зулынь үләһәд унтрачкад һархла «цевр»— гиҗ гемән эрдг бәәсмн. Эндр мел тер кевтән, әәмшгтә бурхдан залад, зулан өргәд, йоста гидг сүртәһәр ахулҗ.

Пиитрәс ирсн шаҗна элч Насңкин Арвг гидг: хар шеемг костюмта, зүн һариннь нер уга хурһнд көвчг нүдтә алтн билцгтә. Алтар хордасн нәрхн шүлзәһинь унҗулсн ик цаһан мөңгн час дотр җиләтгиннь бичкн даһмд дүрсн. Алг хар нүднь аврлт уга киитн гүүлгләд бәәнә. Гилвңдг хар сатья башмган шухтнулад нар-цар йовдңнҗаҗ. Орҗ ирсн улст икәр бизһнь көдлҗәх бәәдлтә — арань зуугдад, барун оочнь дару-дарунь татгдсн үзгднә.

Һазаһас орҗ ирсн нутгин ахлач Арвгар нам керг кеҗәх бәәдл уга.

— Совхозин көдлмшчнрт айта гидг клуб болхмн.Тер шулмс, хар цар бәәсн ширәһәр хоралдад, цань давцң кеһәд, көшг кехд һәәвһә өндр эрстә гер бәәҗ. Элстд бәәсн болхнь яһна!.. — гиһәд сүвәһән түшәд, нагананнь гүрмр торһн бүчин цацгар наадад йовдңнад бәәнә.

— Залу болһатн! Энтн мөргүлин гер. Манцин кецин ахлачв гинәт, махлата малын бәәдл һарад яһҗахмт! Мөргүлин герт махлаһан авад күүнддмн. Та йосна күнт. Мана Пиитрин сүмд Ленина бийнь махлаһан авчкад зерглә күүнддг бәәҗ. Миниһәр болхнь энтн ик эргү йовдл— гиҗ Арвг гелң ки давхцҗ үгән чиләв.

«Бив»— гиҗ йовсн эрк шилтә нутгин ахлачд, эн гелңгин келсн үг ик модьрун үг медгдәд, һал деер ус кесн мет һаньдглад:

— Хәләһич эн хоҗһр нохаг, нан тал һаран суңһх саната! — гиһәд барун ташаһан шүүрв. Ахлачин өөрк шар залу барун һариннь баһлцгас авад чикнднь шимлдв...

— Залус айтн! Яһҗаснтн энв. Хоюрн йосна улст, йосар, эвәр күүндхмн, һаза дала әмтн бәәнә. Хург деер күүндхмн — гиҗ хурлын ахлач, ах багш хойр эвлв.

— Олар күүндхгов, олар ямаран олн үг бәәх билә.

Һарч хурган эклхмн — гиҗ селәнә хүүвин ахлач, улан хамрта, өндр нурһта хо цаһан залу үүдн талагшан цуһарагинь дуудсн бәәдлтә һарв.

Күрә дунд, шүтә гегәлүлдг ик халцха деер зөвәр ик олн улс хурҗ. Тал дунднь хойр ширә зерглүләд тәвҗ, хоюрн улан кенчрәр бүркәтә. Барун бийдк ширә һатц нутгин ахлач сууна. Хаҗуднь селәнә хүүвин ахлач, сегләтртәһән, партьячейкин сегләтр, хотн болһна арвин ахлачнр сууцхана. Зүн бийдк ширә һатц тедн тал хәләһәд: Пиитрәс ирсн шаҗна элч. Чөөрән хурлас ирсн элч, хурлын ахлач, ах багш ахта сууцхана. Теднә ард-бийәр: марлакн, шарнут, харнут, һончкуд, хазгуд, хадрһс арвн-арвнар сундлдад сууцхана.

Барун ширә деер суусн улс хоор-хоорндан шимлдәд хухр-хухр гилдҗәһәд, ахлачиг дахҗ ирсн сүрләр гүрсн тиирцгтә улсин негнд бичкн дөрвлҗн цаас өгв.

Һонҗисн, нооста чирәтә, өндр шар залу тиирцгән авад ширә деер бүркәд тәвчкәд эклв:

— Залус! Эндр болҗах ик хургиг хар, шар хойр ниилдәд нүүрцәд хурҗах хург гилһтә — төрән эклв — гиҗ зарлҗанав. (Барун хаҗункн цуһар хухр-хухр гилдв), гелңгүд, баячуд нег-негән хәләлдәд тагчг болцхав.

— Эн хургт күүндгдх төр-хурл хаахин туск негл төр. Эн төрәр үг келхтә— гиҗ Манцын кецин ахлач Чиләнә Манҗ гидг күүнд үг өгчәнәв гив. (Барун хаҗуңкн дәкәд, шивр-шивр гилдәд ормалдад одцхав).

Нутгин ахлач үсән альхдҗ иләд, хоолан ясад, зүн һаран сүвәдән тулад, энд-тендән хәләчкәд эклв:

— Аавнр болн ээҗнр, ахнр болн дүүнр олн үүрмүд! Эрк шилтә эзн цаһан хааг ирс-тирс кеһәд ширәһәсн буулһҗ көөһәд, угатя, ялч көдлмшч улс, эн хүүвин йос авсмн. Эднд тер йосан һартан авхднь Ленин гидг күн һардҗ, сурһҗ сүв-селвгән өгч йовҗ. Ленин бийнь йоста коммунист күн бәәсмн. Тер учрар эн йосиг — коммуна йосн— гиҗ нерәдмн. Түрүләд артель болад, дәкәд колхоз болад, дәкәд совхоз болад тенүнәсн йоста коммун болхмн... Амрарн келхд тер «Коммунан» күцднь кеһәд: чини мини угаһар, эврә-күүнә угаһар, нег ааһта, нег шанһта бәәхд. Эн шаҗн, хурл, мөргүл гиһәд олн әмт мекләд, теднә көлсәр хара зөңгдән һольр-һольр гилдәд бәәдг гелңгүд дала. Тиим улсиг — паразит! — гидмн. Ода иим улсас гетлх цаг ирв. Тер цаатн бәәсн: сүм, хурл, зергин өргә, һанҗур-данҗур гидгитн цугтнь уга кехмн!

Эднә ормд тана — угатя улсин көвүд-күүкд сурһуль сурх сурһуль кехмн. Бийән эмнүлдг эмч бәрхмн. Бийән уһадг баань бәрхмн. Эн хурлытн хааһад, совхоз болхла дала көдлмшчнр ирхмн. Көдлмшин хөөн бийән уһаҗах баань хамгин түрүнд кехмн. Тер заманд бәәсн зууһад суулһ ордг хәәсн сән зоглцхмн... Пиитрт сүм, хурл бәәнә гидгтн — худл! Теднитн 1917 җил хүвсхл болад цугинь уга кечклә. Ода эн хурлытн харсхар Пиитрәс ирсн Арвг гелңтн эн сууна. Хәләтн, хуврг күүнә бәәдлтәй? Хоҗһр толһатаһас нань юмн уга. Харин хувцта, алтн билцгтә... Тенд Пиитрт гелң күүншң майгта баавһата болх!— гив.

Гелңгүд нег-негн талан хәләлдәд, дораһур чимклдәд, эмкәһән зуулдв. Харчудын зәрмснь һош-һош гиһәд инәлдв. Хуучрад бәәсн хар лаңк хувцн деерән нәрхн улан оркмҗ далвчлсн, эрк эргүлҗәсн марлакн арвна эмгн:

— Ю, әәҗәнәв, цаадкинь келҗәсинь соңсҗант?— Цагар һарсн шулм гидгтн эн болвза—— гиҗ өөрк улстан келн эркнәннь бумбас әдс авб.

— Шулм болл уга нань юн болһнат! Йосна күмб гиһәд ямана сүл болад һодң-һодң— гиҗәнә. Мана Арвгла шальшҗ үкн— гиҗәнә!—— гиҗ өрәсн нүдтә, ирзһр шүдтә, өрчәрн дотаран орсн өндр нурһта, күзүндән шар торһн зәңгәтә, өвгн зөвәр чаңгур келҗ өндлзв. Теднә ард бийәр сундлдад суусн улс: нег-негән хәләлдәд хүвсхлдәд чонын үнр соңссн үкрмүд кевтә ормалдв... Арвг гелң цог ишксн ноха мет агдһлзад араһан зууһад босхар седв. Хаҗуднь бәәсн ах багш, хурлын ахлач хойр, хормаһаснь дарад хәрү суулһв.

— Не, залус! Эндр эн хургтан цуг босҗ нег дууһар хурл хаахмн— гиҗ келцхәтн. Танд әәх, ичх юмн уга. Йосн тана һарт. Тадн, угатьнр, эзнт. Тадн яһнав гинәт — тана дурн. Хурл манд керг уга! Уга кехмн!— гиҗ, үгән төгскв. Цуһар шууглдад, көндрлдәд одцхав. Ар захар сусн баахн көвүд, манҗнр шууглдад дорагур альхан ташлдв.

Хү салькн хурлһад давад одсна ард, хулсна толһа яһҗ төвкндв, тер мет әмтнә шууган намхрад ә тасрад одв.

— Сурх үг бәәхлә суртн!— гиҗ улан хамрта, өндр нүрһта хо-цаһан залу, әәмгин ахлач Нүүдлә сурв.

Цуһар ә уга. Зөвәр болад оркв, күмн ду һархш.

— Сурх сурвр уга болхла, үг босҗ келцхәтн! Алькв, кен түрүлҗ келхәр бәәнә?

Зәрмснь нег-негән хәләлднә. Зәрмснь һазр хәләлдәд тагчг сууцхана.

Арвг гелң ахлач тал өкәһәд арһул үг келв.

— Пиитрәс ирсн, шаҗн ламин элч Арвг гелңд үг өгчәнәв,— гиҗ ахлач соңсхв.

Арвг гелң босҗ келхнь яһна, хар усн деер өрм бәәлһм келтә күн гилдәд шивр-шивр— гиҗәсн гелңгүд, бурх иткҗ мөргдг улс толһаһан арһул өндәлһәд Арвг гелң тал ки тасрҗ хәләлдв.

Арвг ширә һатцас босад улан кенчрәр бүркәтә хойр ширән өмн халцха деер зогсад, хавтхдан һаран дүрчкәд эклв:

— Орчлңгин ном, бурхн, хуврг һурвн Эрднь— гиҗ бәәдмн. Эн һурвн Эрднь угаһар күмн һазр деер уга бәәсмн. Эднә нилчәр күн төрнә, көгшрнә, наснь чилхлә өңгрнә. Тиигәд күн һазр деер нег нас наслна. Эн насндан: ном, бурхн, хуврг һурвн Эрдньд эргүл-мөргүл кеһәд, шүтәд, зальврад, тәкәд йовхларн, өңгрсн цагтан, хөөт төрлдән таралңгин орнд төрҗ амр эдлнә. Эн насндан: ном, бурхн, хуврг һурвн Эрдньд болн окн теңгр, нарн-сард шүтл уга, эднд итклән барсн улс—хөөт төрлдән хар тамд тусҗ ташр-ташр үзәд уга зовлңган эдлцхәнә. Айс там, хар там, шөвг там, һал там— гиҗ бәәдмн гиһәд, негл үзәд ирсн күүншиг санамрар келҗәнә.

Минь эн саамланнь Батан өөр гөлмн өвс амндан авад наачасн бичкн көвүн «чис» гиһәд нәәтхәд оркв.

— Бурхн өршәтн! Белгтә-йорта юмб! Арвг гелң чик келҗәнә. Һәәвһә хамрта көвүмб, ут наста бол!— гиһәд хар шеемг бүшмүдтә, ик гестә бүдүн хар өвгн көвүнд өрәл арслңһа таальвр атхулад оркв.

— Саак ма хойрт үзүлдг сүмд өлгәтә бәәсн зургудын тускар келҗәнә,— гиҗ Бата Кольчи хойр шимлдв.

— Ода мини өмн босҗ келсн нутгин ахлачтн төрүц хаҗһр юм келҗәнә. Хүүвин йоснд ном, бурх иткдг улс шаҗндан зальврад, шүтәд маднла хамдан бәәтхә— гиҗ Ленин гидг күн бийнь келсмн. Хурл эн йоснд керг уга болхла күн кезәнәһә хурлмудыг хааһад уга кех билә. Хурл һанцхн манд биш, цуг келн улст бәәнә. Хурл хаахмн биш, хурлан улм өгсхмн, эргүл-мөргүл кехмн! Арвг әмтн бийән оньган өгч чиңнҗәхинь медчкәд, костюминнь товчан тәәләд, толһаһан гедглзүләд ирв.

— Чамаг Чиләнә Манҗ, хамртан нуста, хошңдан хорһста Чилгрин һолын элснд худхлдсн, тарвсин хальс мерҗәх цагт, Әрәсә гидг оричн эргәд ирсн күмб! Зууһин алтн дееврт күрләв!

Мини тавг ишксн һазрт чини толһа күрәд уга! Намаг худл келҗәнә— гиҗ яһад келвч?..— гиҗ нутгин ахлач тал дәврв.

— Бичтн, бичтн, нег чигн үг алдл уга бичтн, гиһәд нутгин ахлач өөрән суусн сүрл тиирцгтә күүнд давтад келчкәд, бийнь араһан зууһад, әрә торчах бәәдлтә һартан бәрҗәсн цааснь салькн үләҗәх мет чичрәд бәәнә. Әмтнә ар зах тал суусн томһ сахлта, чашк өргтә, өргн ээмтә, өндр нурһта Бадм өвгн араһан зууһад, шүдән хәврәд, шөвг деер суух күн мет өвклзәд, доран хатрад ондлзәд бәәнә. Бадмиг халурхад, келдг деерән һарад ирсинь медчкәд, партячейкин сегләтр босад өөрдҗ ирәд— Бадм, яһад тесәд бәәнәт? Босад келтн! Үг өгнәвидн — гиҗ шимлдҗ келв.

Бадм кезәнәһәс нааран келмрч нертә йовсн күн. Бад­мин ик көвүнь арвнь ах, эн хургт сууна, хойрдгч көвүнь цергә салдс көвүд сурһна. Бичкн көвүһәрн манҗ тәвхәр эн хурлд өрүн күргчклә, асхлад гүүһәд хәрҗ ирдмн.

Арвг үгән чиләһәд — «Ода яһнат» гисн бәәдл һарад хойр һаран көвкәлһәд, нар-цар йовдңнад бәәнә. Ах багш, хурлын ахлач, баячудын элчнр, Арвгин келсн үгд бахтлдад, чидл урһсн болдад, цуцднь һолилдад, әмн орад, сеңкәлдәд, хоолан яслдад, әәһән өглдәд, хухр-хухр гилдәд нурһан тинилһлдәд ирцхәв.

Бадм тесҗ сууҗ чадсн уга:

— Нанд нег цөөкн үг келҗ болхий?— гиҗ ар сүүрәс босв.

— Келтн, келтн!— гиҗ хойр нүр суусн улс дегц хәәкрлдв...

— Кезәнә яармин халцха деер нег хәр күүнлә таньлдхар седәд: залу, нернтн кемб?— гиҗ сурхлам — Эр мө­рн гидг күмб!— гиҗ хәрү өглә. Би бийән бацад келҗәнә болһад:— Аҗрһ яһҗ эс болсмт!— гиҗ олна нүүрт келәд цүүгә татн алдлав. Түүшлҗ Арвг гелң шаҗн ламин элчв гинә. Шар алтн билцгтә болдмб? Хувргин тоод бәәдв гиһәд хоҗһр толһаһан үзүлнә. Хар шеемг костюм өмсчкәд хавшад бәәдгнь юмб? Кесг һазр кедсн бәәдлтә, келәрн келдүр кеһәд бәәнә. Коммунист яһҗ эс болсмт?— гиҗ сурх кергтә!— гиҗ үгән эклв.

— Э, ясн өргтә Явлән Ядм яснднь күргәд келдг деерән һарв. Келтн, келтн! — гилдҗ барун хаҗун улс шуугв.

Тачанкд татч ирсн һурвн мөрнә негнь хот хәәҗәх бәәдлтә цуурдад инцхәв. Зүн ар күрәд тергнә төгәһәс уята шаргч иңгн ботхан санҗах бәәдлтә — бәәҗәһәд, бәәҗәһәд утар татад бууляд бәәнә.

— Хамр дор амн бәәнә гиһәд, харин ханьд һарчкад, хавшад бәәсәр, хурл хаах төртн түдш уга деерән һарсн бәәдлтә. Ач иктә хүүвин йосн амулң эдлх төр делгрүлҗ йовх, нутгин ахлачин өмнәс, адргас боссн аратын ард орсн чон мет модьрулдһн аштнь амрахн уга! Аврлт уга үг келсәрнь шинҗлхнь Арвг гелңгтнь бийнь «айс тамин» йоралд унх бәәдлтә! Орчлңд әмтн яһҗ үүдсиг медҗ келнәт. Олн әмт күндлхән яһад эс меднәт! Хар, шар болв чигн хойр-һурвн зун әмтс бәәнә. Хойр һаран дайлад, хоолан ясад, олн әмт алхад кааклзад бәәх юмн уга! Салькн угаһар эргәд бәәсн теерм — иштән харш болдмн. Болһатн!— гиҗ, Бадм Арвг тал игзәрлв.

— Э, Эмбә зәсңд үүдч йовад, үгдән мергн келмрч нер авсн Бадм, ода ирҗ олна мөргдг хурл деер хормаһан саҗхар бәәнч? Бөөрчнь өөклҗәх бәәдлтә! Хәәрн чамд заясн томһ сахл— гиҗ сахл уга, халцха толһата әрвңгән әрә даасн ах-багш Бадмиг зогсахар хорсхҗ келв.

— Э-э, Эмбә зәәсң өңгрҗәһәд, эн хурлыг — эмгн ам­та эр нертә күн толһалад орквза, хәләҗ йов— гиҗ нанд даалһла!— гиҗ Бадм цәкв... Әмтнә зәрмнь шууглдад, инәлдәд одцхав. Эрк эргүлҗәсн минчисн шар эмгн экәргән авл уга асхрулад ууляд бәәнә. Ах багш, Арвг талан гилс— гиҗ хәләһәд, ардан эргәд «тадн яһҗанат?» гисн бәәдл һарч төгәлң суусн улс тал хәләчкәд толһаһан иләд суув.

— Миниһәр болхнь, залус, мөтклдәд керг уга. Аадм эк заяснас нааран: аавнр, ээҗнр, өвкнр—заян ачур кеҗ шүтҗ, сәкҗ йовсн хурлыг ода ирҗ хааҗ совхоз бүрдәнә гидг — эн алтн делкә деерк Шар нар альхарн халхлхар седсн әдл, хоосн санан— гиҗ медҗәнәв. Эн хурлыг 1842-гч җил Һааҗа багш Занҗн зәәсң хойрин седвәрәр бәрүлсн хурл. һазр малтад, хөөнә гүзәнә ноосинь җулһлад авчкад, теләд терзин шил кеһәд, генәд-гесәд бәрүлҗ босхсн хурл энтн. Тиигхд демән өгсн нег чигн күн эн суусн улст уга. Тер учрар — өмн һарсн чикнәс, хөөт һарсн өвр үлнә гиһәд дегдләд бәәдг ик цумрхд йовдл— гиҗ меднәв— гиҗ улан залата хар тоорцг махлата, хар торһн бүшмүд дееһүр өргн цаһан мөңгн бүс бүслсн, гилвкдг түрәтә хар боокс һоста, күзүндән эрк өлгсн Балюкан Церн босҗ келв.

— Та, Церн, эн хавр хурлд дөңгән өгсн билт. Ямаран дөң өгләт? Келтн! — гиҗ селәнә хүүвин ахлач Цернә үг салвлҗ сурв.

— Би хойр пар цар, тавн саалин үкр, зун хө өгләв. Әмд деерән буйим кетхә — гиҗ өгләв. Күүнә малас өгчәхш, кенд кергтә юмб? — гиһәд сүл үгдән цахад сүүҗлдәд суув. Киитн хар көлсн үснәнь загаснь сарҗнад киилгиннь захар һооҗв.

— Эдн иигҗ мек һарһна. Селәнә хүүвд бәәсн эднә малын то өсхш. Ил бәәснь улм-улмар цөөрәд йовна — гиҗ селәнә хүүвин ахлач олнд соңсхҗ нутгин ахлачд герчлв.

— Медгдҗәнә! Йорнь татчахугов, наадад әмдәр буян келһҗәнә болһнт!— гиҗ Чиләнә Манҗ тәмкиннь утаһар төөлгүд кеҗ пурҗнулад дамбрлҗ инәв.

— Не, залус, эндр күүндсмбидн болх. Маңһдур күртл завср кехмн, маңһдур арвн часла цуглрхмн — гиҗ хургин ахлач зарлв. Гелңгүд зүн күрәһән темцәд, Арвг гелңгиннь ард-өмнь һарлдад, кел-аман бүлүлдәд хурлһад йовҗ одцхав.

Нутгин ахлач селәнә хүүв ирсн улсан дахулад барун күрәд бәәсн улан хала деевртә сурһулюр йовцхав.

Зүн өмн күрәд Арвгин зогссн цаһалчксн ут шавр герин терзәр шамин герл сөөнь өрәл давтл унтрсн уга. Хошад, һурвадар орад, һарад бәәсн улсин баран тасрхш. Гер дотр гүңгр-гүнгр гилдәд күүндсн ә әрә соңсгдна.

Барун күрәд бәәсн бурх зурдг улан нүдтә угатя гелңгин маштг шавр герт зурһан-долан медәрәд ирсн манҗнр хурад, үүдән хаачкад:

— Чиләнә Манҗ, Бадм хойр чик келҗәнә. Ода үнинь келхд бидн ю кеҗәх улс болҗанавидн! Ямаран әмтн болхар бәәхмб? «Аңһрха һа», «нег гестә ча», «хойр гестә ча», «яман ар», «сүмн да» гиһәд даснавидн, тенүгән юуһинь медхшвидн. Хәәрн дүүвр насн! Алтн болсн аав, ээҗинь ачинь кезә хәрүлҗ асрхмб! Манла әдл көвүд сурһуль сура йовҗ таңһч толһалҗ йовцхана. Маңһдур манас сурсн цагт: харин ханьд һарнавидн, сурһуль да­снавидн гихмн. Өцкүлдүр манла йовсн Шарту балһс орҗах Бата, тер Кольчи гидг көвүн хойрас бидн ямаран? Шаврар кесн улс биш, шүлтәд дасхла теднәс дор болхн угавидн-гилдәд метклдәд, шууглдад бәәцхәнә.

Хурлас тедүкн заагрҗ һарад, хот-хотарн тергд деерән хонҗах улс: хоор-хоорндан йовлдад, онцлдад — Танахн бий юн гиҗ келхәр бәәнәт? Бидн яһдг болв чигн хурлан хаахм биш— гиҗ келхәр седҗәнәвидн.

— Манахс хаахм гиснд багтхар седҗәнәвидн. Маань умшад, хурлд мөргәд бәәсәр манд теҗәл олдш уга. Көдлмш уга улс дегд олдҗана. Энүнд бүрдәх совхозтн мал өскдг совхоз болхмҗ.— Мал асрхла — амн тоста гиһәд мал өскҗ, йовад медхгов — гилдәд зәрмнь сөөнь дуусн нар-цар сольвлдад хүүвләд бәәцхәнә.

Зүн ар күрән захд бәәсн заманд, өрүн җисәнә цавин мах бел кехәр ирсн хойр гецл, Нирв гелң, Һоньр хойрас бултад замын нег ик хәәсинь бүркчкәд, дорнь орад хорһн шумр шатачкад көзр наадад сууцхана.

Барун өмн күрә тус бәәсн шатта худгин өөр хойр далһа суулһта усн мелмлзәд бәәнә. Оһтрһуд өөмҗ йовсн ик төгрг сар, эн хойр суулһта усиг мөңгтрсн бүркәсәр бүркәд медмҗ уга сууҗ йовна. Худгас тедүкн шарлҗта судлын көвәд: Батан таньл зеегтә нүдтә сәәхн хо-цаһан гецл Баҗан Зуңһру өөрән төгрг хар хурсх махлата бичкн бертә, хая шиг-шиг— гиҗ инәлдәд, шивр-шивр гилдәд шарлҗн заагт сууцхана.

Бата Кольчитәһән, дәкәд хойр таньдг манҗнрта дөрвүлн хурл эргәд, зергин сад— гиҗ өмн күрәд бәәсн мод давшад, кедм таслад сөөнь дуусн эргхләрн, эн деер келг­дсн хамгиг үзв, соңсв, медв...

Маңһдуртнь арвн часла урдкасн олн улс хурцхав.

— Не, амрад, уха туңһаһад хонсн улс, өцклдүрк күүндәнә тускар кен келхәр седҗәнә? Келтн,— гиҗ хургин ахлач хурган эклв. Амдан ус балһсмн кевтә, нег чигн күн ду һархш. Цуг тагчг сууцхана.

— Не, келцхәтн! Цаг үрәһәд суухмн биш — гиҗ дәкн ахлач сурв.

— Нанд үг келҗ болхий?— гиҗ Җимбин Алтн гидг шар өвгн босв.

— Келтн, келтн Алтн! Та хурлын тускар эс келәд, кен келх билә! Дү гелңгтн хурлдан тоомсрта нирв, ач манҗтн удл уга гецл болн— гиҗәнә — гиҗ хурлын ахлач Алтныг дөгәҗ келв.

— Җимгнә күүтрин баячудын үкрин ард йовн— гиҗ, җир күрч, үснь цәәҗ йовх, тохмин батрак күн. Отхн көвүһинь шаңһаһар сурһульд орулҗ авлавидн. Бийнь колхозд бичкдлә — гиҗ селәнә хүүвин ахлач Алтниг олнд таньлдулад, келтн, келтн! — гив.

Алтн кесгтән көшәд зогсҗаһад, буурл толһаһан ба­рун һарарн илн бәәҗ һазр хәләҗәһәд:— Энтн миниһәр болхнь: Ах багшин чигн зөв, Арвг гелңгин чигн зөв, Чиләнә Манҗин чигн зөв

— гиһәд төгәлңдән хәләчкәд, ормдан суув. Цуһар шууглдад инәлдцхәв.

Дакад хойр нүр әмтс дун уга нег-негән хәләлдәд сууцхана...

— Күн келш уга болхла нанд үг өгтн! Би келнәв —— гиҗ Отхна Манҗ гидг маштг нурһта, зеегтә хар нүдтә моһлцг хо-шар залу ханцан шамлад босв.

Эн күн баһас авн, эн хурлын үкр хәрүләд цахрт өссн, олн балчр күүкдтә, үрвәд көдләд, көлсән күцәд эдләд бәәдг күн. Кемр күүнлә күүндән, метклдән болсн цагт үг хәәҗ өрчән уудлдг күн биш. Гелңгүд цахра Манҗ гидг бәәсмн.

— Кемб? мана цахра Манҗий? Кел, кел!—— гиҗ хурлын ахлач хоолан ясад, күзүһән суңһад күмн деегүр Манҗ тал маазхлзҗ хәләв.

— Би эн цахрт өсәд хурлын үкр хәрүлн— гиҗ наснаннь өрәлинь авч йовнав. Эн хурл, хуврг гидгтн юнд туста, ямаран олзта юмнь, ода күртл нанд медгдхш. Җил ирвәс хүвргин тонь олдна, хурлнь өснә. Хо-бүрүл болад ирхлә хорхан герән (дүнгән) җиигүләд хурлдан орад хухр-хухр гилднә. Җилин дөрвн дүүцң, шүтәнә гегән, мәәдрин эргц, дүлән гиһәд әмт цуглулна. Аанан саак цухл уга көдлдг мана харчуд: үсн, тосн, махн, һуйр, идән, әрк күртлән үүрч ирәд, бәәсн мөңгән тәвәд, маңнаһан җулһртл мөргәд: «сак-бодинь» орнд төрх болад хәрцхәнә. Эн шармуднь теднә бәрцәр: беләр бәәһәд, бекәр бааһад, өргәдән өдрт дола тоңһрцглад, эрг шөргәсн бухмуд боллдад өөһәд бәәцхәнә. Ода эн хурлттн: зун җирн гелң, зу шаху гецлмүд, зу һар манҗнр бәәнә. Эднитн харин ханьд һарһад маднла әдл көдлмш келһәд, гер авч өгәд үрдинь өскхлә, нам мана таңһчин күүнә тонь икдхмн! — гиһәд ханцан шалв. Цуһар шууглдад, инәлдәд одцхав...— Миниһәр болхнь өндрәс авн хурл болдгинь уурулад, совхоз кехмн! Алтар хордасн бурхдынь Арвг гелң, нутгин ахлач хойрт өгхмн. Тенд ик һазрт яһна кегнә дурнь! Дәкәд чигн гелңгүдин тускар кесг юм келҗ болхмн... — гиһәд Манҗ хуухан мааҗад хойр ханцан селҗ ясад суув.

— Чик, чик!.. Залу гидг эн. Орта-бодта үг келдг Отх­на Манҗ ут наста болтха!— гиҗ келҗ зәрмснь нирглдв. Хурлын ахлач, Арвг гелң, ах багш ахта, хоор-хоорндан шимлдәд араһан зуулдад хүүвләд одцхав.

— Айдтн, айдтн! Айстан һәргтә күүнә келсн үгд бахтад, көөрлдәд керг уга!— гиҗ хурлын ахлач хойр һаран өргәд дор ормдан босн хатрҗ хәәкрв.

Цуһар шууглдад, инәлдәд ниргҗәсн улс җинрәд төвкнв.

— Чи цахра Манҗ хурлын хәәрнд күртә бәәҗ: кишгчнь ирәд, киимчнь һолыҗах бәәдлтә! Болв эвинь олҗ тенүгән эдлҗ чадад терчнь чамд деер шиңгҗәнә. Чик! Нохан геснд шар тосн тордмн биш. Хурл, хуврг, бурх олна нүүрт күн бишәр дәврҗ келсн аштнь чамд зокхн уга. Зеткрчн хатхад, шорчн дүүрсчәнә, гидг эн. Олн бурхдын сәкүсн ишклх!— гиҗ хурлын ахлач Отхна Манҗур му нүдәр хәләҗ, арһта болхла эн ормднь бүкләр зальгчк бәәдлтәһәр келв. Үнн, үнн!— гиҗ өөркснь дөңнцхәв.

— Манцин кецин күүкд улсин халхар улан ишкә гер толһалдг Бован һалахнд үг өгчәнәв— гиҗ хургин ахлач зәңглв. Күүнә нер соңссн әмтн цуг ә тасрлдад, нег-негнәннь эм дееһүр күн болһн, күүкн хамаһас босхинь хәәцхәв.

Атлс болсн хар үсән ээмцәһән эгцлсн, бурһудсн йорал уга хойр хар нүдтә, цусн дусн улан халхта хальмг күүкн, толһаһарн бооҗ йовсн улан альчуран зүн тоха деерән алс хаяд, барун һарарн үсән иләд босад ирв. Хойр эм деерән сарвһр балвлҗата чиндр цаһан кофтнь, әрә үләсн салькнд делсхләрн нарта өдр зо дееһүр җирлзсн җирлһн мет чичрнә. Хойр гилисн бут үсн делсәд ба­рун нүдн деернь унхларн күүкнәс улм көркхн өңг һарһна.

Улан кенчрәр бүркәтә ширә деер шил графинтә ус тәвҗ йовсн ик алг нүдтә, өргн маңната, теглг нурһта бичкн гелң Һалахна өөһүр ширвлдәд һарв... Духун сәәхн үнр салд гиһәд одв... Гелң барун эм деегүрн күүкн тал дәкн галс— гиҗ хәләв. Чирәнь чис болад улаһад одв: майгиннь өлкнь пирд — гиҗ тасрад цаһан бөс майг көлинь түшад шувтрад унв Ик-баһ уга, көгхшн — залу уга күрҗңнәд инәлдв. Бичкн гелң майган сүүвдҗ авад ардан хәләл уга одв... Ода деерән арһта болхнь һазр цумлад орм бәәдлтә. Күүкн буру хандад, альчурарн аман арчад эс медсн болв.

Йо, көөрк! Мууха әрә торсн өлктә юмн бәәсмб? Бичә ннәлдтн, энтн өнчәр өссн күн — гиһәд өмн нүүрт суусн оркмҗта эмгн махлаһан авад зү хәәв. Олн әмтнә инәлдән төвкнхлә Һалахн уралан хойр ишкәд үгән эклв:

— Чиңнәд бәәхнь эн хургт күүндх һол төрәсн хаҗиҗ йовх бәәдлтәвидн. Энтн мел хурц үгин метклдән болад хуурх бәәдлтә.

Хурц-хурдн цецн келн манд бас кергтә... Зуг эндр күүндх термбидн негн гиһәд үсндән хатхчксн ут җиргр шүдтә өвр сам суһлҗ авад хойр — һурв самлад, хавтхасн улан һадрта юм бичдг бичкн дегтр һарһад келв:

— Хамаһас ирсн күмб? Кенәхнә күүкмб? — гилдәд суусн әмтн нег-негнәсн сурлдад шивр-шивр гилднә.— Сәәхн келтә күүкн бәәҗ. Ичкевт бийән нег бичк татхинь яһна. Энд-тендкнь цүлцәлдәд цогциннь өрәлнь ил болдмб? — гиһәд һазрла наалдад суусн уутьхн нүдтә эццн хар эмгн өмн бийән эргүләҗ шинҗләд хувцнаннь буран товчс бәрҗ үзв.

— Эндр күүндх төр ик йоснас иштәһәр, Маркс—Эн­гельс—Ленинә номар залмҗ кеҗ күүндгдх төр — гиҗ Һалахн үгән цааранднь суңһв.

Хаана йоснд харңһу йовад, мухлалгдҗ йовсн Хальмг Таңһч ода йоста нарна гегә үзҗ йовнавидн. Ода, иигәд «Улан ишкә гер» бүрдәһәд әәмг-отган төгәләд көдлмш кеһәд йовхла — хаана йосна, харңһун үлдл: хорха, садв, оошк-зүрк дурнднь өскл уга хавчад йовдг олн товчта җиләтк (камзал) нарта сәәхн җирһлүр йовҗ йовх маниг сүүдр мет дахад саалтг болад йовна. Теднә нег ах туша болҗ йовх юмн — хуучна үлдл-хурл! Хәләтн! Ямаран да­ла сәәхн гермүд эзлҗәнә. Ода дерән шин җирһләр сүүрлҗ мал-герән өскхд, сурһуль, эмч бүрдәхд нүүҗ дассн хальмгудт иим гермүд кергтә. Улм бәәтлән бийстн медхт, үзхт. Ода нам эн хурлыннь өрәлинь сулдхад, сов­хоз бүрдәхлә: тенүнд көдләд, уга-яду улс гесән теҗәхмн болҗана. Баячудт нәәлҗ болш уга. Баячуд ода мухлалгч класс болад мана шин җирһлд түлкгдәд уга болҗ йовна. Тедн эзлҗ йовсн дөрвн зүсн малын эздүд таднт! Тедниг колхоз, совхоз орсар мөргүлән хайтн— гиҗ закш уга. Көдлмшән кетн, малан өсктн, гесән теҗәтн, бурхнд мөргдгинь мөргцхәтн: Бәәһә бәәҗ бийстн шаҗн хувргин шагас нам җигшхт. Эн мана һазрт совхоз бүрдәхд ик зокаста: Булһ уста, идг иктә, һурвн нуурта хөөнән ту­ста.

Хәрнь иигәд заль һарад ирхмн боллта! Энтн манахна күүкн! Авһан дурахла иигҗ келл уга бәәш уга. Энүнәнтн ааһнь Бован Бадм — хармб лам йовсмн. Номиг җитхднь күргҗ дасад Пиитрт бәәһәд шаҗна ном шалһҗ дегтр бичәд, шаҗна элчнрин бийәснь алулҗ әмәрн шордла!..— гиҗ хар булгас ирсн маштг хар өвгн хәәкрҗ сахлан ясв.

Арвг эс соңссн болҗ балмн болад улаҗ одсн күзүһән илв.

...Тер төләд деерәс Чиләнә Манҗин авч ирсн шиидвриг үнн чик— гиҗ тоолх кергтә.

Хурл хаахм гисн шиидврт багттн, хөөткән ухалтн— гиҗ Һалахн үгән чиләв.

Дәкәд селәнә хүүвин ахлач, парт-ячейкин сегләтр нань чигн улс босҗ келәд, олна зөв диилв.

Аш сүүлднь хурлын зүн күрәһәс күн бәәх дөрвн гер, нег хурла ик гер совхозд сулдхҗ өгх болҗ шиидв. Эн хургин шиидвриг ахлач хойр өдрин дунд эрк биш күцәтхә. Хурлыннь өлг-элг Элст балһсна музейд күргҗ өгтхә»,— гиҗ закв. Хурлын цаарандк хөв-йөрәлинь Арвг гелң, нутгин ахлач хойрт деед йоснд күргҗ негинь таслтха— гиҗ даалһв.

— Совхозин контор орх хурла герән султхҗ өгтн, мана өлг-эд машин деер бәәнә — гиҗ совхозин директор зүүдәҗ келв. Тиигәд бичкн хурла (ик хурла— гиҗ бас бәәнә) дотр бәәсн бурхн зер-зевинь манһдуртнь Элстүр музейд күргүлх болҗ үгцв.

Хург төгсәд цуһар тарад, тарад хәрцхәв.

Маңһдуртнь. асхлад ахлач цахра Манҗиг хойр һалзн царан татад бичкн хурла тал иртхә— гиҗ закв. Асхн гү тәвх кемд хойр һалзн цар тергдн, бичкн хурла бурхд, шүтәд, зер-зев ачв.

— Эн сөөнь бийднь күргәд хәрү ир!— гиҗ хурлын ах­лач закад, бурхд ачлцҗасн гүүдглзсн киитн хар нүдтә миргр хар гецлүр нүдән ирмәд докъя өгв...

Отхна Манҗ хойр һалзн царан хаалһднь орулад, цооб!— гиҗ шавдад:

Гелңгәсн гедр хәрсн

Ялдуртнь одхшв.

Гериһән эргдг көвүнднь однав.

Манҗасн гедр хәрсн

Ялдуртнь одхшв,

Малан хәләдг көвүнднь однав...

гиҗ дуулад өмәрән һарсн шората хаалһар һорад йовб.

Хурлын ахлач ацата тергнә ардас элкән хорстл кишва бәәдләр хәләҗәһәд: утар татад шуукрчкад, миркһр хар гецлиг, — шулун болдгар хурла хариг тохулчкад, нанур күрәд ир! Шаҗна нер бузрдсн әмтиг бурхна сәкүсн яһҗ ишклдгинь медүлхмн!—гиһәд дор ормдан дуһрад хәрв...

Нарн суулһнала миркһр хар гецл хар мөрәр цахра Манҗин ардас хатрн тавлад һарв. Гецлиг гер ташрлад мордулҗаһад хурлын ахлач энд-тендән хәләчкәд: олн бурхдын төлә, шаҗна төлә! Ардан мөр угаһар кетн! — гиҗ келсн үг миркһр хар гецлин толһад мөндртә хур орҗах мет шуугад йовна...

Маңһдуртнь өрүн үдин алднд: «Элстүр бурхд күргҗ йовсн Цахра Манҗ тергн деерән сун сууҗ үкҗ! Өвр деернь «Мах-һал» бурхн теврәтә, ноолдад бәәсн бәәдлтә. Хойр һалзн царнь ярман мөлтләд хәрҗ ирҗ»— гисн әәмшгтә зәңг өркт гер, хотн болһар дүүрән болҗ шуугв.

Олмһа келтә Отхна Манҗ зеткрин шалтанла харһсн хувргуд дәрвҗ келсн Цахра Манҗиг бурхна сәкүсн ишклҗ!» — гиһәд гелңгүд — деернь дел урһаһад, дорнь сүл урһаһад дөгәҗ зәңг тархав...

Бата эн хамгиг нүдәрн үзәд, чикәрн соңсад, өшргч классла эн насндан эвцш уга өшрлһ урһаһад: зовлңгин зун нәәмн айс, җирһлин җирн нәәмн айс гидг юмн иигҗ олн әмтиг хоорнднь өшәркүлдг юмнҗ— гиҗ зүркндән зәәдәд йовна.

Олмһа келтә Отхна Манҗ зеткрин шалтанла харһсн зәңг Бата Муузранд бәәһәд йовх өдрән батлҗ соңсв.

— Хәәрн залу, тер улан махч күүкднь яахм болхв? Теднәннь тускар Темәнгт зууран күргҗ келхмн— гиҗ Ба­та саналдв.

— Әвртә зөргтә келдг күн бәәҗ. Юн бурхн шаҗ келсндән үкх билә. Миниһәр болхнь гелңгүдин һарин сүүдр тусв — гиҗ меднәв, тедн Манҗд дегд икәр дурго болҗала — гиҗ Кольчи келәд йовхар белдв.

— Мел мини санҗаснла харһв — гиҗ Бата Кольчин далар ташв.

Өвгн, Муузра, Цаһан Батан үй — ах Кичгә Дорҗ ахта Батан хаалһинь йөрәһәд, сән селвгән өгәд идшүлв.

Элст ирәд ик удсн уга. Эрвлзсн хар машинд эгл олн көвүд сууҗ авад Элстәс нарн һарх үзг хәләһәд гүүлгәд һарв. Хаалһин хаҗуһар хар нетрүсн болад: үкрмүд, хөд, мөрд — «менд йовтн!» гисн бәәдлтәһәр соңкалдҗ хәләлднә. Бата, Кольчи хойр эдниг үзчкәд: эднә ард эздүдтән кесг шоодулҗ өссән санлдад, цагин эргц ямараһинь күүндлдәд — «сәәни түрүн, мууһин сүл» гидгнь эн гилдәд йовцхана.

Батан өөр суусн колхозин урн Батан таньл Долһлнга Шар Эрднь гидг — соңсврч, моңһлч, тәв күрсн наста, нәрхн хошар залу Яшкулар орҗ ирҗ йовад:

— Бата: чи тер һурвн хар толһан тууҗ меддвч?— гиҗ хооран заав.

— Уга, Эрднь, келтн!— гиҗ Бата чикән өгәд өөрдв Кольчи Шар Эрднин цаад бийднь һарад сууҗ чиңнв.

— Кезәнә хальмгуд Моңһлын зүн һарас нааран Әрәсә тал нүүхинь өмн, Әрәсән һазр шиңҗләд, медәд иртхә— гиҗ Хо-Өрлг гидг хан: Өргә-Түргн, Төмр-Утцн гидг хойр кү илгәҗ. Хол хаалһд йовхд уната болх гиһәд холч хойр атн темәд унулад йовулдг болна. Хойр шар атн хаалһдан орад дөшн хатрлдад орксн цагт, хошад өвдгиннь зогдраснь хүвтә дууна сәәхн айс һарад, хаалһин хойр талк өвсн әргдәд шуугад йовдг болна. Тиигәд сөөднь амрад, өдртнь хатра йовтл хаалһ йосн биш хол болад, хойр хурдн шар аттудин тавгуднь цодад, көшәд ирдг болна. Хойр шар аттудан хойр сән гидг унаһа мөрдәс соляд, унҗ авад һарна:

«Татҗ һарсн шар аттын

Тавгнь шаркрҗ хәркрнә!..»

гиҗ ду һарһад йова-йовҗ Иҗл Мөрн һолын көвәд бәәсн һазр гертә Сәмбр күүтрд күрәд ирнә. Тернь орс келн әмтн болна. Теднә бәәх бәәдл, мал геринь шинҗләд, күҗин үнрәр каңкнсн зүсн-зүүл өвснднь бахтад, Иҗл Мөрн һолыг урудад шинҗлә йовтл Өргә-Түргн, Төмр-Утцн хойрин унҗ йовсн мөрднь муурад, эн Адгин ард ирҗ көшәд адсх болҗ. Өргә-Түргн, Төмр-Утцн хойр эңкрлҗ унҗ йовсн хойр мөрән энүнд оршаҗ. Тенүнәс нааран эн һурвн толһаг «Адсхин һурвн хар толһа»— гиҗ нер өгмсн. Эн толһасин йоралд тер мөрдин ясд бәәх зөвтә. Арһта хойр залу Алта һатлад Хо-Өрлг хаандан хәрү күрдг болна.

...Не, хол һазрт йовсн залус, ю үзвт, ю соңсвт? Йо­всн һазр усн ямаран, ямаран номта-бурхта улс бүүрлҗ бәәнә? — гиҗ Хо-Өрлг хан зәрлг болҗ сурна.

— Ик олн зүсн өвстә элвг һазр үзвидн Иҗл Мөрн һолд күрвидн. Иҗл Мөрн һолын көвәд, һазр гертә, һаха малта, Госпади гидг бурхта, өсклң болх бәәдлтә — орс улс үзвидн.

Өмәрән турглгсн Иҗл Мөрнә урсхл шинҗлхнь:

«Хоосн төрүц хайхшв,

Ховдг седкл зүүхшв...»

— гиһәд хойр аман цокад урсад бәәнә.

Ик зокалта бүүр болх бәәдлтә. Җирн җил җирһәд бәәнәвидн, җирнәс цааран җирлсн болад бәәнә...— гиҗ хаандан келҗ.

Тегәд Хо-Өрлг хан цаг-түдл уга нааран Әрәсә тал нүүх болҗ шиидвр һарһҗ:

...Ут хаалһд малын болн күүнә нилх төл ацан болх. Тер учрар малын көг тәвхмн биш, хаалһдан нилх күүкд һарһхмн биш — гиҗ зака һарһад, нааран нүүсн болдг, Тер хол нүүврт: һунн цар, һунҗн үкр, үрә, бәәсн мөрд— гиҗгтә күүкд, берәд, көвүд йилһрәд бәәҗ.

Тиигҗ мана өвкнр нааран көл-көлдҗ нүүҗ ирмсн гилһнлә, гүүҗ йовсн машин, өмн хойр төгәһәрн хаалһ деер тогтсн бальчгта уснд көмрҗ орн, ууцан мошкад, гиинәд ардагшан, өмәрән холькад, ардан көк ута бадһрулад әңкләд зогсв.

— Не, бууҗ нөкд болцхатн! — гиҗ тарлңгтсн чирәтә, сәәхн шар үстә, зеегтә көк нүдтә, барун һариннь баһлцгт саадгин сумн орсн зүрк зурсн, баахн залу тәмкдән һал кеһәд машинә ар төгә хәләһәд зогсв. Цуһар буулдад, хаалһин хаҗуһар урһсн: керсң, туула хамхул, буурлда үмтәҗ авад ар төгәс дорнь делгәд һарһҗ авад, цааран йовцхав.

Ик удан болсн уга. Хальмг Базрар дууллдад, орад ирцхәв.

Усн уга, у теегин нег захд өссн Батад, урсхл иктә Иҗл һол ик гидг өврмҗ болв. Ямаран үгәр, яһҗ сиилүлҗ, келхнь медгдхш.

Маңһдуртнь Әәдрхнд ирәд Бата нүдәрн үзх биш, зүүдндән үзәд уга, хойр давхр ик цаһан кермд орад суув. Керм күңкнҗ хәәкрәд: көк утаһан бадһрулад, өсвксн буурл дольгаг өвцүһәрн әрәд, Иҗл өөдлҗ көвклзв.

Иҗлин усн ирвлзсн халун һаңһла, өвсн заагур сальк хавлад гүүҗ йовх хорта хо цаһан моһа мет, хамаран адһҗ йовхан келл уга урагшан өмн үзг хәләһәд, хойр аман цокад гилвлзәд йовна.

Бата ирх һалв зәңглхәр, үр талан деләд нииссн итлг мет иргч җирһлән күцхәр Иҗлиг өөдләд, кермәсн давад одмар гүүдләд йовна.

Иҗлин сәәхн урсхл, иньг-амргудин байрта шууган, дуулһданд Бата байрар согтад, бульглсн зүркән дарҗ керм дотр сууҗ чадхш. Дольгана көөстсн шууган, дуудын җиңнсн айс «Дуул» гиһәд дотр бийнь догдлулад дуудад йовна.

Бата кермин көвә төмр түшәд, кацкнсн сәәхн аһар хавлн йовҗ, көөстсн дольгадин ду чиңнәд күгдлсн зүркнәннь закврар_

Өнр заһсна түрсднь

Оһтрһун однла дөрлднә,

Өсвксн буурл дольгаднь

Өвснә бүчршң наадлдна.

Ке янзта кермднь

Көөлврәрн керчҗ, көвклзнә.

Көвәһин көк цоңхснь

Күңкнсн дүүрәһинь хавлна...

гидг шүлг бичәд дуулад йовна.

ЙИСДГЧ БӨЛГ.