джимбин Бембӓ

АХ ДУ ХОЙР

(«OpciiH седкл» — гидг поэмас).

Цасн теегиг бӱркӓд, Цӓӓдж холд гилвкнӓ, Цагин темдг шинджлӓд,

Увлин уттднь белднӓ. Укл уга, менд Ӱвлӓс гархаи санна.

Энӱг тоолдж сансн, Эджго теегт бӓӓдг Эгл улсин бӱлд

Экдӓн сӓӓхн, энъкр,

Эцкдӓн таалмдж болсн —

Эн кӧвӱн тӧрлӓ.

Хотна тӧрл улс Хурдж гертнь ирлӓ, Хальмг бичкн кӧвӱнд Хамцад нер ӧглӓ. Олн хальмг нердӓс

Орс татлгътагъинь шӱӱлӓ.

Орс иньг Рубцовиг

Олн дундан кӱндлӓд, Отхн кӧвӱнӓннь мериг Ик сӓӓхнд тоолад,

Иван, хальмгар — Яван,

Иим нерн ӧггдлӓ.

34

Зудта ӱвлин чилгчӓр

Зутх йовдл ӱзгдв, Теджӓл болджасн ӱкрнь Тер аюлд ӱкв.

Хӓӓртӓ кӧгшн эцкнь Хуучта гемӓр ӧнъгрв.

ӧнчӓр ӧссн кӧвӱн

Олнӓ зовлнъг ӱзӓд, Одр ирвӓс тахшв, Энъкрлдж тенӱг хӓлӓх Эцкин ӱр орсин Элвг седклинь медв.

Олн джилин эргцд Отгин тӧгӓлнъгд бӓӓдг

Орс селӓдӱдлӓ иньглдж,

Оньдинд амрг, ниицдж, ӧргн хальмг улс ӧсдж-ӧргджсинь сонъгсв.

Кӧлднь кӱчн орад, Келнӓ чинр медӓд, Кӱн болдж йовхлань,

Орс кӱӱкн багш Олн зӱсн ӱзгӱд

Оньгинь тӓвӱлдж дасхла.

«Кӱн болх — багъасн, Кӱлг болх — уигънаон». Урмта эн ӱлгӱрин Утхинь сӓӓнӓр медсн Эцкин ӱр Рубцов

Энъкрлдж Яванд келв:

«Отхн кӧвӱнӓм нернь

Ода чинилӓ ӓдл.

Чирӓ — зӱсӓрн кӧвӱнчн Чамаг дурадж гилдӓд, Мини Иван нериг

Мӧнъкинд тӱӱнд ӧглӓ.

Яван, Иван хойр Ягъсн сӓӓхн кӧвӱдв,

Ягъдж теднлӓ ӓдлцхмб?

Тиигдж келхднь иткнӓв,

Таниг хойрагъитн хамднь Тӧрскн кӧвӱдтӓн тоолнав.

3*

35

Эцк — эк уга гидж,

Элкнчн бичӓ зовг, Ээм деерк хувциг, Эдлх-уух хотиг

Хамдан, негн мет,

Хувацдж йовх болтн. Школд намртан одтн, Шундж сургъуль суртн». Иигдж келсиг сонъгсад, Иван ӱӱртӓн келв:

«Ас, гаран наараи,

Атхдж дӱм бол!»

Кӧвӱнӓннь дӱпь болдж, Кӱндлгддж бӱлднь орсн, Хар атхр ӱстӓ

Хальмг ӧнчн кӧвӱн Кӧвӱчлсн эцк-экдӓн Кӧркхн, энъкр болла.

дӓӓнӓ галд ӧссн, дӓрин ӱнриг медсн дӓӓч ӓмтнӓ ӱрн Тӧрскнӓ дӓӓни хӧӧн, Тӧвкнӱн сӓн джилд Тӱрӱн школд одла.

Арвн джилии сургъулиг Арднь ордж тӧгскӓлӓ,

Ачта улсин седклинь Айта кевӓр байсала. Гартнь аттестат бӓрӱлсн

Гӓӓхмдж болсн, мартгдшго —

Тӓвн доладгч джилд

Тӧрскн газрурн ирсн Талдан хотна улс Тоомсрта ӧвгн Рубцовиг, тӱӱнӓ килмджтӓ >бӱлинь,

Тоодж, кӱндлдж, мактв. Эн байриг ӱздж,

Эвдршго иньглгънӓ учринь Элдӱ сӓӓнӓр медлӓ,

Эн иньглгънӓ тууджиг

Экнӓсн авн ухалдж,

Эклӓд бичхӓр седлӓ.

36

Советин олн — ӓмтнӓ Сарул хаалгънн тууджиг Оньган ӧгч дассна,

Олзнь ода медгдджӓнӓ,

Тӱӱгӓрн дамджг кедж, Туудж бичхӓр седджӓнӓ.

Хальмгуд орс улсла Хамдан ноолданд батрла, Хол Китдӓс ирӓд, Ӓрӓсӓн газрт бактла, Ӓмӓн нӧлго кӧдлӓд, Ӓвртӓ иньгӱд болла.

Гурвн зун тӓвн...

Иим олн джилмӱдт Иньглдж бидн йовлавдн.

Ухан-эрдмин билгӓн Улм икӓр хурцлулин,

Угта тууджан делгрӱлий.

5.V-1958 дж.

Сян — Белгин Хаср-

энъКР иньгУД

(поэм)

I.

Хаврин тег кӧкрӓд, Хамг шову.н ирнӓ. Тӧлӓн авсн мал, Тӧгӓлнъ банр деврнӓ.

Амрг теегин дӱӱрӓнд Айста серглнъ дун. Ардк царнъгин бӓӓрнд

Алтн аджргъта адун.

Шиимг сааргч гӱн Шилрӓд иджлӓсн салв. Баг ӧлнъд кевтн,

Бачмар унгълх болв.

Ууцан ӧнъгӓдж инцхӓн, Унгъан энькрлдж гекв. Удл уга дарунь Уурган ӱриь кӧкв.

Алтн галзн аджргъас Аксг сааргч гӱӱнӓс,

Курнъ унгън тӧрсиг

Кулцдж адуч ухалв.

Урвӓд ирсн адучас Ургӓд унгън зулна.

Инцхӓдж дахсн экнь Итклтӓ энъкр болна.

38

Эн унгън тоглӓд, Экӓн гурв эргнӓ. Бухн, доран цеглӓд,

Бульглсн чееджнь сергнӓ.

Ахр сӱӱлтӓ унгън

Аксм салькнла наадна. дел-сӱл хойрарн

делсн нисӓд одна.

Хӓрӱлдж йовх адуч, Хӓвргъднъ бахтдж инӓнӓ: «Кӱлг болх унгънасн, Кӱн — багъасн» гинӓ.

Унгън мӧрн болх,

Урлданд манъна авх, ӧдр деерӓн бичкн,

ӧсӓд одхнь тӱргн.

Адуч босн хатрад, Адугъан совхозур туув.

ӧндр конюшнд ирӓд, ӧсрӓд мӧрнӓсн буув.

Сӧӧни маначд ӧгӓд, Сӧргӓд адуг тоолна.

Кӱрнъ унгъна тӧрлгъӓр

Кӱӱндӓн бас болна.

II.'

Арвн дӧрвтӓ Тӧмр,

Альвн деерӓн билгтӓ. Малас мӧрнд энъкр, Мӧрнӓс унгънд дурта.

ӧрӱн эрт босад, ӧдмг ӧврлдж дӧгнӓ.

Дурлсн унгъан тосад, Дуудад белгӓн ӧгнӓ.

ӧдмгӓсн Тӧмр гатлад,

ӧкӓрлдж шикрӓр тоона. Тӧмрлӓ унгън иджлдӓд, Тосад ңнцхӓдж гӱӱнӓ.

35

Кӱрнъ унгън аштнь,

Кӱзӱгъӓн илӱлдг болна. Тӧмрӓс онъгдан кӱӰнд Тӧрӱц бӓргдхш, зулна...

Кесг, кесг ӱӱрлсииь

Keep адуч ухалв: «Кӱлг — унгыаси» гив, «Кӱн — багъасп» болв.

Кевлӱн ургъцта кӱрнъ,

Келн болдж туурна. Кеерин азд салькн,

Кевтрӓн олдж дуулна.

Элстин урлданд совхозас

Энъкр кӱрнъ ириӓ.

«Танъгъчин зӓнъгин нернӓс» Тасрад манънад гарна.

Москвад, «Правда» газетд

Мактад Тӧмриг бичлӓ.

Кӱрнъ Тӧмр хойраи

Кӱзӱлдсн зург барлла.

Иим байрта бӓӓтл, Тиим амулнъ суутл — Кӱн толгъата анъгуд,

Кӱӱчхӓр ирдгинь, келит!

Нӓӓмн наста кӱрнъ,

Нертӓ хурдн кӱлг. Хӧрн хойрта Тӧмр Хорт дарх баатр.

Хоюрн цергт мордад,

Хотл совхозарн белдв.

— Мӧнъгн хаалгъ кедӓд, Менд иртн! — гилдв.

Амулнь менд йовтн,

Алтн джола эргӱлтн!

40

Гаха соята деермчиг Газрасн кӧӧдж ниргӱлтн!

III.

Кӱрнъгнп туск кслвр, Кӱн болгъна амнд. Кӱӱчӓд дӓӓсӓн дарсн, Кӱчн-чндл манд.

Кесг дӓӓчнр кӱлгӓи,

Кслвртӓн орулдж сантха. Кӱриъгин туудж эклхлӓнь

Кӱӱнӓ ссдкл хантха...

«Танъгъчин зӓнъгӓ» кӱрнъ

Тавлн цеглӓд бухд.м. Мӧрпӓсн буугьад халдхла,

Мӧлкӓд эзӓи дахдм.

Ӱлдӓн сугълад авхла,

Ӱкс бӧӧрдӓд тосдм.

Дсернь морди дӓвхлӓ,

делсн сальклад ннсдм.

ӧмнӓс су.мар асхрулад,

ӧшӓтн сӱрдӓд догдлв. Цеглсн кӱрпътӓ командир

Цергӓн дахулдж довтлв.

Тенъгин догши дӓӓнд, Тер кӱрнъ цуурдв.

Энъкр эзӓн хӓӓгъӓд, Эмӓлтӓгъӓн бухдж уурдв.

Эзӓн олдж ядад, Эргӓд кӱрнъ гӱӱв. Кӱчтӓ танк ардаснь Кӱцхӓр гаргъад кӧӧв.

Мӧрнӓсн шавтад хагъцсн, Мӧлкдж Тӧмр новна.

Хурц нӱднь ассн,

Хурдн кӱрнъгӓн ӱзнӓ.

ӧшӓтнӓ танкиг тосв, ӧмнӓснь аралдад босв,

41

Хӓвргъӓсн граиат авад, Хӓӓкрн шивӓд оркв.

Танк командир хойр Ташртан тоормд хучгдна. ӧлзӓтӓ кӱрнъ мӧрн ӧшӓтнд эс кӱцгднӓ.

Энъкр Тӧмр, унт!

Эмӓлтӓ иньгчнь сӱӱджлдв.

Дӓӓч болгънла кӱрнъ, Дӓн дотр иджлдв.

IV.

Тохата кӱрнъ дурндан,

Тогльсн, сулдан бухна. Урадад орсн цергдӓн, Унгън болдж дахна.

Кесг дӓӓнд орад, Келн болв кӱрнъ.

дӓӓч мӧрнӓсн хагъцхла,

дӧрӓгъӓн тосад ирдм.

Цуурдад инцхӓдж йовад, Цулврарн чирӓ илдм. Дееран мордулдж авад, Делсн сальклад нисдм.

Танъгъчин зӓнъгӓ кӱӱрнъ

Тавлн цеглӓд буха! Туурсн мӧрн цергӓн Туудж болдж даха!

Мӧрнӓ тууджас энъкр, Мӧньк Тӧрскн, кӱмн. Тасрха келвр дотр, «Таньгъчин зӓнъгӓ» кӱрнъ.

Хаврин тег кӧкрӓ, Хамг шовун ирӓ...

Кӱрнъгин келвр цсгтӓ, Кӱӱнӓ тууджас эктӓ.

Элст, 1958 джид.

ДУРНА ДУД.

1. МАРТГДХШ.

Салад цӧкрӓд гархд, Саамлдж мендпсн сангдхш. ӧл манъхн болдж ӧрлӓ дууддгнь мартгдхш.

Хун сӓӓхн бийӓрн,

Кӱригъӓд йовдгчнь керглгдхш.

Хурц хойр нӱдӓрн Бӱригъӓд хӓлӓдгчнь мартгдхш.

Энъкнсн харнъгъу харалднь Этӱдӓр харгъдг хӓӓгдхш. Бӱлӓкн седклин герлднь,

Бӱтӱгъӓр кӱӱнддг мартгдхш.

Сергмджин джиргъл сангдхш,

Седкл-дурн мартгдхш. Альвн бичкн чамагъан

Альк насндан мартхв?!

Элст, 1932 дж,

2. САЛЬКН.

Салысн

Саамлдж ирӓд,

Саналдад, шуукрад дуурна. Санан

Салькнд уутьрад, Саглрдж бульглдган уурна.

43.

Келич,

Кеерин салькн,

Кен чама илгӓсмб? Keep

Кенлӓ харгъдж.

Келтхӓ ю гисмб?

Салькн Саамлдж нанд,

Санагъан юнъгад хагълнач! Санлч,

Салькн ягъдж, Санамр зӱркнм сугълиач!

Элст, 1937 Д»».

3. ЗААГИН ХУЛСН.

Сеерин ӧндртнь ӧӧдлдж гархларн.

Седклӓн аадрулхар адгъдж гарлав.

Серглиъ-дерглнъ чамагъан санхлари,

Седнъ теегиг саамлдж харлав.

давтлгън: Заагин хулсиа никтднь биш.

Залу зӱркнм Зӧргднь дурлнав.

Зеллдж ннссн шанъшман дууг

Зелиннь ӧӧр чинъндж зогслав.

Залушг бичкн чамагъан гихлӓрн,

Заагин хулснд гейӱрдж суулав.

(Давтлгън)

Элст, 1936 Д*-

44

4. ЦӓгЪАН АМН.

Ардк Идж.тин урсхлпь

Лс.храд телтрӓп услпа.

Цагьап амна до.тыань, Цацгдад лотраи бус.тна.

ӧндр арлнн белчрнь

Ӧрии нарпла наадна.

Захан зандн бнчрнь,

Загълман дуунд ундпа.

Иджлнп усш» мслмӓн.ӓ, Ик балгъспь дӱиъгӓнӓ Нӓрхн дуута 1<ерм, Нӓӓхлн ирӓд зогсна,

Цагьап амна дольгань

Ца-цаагъасн цацгдна. Ӧнр телтрин джиргълнь, ӧнъгтӓ нарнла наадна.

5. БОССН ТЕГ.

Харалин даджрл кӱӱрӓд, Хальмг хӱвӓн олна. Боссн тег дӱӱрӓд,

Болдас бат болна.

Эрк шилтнр буйсал,

Энъгдӓн буурх цегтӓ. Олн улс байсад, Омг ургъсн ицгтӓ.

Ӧнр отг нсгдв, Олн чонмуд сӱрдв.

Амрг-иньг йовй, Амулнь джиргълтӓ болий.

Элст, 1958 дж.

Калян Сандж.

АНДЖЛАН ЦЕРН

(поэмас)

«Цаг негӓр йовхш, Цакрм цагъанар бӓӓхш», Цагнь кӱрӓд ирхлӓ, Цаснд тӱӱмр шатла:

Харнъгъуг герлӓр сольхар Хааг ширӓгъӓснь буулгъла. Цагин селгӓиь ирсӓр

Цагъана йоснур босцхала. Будг хар мӧрн Буру бийӓсн усхна.

Эрк зӱркни дурн Эрвенъ кӱӱкнд тусна.

Адучин ундг харни

Аминь татхла агсрв, Альвн сальк хавлдж

Анджлан Церн буув. Кӧвӓн ӧндр толгъа — дер Кӧвӱн харан сӧӧв. Кӱӱкн иньгнь ӱдшӓхиг Кӱцл кедж суув.

♦ * *

Элнъкӓ хоосн уут Ээминь шавдад сӓрвкнӓ Эн тоЛгьа темцӓд,

Эрвенъ адГъад йовна. Тенткн тоГтн-тусна: —

«герӱрн хӓрхв, яяхв». Амтнӓ кеднӓс ичнӓ. Анд кехӓснь ӓӓнӓ.

46

Хальмг хуучн йосн

Хӓӓрлтӓ уга догшн, Кесг халун дурн Кӱӱкднн зӱркнд буйссн...

Кӱӱкнӓ ухан алмацвчн, Кӧлмӱд уралан гӱӱлднӓ. Уут ардаснь тӱлкнӓ, Улм седклинь дӧргнӓ...

Эркӓн-чинӓн зӱркнд Элдв кӱчн тогтдж,

Манъгъдур нрх зовлнъгиг Мана Эрвенъ мартдж.

Ӓӓмшиг, нчр хӓӓхлӓ, Ӓмтн келсӓн келджӓг!

«Ирхинтн седкл бӓӓхлӓ, Иджлинтн усн чальчаг».

Ээдж — аавнн зокалиг Эндр эдн эвдв, Эджго голин энъ-деер

Энъкр дурн батрв.

дӱнъ — харин салькн

Лурта берндӓн айслв. Мордх цаг ирсинь Меддж, кӧӧркс зовньв.

Хагъцхин селгӓн болв— Харм — тӧрдж саналдв.

Эрвенъ кӱӱкн уйддж, Ээминь тӱшдж гейӱрв.

— «Зӧрсн нутгтан кӱртн. Залу нернтн тууртн, Улан туган делскӓд, Орад — кӱрӓд ирцхӓтн.

«Бурхн чамагъим ӧршӓтхӓ...

Бусдин» сумнас зӓӓлӱлтхӓ...

Амлсн дӓӓсӓн дартн,

Алтн джола эргӱлтн». Эрвенъ кӱлгинь кӱзӱднӓ, Ээдж мет эрнӓ:

«Кӧӧсӓн алдлго кӱц,

Кӧӧгдсндӓн бичӓ кӱцгд!»

Эрвенъгин энлсн ӱг— Энъкрин зӱркнд тӧӧнрнӓ,

47

Церн ӱсинь илн-бӓӓдж, Цегтӓ — цегтӓ саналдна.

Толгъагъинь ӧрчдӓн шахад, Товчлдж седклипь аадрулпа, Ирх цагнн джиргълӓр Иньгин зӱрк саатулна.

—Санагъан бичӓ зов;

—Сӓӓхн менд йов —

—Иньгин ӓрӱн дураи

Ирхим кӱцдж хадгъл.

—Цагъана бӓӓр давхла,

Цань ӓмтнӓс сурхвди.

Улан цергин захднь Удлго биди кӱрхвдн.

— «Мӧрни турун эргӱ», Мана хотн мел зсргӱ, дӓӓгъӓн тӧгскӓд хӓрхлӓрн дӓврӓд — кӱрӓд иртн.

— Тииглго яях билӓ. Теочн мел vnnl

Хагъас гарад ирв-чигн Хотнтн — хаалгъин дӓврӱд...

Ганьдгта дурни цусн Галта зӱркнд буслв, Гал-гӓӓзнъ насн...

Гашута нольмсн дуслв. дакн тачадж эргнӓ. давтн, давтн ӧкӓрлнӓ...

«Мордхин ӱг-негн, Мӧрнӓ чики-хойр»...

Харин джолаг кисв, Хӓнъкнӓд дӧрӓ джинъ'нв, ӧмн бӱӱрг шӱӱрӓд,

Ӧсрӓд кӧвчгтӓн тусв.

Зӱи дӧрӓгъинь атхдж,

Зӱркнӓ тачал ханъгъав...

Зӓӓдсн газран зӧрдж, Зӧрмг кӧвӱн мордв.

Хальмг йос тевчдж,— Хӓрӱ эс хӓлӓв.

Танъсг кӱӱкн Эрввнъгӓн Тӓаон-хӱвднь даалгъв.

48

Булг хар мӧрн Буру бнйӓсн усхна.

Буденпг темцсн Церн

Босн-ншклӓд йовна.

Хар хальгад хатрна, Хазарпн уудан кемлнӓ,

Экрсн салькна дӱӱрӓнд Эрвенъ дуулсн болна.

«Хортин» ар кӧвӓд Хойр Яван харгъв. Кӱлӓсн Цериӓн ӱзӓд,

Кӧвӱдин седкл тӧвкнв.

Гурвули совшад йовна. Голдк ухагъан кӱӱнднӓ. Газр ӧӧрдӱлхин эркд Гаргъсн дуугъан дуулна:

«Янъхал гидг балгъснь Яярм гархд таасна.

Якунлна адуч Явань Иосигъӓн харсхар аашна».

«Шар-бор мӧрнтн щарвгънн бичрӓс усхна.

Шар-улан Шавкин Яван Шагъадж хасан унъгъана.

Адучнн ундг харнь Амннь татхла агсрна.

Арвхн-нистӓ Анджлаш Церн Атамана йоснлань ӧӧцлднӓ.

Тиньгр цагъан теегт

Тиим дун джиргнӓ. Цӧлдсн ганъгин дӧӧгт Цӧврсн джирлгън гӱӱлднӓ.

джигтӓ юмн, сонджлта: джирлгън заагт ӱзгдв-

Холвата мал кевтӓ Хошалсн баран йовлдв.

ӧмн сӧӧднь мордсн ӧдрин дуусн хатрсн,

Уӱрлсн гурвн залу

Укс-гилдӓд буулдв.

Олнъ татуран чанъгъагъад. Адгъад мордад гартлнь

Альманах

49

Хӧрӓд — rap хазгуд

Хаалгъинь амдад авцхадж.

Харгъсн дӓӓснӓс хордж, Хамаран зулдж булт.хв. Хӓӓртӓ насна джиргълиг

Хармндж альдарн кехв.

Харин джолаг хасв, Хойр Яванурн хӓлӓв, Цӓӓлзӓд одси хӓлӓцднь Цӓклгън цӓклсн болв.

Негл агчмин хугъцанд Нӱдни харцар кӱӱндв, Багъ насни джиргълиг Бӓӓрин зокалд даалгъв.

Булг хар мӧрн Буру бийӓсн усхв.

Алда-шар ӱлдиг Анджлан Церн цӧӧлдв.

Зеллӓд дӓврсн цагъачуд

Зууньрад орад ирцхӓв.

Амдад эдниг дугъулад,

Авлад дундан авцхав.

Гарг—ӱлг сахлта,

Ганзгъдан зӧвӓр олзта, Сорсхр шар одмн Сумни хурдар аашна.

Адуна кӱрнъ аджргънь Амндан хату бӓӓдлтӓ, Аджгинь авч шинджлӓд,

Анджлан Церн моклв:

Хаджудан кӱрӓд ирӱлчкӓд, Харин амиг сулдхв,

Кӱчлӓд цоксн одмн, Ки-дайлад одв.

Эвтӓ хариг эргӱлӓд, Элмрин худргъд орв. Аргъмдждан гавшун харнь Агчмд кӱцӓд ниилв.

Цернӓ ӱлд цӓӓлзӓд, Цергчин цохд шигдв, Аджргъин сӓӓрӓ дахад, Одмн шовтрад одв...

50

Орвгър шар хазг Ольхадад дӓврӓд ирв, Ӱлднь ӱклӓр ӱргӓв,

Узӱрнь Яванур дуршв.

Негл тер агчмд Нагана утан бӱргв...

Шамдгъан гемтӓ Шавкин Яван Шагъадж хасан унъгъав.

Хавсндаи дӓӓртӓ кер Хадсн-кевтӓ киисв.

Омглсн орвгър шар Онъх-хадад одв.

Хама кен йовхннь

Хӓлӓдг чӧлӓ ӧгхш.

Я — кӧӧрк Янъхла Яван Ягъсн — кегснь медгдхш.

Теегт кӱлгӱд метклдӓд,

Тенъгрт тоосн солнъгътрна. Ӱлдин ирмӱд мӧрглдӓд, Уклин айсар дууллдна.