§ 2. Беларусь у перадваенныя гады.

Эканамічнае і палітычнае развіццё Беларусі ў міжваенны перыяд мелі шэраг асаблівасцей, якія аказалі значны ўплыў на ўмацаванне яе абароназдольнасць. Да 1932 г. цэнтральныя і ўсходнія раёны ўваходзілі ў склад БССР і тут быў узяты курс на пабудову сацыялізму, правядзенне індустрыялізацыі і калектывізацыі, развіццё культуры з улікам нацыянальных асаблівасцей.

Заходняя Беларусь па Рыжскаму дагавору 1921 г. уваходзіла ў склад ІІ Рэчы Паспалітай і разглядалася польскімі ўладамі і буржуазна-памешчыцкімі коламі як усходняя ўскраіна (крэсы) сваёй дзяржавы, якую неабходна вырваць з-пад расійскага ўплыву і ўключыць у палітычную і эканамічную сістэму Польшчы, распаўсюдзіць тут сваю дзяржаўную ідэалогію і маральныя прынцыпы заснаваныя па сістэме каштоўнасцей каталіцкай рэлігіі. На пачатак 1941 г. ў Заходняй Беларусі налічвалася 446 касцёлаў у якіх працавалі 617 ксяндзоў, існавалі каля 15 назваў розных сектанскіх арганізацый. Такім чынам, беларускі народ аказаўся ў дзвюх дзяржавах з розным сацыяльна-палітычным ладам дыяметральна супрацьлеглымі ідэалогіямі.

Па сваім геапалітычным становішчы БССР і Заходняя Беларусь былі памежнымі тэрыторыямі і разглядаліся дзяржаўным і палітычным кіраўніцтвам СССР і Польшчы як магчымая тэрыторыя баявых дзеянняў у выпадку ваеннага канфлікту паміж імі.

23 жніўня 1939 г. быў падпісаны савецка-германскі дагавор аб ненападзе тэрмінам на 10 гадоў. Да дагавора быў прыкладзены “Сакрэтны дадатковы пратакол”, які размяжоўваў “сферы інтарэсаў” абодвух бакоў на лініі рэк Нараў, Вісла і Сан. СССР фактычна атрымліваў акрамя Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, частку Польшчы да Варшавы. Сферай яго ўплыву прызнавалася і Прыбалтыка. Пазней у дадатковы пратакол былі ўнесены некаторыя змены.

Можна пагадзіцца, што савецка-германскі дагавор у пэўнай ступені з’яўляецца вымушаным крокам, што Савецкі Саюз пазбегнуў вайны на два франты, атрымаў 2 гады для ўмацавання сваёй абароназдольнасці. Разам з тым ён нанёс страты міжнароднаму прэстыжу СССР, які ўспрымаўся народамі Еўропы як паслядоўны і непрымірымы барацьбіт з фашызмам. Савецка-германскі дагавор былі прыняты ў абыход законаў СССР. Парушаў дагаворныя абавязацельствы перад трэцімі краінамі, адлюстроўваў грэбаванне нормамі міжнароднага права і маралі як з боку А.Гітлера, так і І.Сталіна. Быў дэззаарыентаваны савецкі народ, у тым ліку асабовы склад Чырвонай Арміі, якія лічылі фашызм сваім лютым ворагам.

1 верасня 1939 г. Германія напала на Польшчу. 3 верасня 1939 г. Англія і Францыя, якія мелі з Польшчай Саюзныя дагаворы, аб’явілі вайну Германіі. Пачалася другая сусветная вайна.

17 верасня 1939 г. войскі Чырвонай Арміі перайшлі савецка-польскую мяжу і да 25 верасня цалкам занялі тэрыторыю Заходняй Беларусі. 28—30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку адбыўся Народны сход Заходняй Беларусі, які прыняў дэкларацыі аб устанаўленні савецкай улады, нацыяналізацыі прамысловасці, канфіскацыі памешчыцкай зямлі і перадачы яе ў рукі сялянскіх камітэтаў. 2 лістапада 1939 г. Нечарговая V сесія Вярхоўнага Савета СССР, а 12 лістапада Нечарговая ІІІ сесія Вярхоўнага Савета БССР прынялі законы аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад СССР і ўз’яднанні яе з БССР. У выніку тэрыторыя БССР павялічвалася са 125,6 тыс. кв км да 225,6 тыс. кв. км, а насельніцтва з 56 млн. 562 тыс. чалавек да 10 млн. 239 тысяч. Дзяржаўная мяжа адсоўвалася на некалькі соцень кілометраў.

Безумоўна, усё гэта стварала спрыяльныя ўмовы для ўмацавання абароназдольнасці СССР і БССР, аднак мяжа пралягала ўжо не з адносна слабой у эканамічным і ваенным значэнні Польскай дзяржавай, а з фашысцкай Германіяй, якая ўжо захапіла палову Еўропы, а лідэры яе імкнуліся да сусветнага панавання і галоўнай перашкодай на гэтым шляху бачылі менавіта СССР.

На тэрыторыі былой Заходняй Беларусі быў ліквідаваны ранейшы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел на ваяводствы, паветы і гміны, створана 5 абласцей (Баранавіцкая, Брэсцкая, Вілейская, Пінская і Беластоцкая), якія падзяляліся на раёны і сельсаветы Кіраўніцтва ўсімі галінамі эканомікі і сацыяльнай сферы пераходзіла ў веданне адпаведных народных камісарыятаў СССР і БССР.

Разгледзем ў агульных рысах эканамічную і сацыяльна-палітычную сітуацыі, якія склаліся ў БССР і Заходняй Беларусі напярэдадні і пасля іх уз’яднання.

БССР з’яўлялася пагранічнай рэспублікай, таму будаўніцтва буйных прамысловых прадпрыемстваў вялося толькі ва ўсходнім рэгіёне. За гады індустрыялізацыі тут былі пабудаваны Аршанскі льнокамбінат, Гомельскі завод сельскагаспадарчых машын (Гомсельмаш), БелДРЭС, швейныя фабрыкі “Сцяг індустрыя” і “КІМ” у Віцебску, Крычаўскі цэментна-шыферны завод, Бабруйскі дрэваапрацоўчы камбінат, Магілёўскі трубаліцейны завод былі пабудаваны і рэканструяваны некаторыя прадпрыемствы ў Мінску. Акрамя Мінска, Віцебска, Магілёва, Гомеля буйнымі прамысловымі цэнтрамі сталі Бабруйск, Барысаў, Орша, Рэчыца. Цаной вялікай і напружанай працы беларускага народа ў 1929—1940 гг. у БССР было ўведзена ў дзеянне і рэканструявана 1893 прадпрыемствы, якія выпускалі 90% прадукцыі. Створаная структура прамысловасці, якая працавала ў асноўным на мясцовай сыравіне, была скіравана на задавальненне ўнутры рэспубліканскіх патрэб. Некаторыя колькасці прамысловай прадукцыі: шарсцяныя тканіны, фанера, штучная аліфа, запалкі і некаторыя іншыя тавары вывозіліся ў рэспублікі СССР і за яго мяжу.

БССР ператварылася ў індустрыяльна развітую рэспубліку. К 1940 г. 80% усёй прадукцыі народнай гаспадаркі прыходзілася на долю прамысловасці. У апошнія перадваенныя гады кіраўніцтва СССР і БССР асаблівую ўвагу надавалі будаўніцтву ў Мінску, Магілёве авіяцыйных прадпрыемстваў, а ў Віцебску і Баранавічах — танкарамонтных заводаў. Але здзейсніць намечаныя планы не хапіла часу.

У Заходняй Беларусі ў другой палове 1930-х гадоў дзейнічалі прыкладна 2 тыс. прадпрыемстваў, на 80% іх працавала ад 5 да 20 чалавек. Яна была аграрнай ускраінай Польшчы і выкарыстоўвалася пераважна як крыніца сыравіны, таннай рабочай сілы і рынак збыту для яе прамысловасці, пры гэтым рынак сбыту ствараўся прымусова, шляхам увядзення дзяржаўнай манаполіі на мыла, запалкі, тытунь, газу і іншыя тавары першай неабходнасці. Парушэнне манаполіі каралася вялікімі штрафамі і нават пазбаўленнем волі.

Сельская гаспадарка БССР уяўляла сабой сістэму калгасаў, саўгасаў і невялікіх ад 0,3 да 0,5 га прысядзібных надзелаў. На пачатак 1939 г. у БССР налічвалася прыкладна 9,6 тыс. калгасаў, якія аб’ядноўвалі больш за 90% сялянскіх гаспадарак. Асноўная ўвага была засяроджана на вырошчванні збожжавых культур.

У 1940 г. пасяўная плошча калгасаў складала 2810,3 тыс. га у тым ліку збожжавых 1888,3 тыс. га, было сабрана каля 1 300 тыс т. зерня. Ураджайнасць склала 6,9 ц. з га. Удзельная вага калгасаў, саўгасаў і іншых дзяржаўных гаспадарак у вытворчасці збожжавых культур складала 88%, у іншых відах яна была значна меншай — у вытворчасці мяса — 28%, малака — 23%, бульбы — 35%. Гэтыя прадукты нарыхтоўваліся ў насельніцтва шляхам устанаўлення высокіх норм абавязковага продажу іх дзяржаве па фіксаваных цэнах, значна ніжэйшых за рыначныя і цэны ў дзяржаўным гандлі. Фактычна дзяржава выступала як спекулянт прадуктамі счялянскай працы не толькі на калгаснай зямлі, але і на прысядзібных гаспадарках.

У заходнебеларускіх ваяводствах Польшчы больш за 80% насельніцтва займалася сельскай гаспадаркай. Панавала буйное памешчыцкае землеўладанне. Захоўваліся шматлікія рэшткі феадалізму (адпраўкі, арэнда з долі ўраджаю, натуральныя павіннасці і інш.). У сярэднім на памешчыцкі маёнтак прыпадала 500 га, а на сялянскі двор менш за 7 га зямлі, пражытачны мінімум складаў 8,7 га на чалавека. У Заходняй Беларусі было каля 700 тыс. чалавек залішней рабочай сілы, што складала каля 50% усіх працаздольных.

Аграрная рэформа, якая праводзілася з 1925 да 1938 і ўключала парцэляцыю (продаж часткі дзяржаўнай і памешчыцкай зямлі невялікімі падзеламі), камісацыю (ліквідацыю цераспалосіцы), добраахвотнае ці прымусовае высяленне на хутары (з 1923 па 1938 г у Вілейскім, Навагрудскім і Палескім ваяводствах на хутары было выселена 259,3 тыс. сялянскіх гаспадарак, або 43%), некалькі змягчылі вастрыню, але не вырашылі аграрнага пытання.

Пасля ўз’яднання БССР і Заходняй Беларусі беззямельным і малазямельным сялянам было раздадзена звыш 1 млн. га зямлі. Вялася работа па стварэнні кааператываў, калгасаў і саўгасаў. Аднак беларускія сяляне адносіліся да стварэння калгасаў у большасці насцярожана, яны ўжо ведалі аб становішчы калгаснікаў у БССР, бо польская прапаганда даволі праўдзіва асвятляла яго, а польскія асаднікі і кулакі з адкрытай варожасцю. Усяго ў БССР да пачатку Вялікай Айчыннай вайны, было створана 11 115 калгасаў, у якіх аб’ядноўваліся 93,4% сялянскіх гаспадарак. Недаверам да беларускага сялянства, імкненнем да больш цэнтралізаванага кіраўніцтва яго гаспадарчай дзейнасцю і больш пільнага ідэалагічнага ім палітычнага кантролю стала ссяленне хутарскіх гаспадарак у калгасныя цэнтры. У БССР у 1939—1940 гадах было ліквідавана звыш 160 тыс. хутароў. Безумоўна большасць хутаран была незадаволена такой палітыкай савецкай улады.

Доўгі час у савецкай гістарычнай і асабліва партыйнай літаратуры, друку, на прапагандысцкіх мерапрыемствах сцвярджалася, што ў выніку індустрыялізацыі і калектывізацыі значна павысіўся дабрабыт працоўных. Прыводзяцца даныя аб паляпшэнні медыцынскага абслугоўвання, развіцці жыллёвага будаўніцтва. Безумоўна, у параўнанні з перыядам Грамадзянскай вайны і першых гадоў аднаўлення народнай гаспадаркі жыхары гарадоў сталі лепш харчавацца і апранацца, у сем’ях высокакваліфікаваных рабочых і інтэлігенцыі дзе-нідзе з’явіліся веласіпеды, радыёпрыёмнікі. Але жыццё большасці працоўных заставалася даволі цяжкім. Рост гарадскога насельніцтва значна апераджаў павелічэнне жыллёвага фонду. У дзяржаўных кватэрах у кожным пакоі жыла адна, а калі родзічы – то і дзве сям’і. Большасць прышлых у горад з вёскі рабочых жыла ў інтэрнатах барачнага тыпу, перапоўненых і малаўпарадкаваных.

У 1940 г. сярэдняя заработная плата на прамысловых прадпрыемствах складала прыкладна 34 руб., у рабочых саўгасаў – 22, у калгасах — 12 руб. З 1928 па 1940 гг. Рэальная заработная плата ўзрасла толькі на 11%, а цана хлеба павялічылася ў 11 разоў. Зніжалася пакупная здольнасць рубля. Аснову харчавання большасці сямей рабочых складалі бульба, хлеб, алей. Ім дапамагалі, чым маглі, родзічы ў вёсцы.

Чыста прапагандысцкім заставаўся лозунг, вылучаны І. Сталіным у сярэдзіне 1930-х гадоў: “Зробім калгасы багатымі, а калгаснікаў заможнымі”. Калгаснік мог разлічваць толькі на сваю прысядзібную гаспадарку, якая да таго ж абкладалася вялікімі падаткамі.

Асабліва істотнымі былі сацыялістычныя пераўтварэнні ў Беларусі ў міжваенны перыяд у навуцы, адукацыі і культуры. У Заходняй Беларусі не было ніводнай навуковай і толькі адна вышэйшая навучальная установа — Віленскі універсітэт. Былі практычна ліквідаваны школьная беларускамоўная адукацыя і беларускі друк. Каля 35% насельніцтва было непісьменным. Беларуская культура знізілася да пабытовага ўзроўню, і пачала адраджацца толькі пасля ўз’яднання з БССР.

Вядучым навуковым цэнтрам БССР была Акадэмія навук , дзейнічала 51 навуковая установа. У 1939–1940 навучальным годзе ва ўсходніх абласцях БССР дзейнічалі 22 вышэйшыя і 102 сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы, у якіх займалася 40 тыс. студэнтаў. На 1 студзеня 1941 г. у БССР працавала 27,7 тыс. спецыялістаў з вышэйшай і каля 60 тыс. з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй. Разгалінаваная сетка школ розных тыпаў ахоплівала практычна ўсіх дзяцей школьнага ўзросту. Завяршалася ліквідацыя непісьменнасці насельніцтва ўзростм да 50 гадоў. Пачаўся пераход да абавязковай 7-класнай адукацыі. Заняткі ў большасці школ вяліся на беларускай мове, хоць колькасць іх у гарадах пачынае змяншацца.

У складаных умовах знаходзілася беларуская культура. У літаратуры і драматургіі плённа працавалі Я.Колас, Я.Купала, П.Броўка, З.Бядуля, В.Вольскі, П.Глебка, К.Крапіва, М.Лужанін, Э.Самуйлёнак і інш.

Сваім артыстычным майтэрствам захаплялі гледачоў не толькі ў Беларусі, але і іншых рэспубліках СССР Л.Александроўская, П.Бароўскі, Р.Млодак, С.Станюта. І сёння вядомы створаныя ў перадваенны час оперы “Кветка шчасця” А. Туранкова, “У пушчах Палесся” А. Багатырова, “Міхась Падгорны” Я. Цікоцкага.

Плённа працавалі беларускія скульптары З.Азгур, А.Грубэ, А.Бразер, А.Глебаў, архітэктары І.Лангбард, А.Воінаў і многія іншыя, развівалася народная творчасць.

Непапраўны страты беларускай навуцы і культуры нанеслі палітычныя рэпрэсіі 1930-х гадоў, калі былі фізічна знішчаны або высланы за межы БССР сотні прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі.

Неабходна ўлічваць і спецыфіку культурнага развіцця ва ўмовах таталітарнай сістэмы. З аднаго боку, на яго ўздзейнічала самаадданая праца народа, большасць якога шчыра верыла ў ідэі пабудовы сацыялізму і правільнасць курса, па якому вядуць СССР камуністычная партыя і правадыр усіх працоўных свету І.Сталін. З другога боку, палітычныя ўмовы падганялі творчасць пад абмежаваныя, строга акрэсленыя партыйнай і афіцыйнай дзяржаўнай цэнзурай схемы, падпарадкоўвалі яе ідэалагічным мэтам усхвалення сталінскай дыктатуры і яго асабіста. З недаверам адносіліся партыйныя органы і да прадстаўнікоў беларускай культуры, якія раней працавалі ў Заходняй Беларусі.

Адной са спецыфічных праяў палітычнага жыцця ў БССР ў перадваенны перыяд з’явіліся дэпартацыі палякаў з тэрыторыі Заходняй Беларусі. Яна праводзілася ў 4 этапы. Першы – 5 снежня 1939 г., другі – 13 красавіка 1940 г., трэці – у канцы чэрвеня 1940 г., чацвёрты – у ноч на 20 чэрвеня 1941 г. Усяго было рэпрэсіравана 135 тыс. чалавек, з іх больш за 120 тыс. вывезена ў Сібір, Казахстан, раёны Крайняй Поўначы, на Урал і іншыя аддаленыя раёны СССР.

Пэўнае непаразуменне не толькі сярод беларускай інтэлігенцыі, але і партыйных і дзяржаўных дзеячаў БССР выклікала перадача ў кастрычніку 1939 г. Вільні і Віленшчыны ў склад Літоўскай рэспублікі, а ў жніўні 1940 г., калі Літва ўвайшла ў склад СССР, ёй былі перададзены Відзаўскі і часткова тэрыторыі Гадуцішскага, Астравецкага, Воранаўскага і Радунскага раёнаў, а ў лістападзе 1940 г. Свянцяны (зараз Швянцоніс), Сяленчыкі (Шаленчынкай), а таксама курорт Друскенікі (Друскенінкай), які спрадвеку знаходзіўся ў Гродзенскай губерні. І. Сталін дзейнічаў па сваіх меркаваннях. Думка беларусаў, ні партыйцаў, ні простых людзей яго не цікавіла, галоўнымі былі палітычныя інтарэсы.

Ва ўмовах абвастрэння міжнароднай сітуацыі ў Еўропе ў другой палове 1930-х гадоў у стратэгічных планах І. Сталіна адносна Польшчы вялікая роля адводзілася Заходняй асобай ваеннай акрузе (ЗахАВА). Яна вядзе сваю гісторыю ад Мінскай ваеннай акругі, створанай загадам Рэўваенсавета РСФСР 28 лістапада 1918 г. У красавіку 1924 г. пасля шматлікіх рэарганізацый ствараецца Заходняя ваенная акруга (ЗахВА) са штабам у Смаленску. У кастрычніку яна была перайменавана ў Беларускую ваенную акругу (БВА). У другой палове 1920-х – першай палове 1930-х гадоў падрыхтоўка рэзерваў праз тэрытарыяльныя часці, войскі БВА атрымлівалі новую зброю і ваенную тэхніку. Былі створаны злучэнні і часці аўтабронетанкавых і механізаваных войск, авіяцыйныя часці і часці супрацьпаветранай абароны.

У 1928—1939 гг. былі пабудаваны 61-ы Полацкі, 63-і Мінскі, 65-ы Мазырскі, 67-ы Слуцкі ўмацаваныя раёны (УРы). Сістэма абаронных умацаванняў уздоўж савецка-польскай граніцы атрымала назву “лініі Сталіна”. На тэрыторыі БВА пачынаючы з 1925 г. штогод праводзіліся буйныя вучэнні і манеўры. БВА з’яўлялася свайго рода вопытнай базай, дзе адпрацоўваліся новыя тактычныя прыёмы і спосабы баявых дзеянняў. Найбольш паказальнымі былі вялікія манеўры войск БВА ў 1936 г. Вынікі іх пацвердзілі жыццёвасць перадавой на той час тэорыі глыбокага бою і глыбокай наступальнай аперацыі. Зробленыя вывады знайшлі адлюстраванне ў Часовым палявым уставе РСЧА, уведзеным у 1936 г. Спосабы абароны ў міжваенны перыяд не адпрацоўваліся. Вораг павінен быць разгромлены “малай крывёю, магутным ударам, калі загад нам дасць таварыш Сталін і першы маршал у бой нас павядзе”, як спявалі тады ў песнях. У чэрвені 1938 г. акруга была перайменавана ў Беларускую асобую ваенную акругу (БАВА). Павялічылася колькасць яе войск, узбраення і ваеннай тэхнікі. Штаб быў пераведзены са Смаленска ў Мінск.

Аднак у выніку рэпрэсій 1937 – 1938 гадоў камандныя кадры БАВА былі значна аслаблены. Перад вайной 62,5% камандзіраў карпусоў мелі стаж кіраўніцтва меней за год, 31,2% меней за 2 гады і толькі 6,3% больш за 2 гады. Сярод камандзіраў дывізій стаж меней за адзін год мелі 63,5%, 28,8% да 2 гадоў, 7,7% — 2 гады і больш.

У 1920 – першай палове 1930-х гадоў войскамі акругі камандавалі У.М.Гіціс (1919 – 1920), М.М.Тухачэўскі (1920 – 1921, 1922 – 1924), П.З.Захараў (1921), А.І.Ягораў (1921 – 1922, 1927 – 1931), А.І.Кук (1924), А.І.Корк (1924 – 1927), Е.П.Убарэвіч (1931 – 1937), І.П.Бялоў (1937). Многія з камандуючых БАВА таксама былі рэпрэсіраваны.

У 1938 г. камандаванне войскамі БАВА было ўскладзена на 42-гадовага камандарма 2-га ранга М.П. Кавалёва. Пад яго каманаваннем быў здзейснены паход у Заходнюю Беларусь. 11 верасня 1939 г. (у многіх выданнях, нават энцыклапедычных, памылкова ўказваецца, што 26 верасня) на базе войск БАВА быў створаны Беларускі фронт. У склад яго ўвайшлі арміі: 3-я (камандуючы камкор В.І. Кузняцоў), 4-я (камдзіў В.І. Чуйкоў), 10-я (камкор І.Р. Захаркін), 11-я (камдзіў Н.В. Мядзведзеў); Дзяржынская франтавая конна-механізаваная група (камкор І.В. Болдзін), 23-і асобны стралковы корпус (у яго складзе 52-я стралковая дывізія) і Дняпроўская ваенная флатылія. У складзе гэтых фарміраванняў налічваліся 200 802 салдаты і афіцэры. Паводле даных польскіх даследчыкаў, войскам Беларускага фронту супрацьстаялі 45 тыс. польскіх салдат і афіцэраў, з якіх прыкладна палову складалі прызваныя рэзервісты, якія не былі ўзброены і зведзены ў вайсковыя падраздзяленні. Уздоўж савецка-польскай мяжы размяшчаліся нешматлікія часці Корпуса пагранічнай аховы (8 тыс. чалавек), каля 2 тыс. асабовага складу мела Пінская рачная флатылія. Такім чынам, сур’ёзнай ваеннай сілы, якая б магла супрацьстаяць войскам Беларускага фронту, на тэрыторыі Заходняй Беларусі не было.

Савецкія войскі перайшлі дзяржаўную мяжу ў 5 гадзін 40 хвілін 17 верасня. Фармальна вайна не аб’яўлялася. Урад Польшчы таксама заявіў, што стану вайны з СССР няма. У сваім загадзе польскім войскам міністр абароны маршал Э. Рыдз-Сміглы 17 верасня адзначаў: “З Саветамі не ваяваць, толькі ў выпадку націску з іх боку, ці спроб разбраення нашых часцей... Войскі, да якіх падышлі Саветы, павінны ўступаць з імі ў перамовы з мэтай вываду гарнізонаў у Румынію ці Венгрыю”.

Згодна з польскімі крыніцамі зафіксавана каля 40 выпадкаў супраціўлення пагранічных патрулёў і асобных груп жандармаў і паліцэйскіх. Баі адбыліся толькі пад Кобрынам, Вільнюсам Сапоцкім, і найбольш упартыя 20 – 21 верасня ў Гродна. Тут супраціўляліся рэшткі войскаў 85-га і 77-га пяхотных палкоў 29-й пяхотнай дывізіі, 29-га артылерыйскага і 5-га авіяцыйнага палкоў, атрады сфарміраваныя з жандармаў, паліцэйскіх і добраахвотнікаў, галоўным чынам гімназістаў і членаў ваенна-абароннай арганізацыі “Стралец”. У баях за Гродна войскі 15-га танкавага корпуса, якія наступалі на горад, страцілі 47 чалавек забітымі, 156 параненымі, 4 танкі і адна бронемашына былі спалены гранатамі і бутылкамі з гаручай сумессю. 12 танкаў і 2 бронемашыны былі падбіты. Палякі страцілі забітымі 644, было ўзятыў палон 1543 чалавекі. Большасць абаронцаў горада па загаду генерала брыгады ў адстаўцы Пшэзьдзецкага пакінула горад.

22 верасня а 13 гадзіне 29 танкавая брыгада 4-й арміі ўвайшла ў Брэст, ужо заняты нямецкімі танкавымі войскамі генерала Г. Гудэрыяна. Адбыўся імправізаваны марш-парад савецкіх і нямецкіх воінскіх часцей.

Ваенны паход у Заходнюю Беларусь закончыўся фармальна 25 верасня, хоць невялікія сутычкі адбываліся да 28 верасня. У ходзе яго войскі Заходняга фронту страцілі 316 чалавек забітымі і 642 параненымі, 3 вайскоўцы прапалі без вестак. У перыяд з 17 па 30 верасня было інтэрніравана і разброена 60 202 польскіх вайскоўцаў, сярод іх 2066 афіцэраў, большасць з якіх былі растраляны ў 1940 г. у Катыні. Гэты факт савецкае партыйнае і дзяржаўнае кіраўніцтва адмаўляла да красавіка 1990 года.

Неабходна адзначыць і яшчэ адзін аспект гэтага паходу – маральна-псіхалагічны. Пад ўздзеяннем актыўнай палітычнай прапаганды, якая вялася камісарамі ў войсках фронту, чырвонаармейцы меркавалі, што ўбачаць забітых, цёмных, напаўгалодных сялян. Аднак беларусы, большасць якіх з радасцю сустракала войскі Чырвонай Арміі, выглядалі зусім інакш. Па ўспамінах удзельнікаў паходу, большасць з іх паходзілі з усходніх раёнаў БССР. Гэта былі радавыя, добраапранутыя людзі, якія гасцінна частавалі чырвонаармейцаў выдатнымі мяснымі стравамі ўласнага прыгатавання, якія не ішлі ні ў якае параўнанне з харчаваннем іх бацькоў – савецкіх рабочых і калгаснікаў. У крамах і на складах было шмат самых разнастайных тавараў. Як адзначалася ў данясеннях армейскіх палітработнікаў і службоўцаў НКУС, гэта выклікала сумрачныя настроі сярод савецкіх байцоў і камандзіраў.

У той жа час у насельніцтва Заходняй Беларусі значнае расчараванне выклікала ўзбраенне і экіпіроўка Чырвонай Арміі. Так, у часцях 121-й стралковай дывізіі многія байцы з ліку прызваных рэзервістаў з усходніх раёнаў БССР выступілі ў паход у лапцях, нават босымі, ў цывільнай вопратцы.

11 лістапада 1939 г.

Беларускі фронт быў скасаваны, зноў аднаўлялася Беларуская ваенная акруга. Войскі пераходзілі да планавай баявой вучобы, Вераснёўская ваенная кампанія выявіла слабую тактычную падрыхтоўку каманднага складу, а таксама многія адмоўныя моманты ў ваенна-тэхнічнай падрыхтоўцы: недасканаласць асобных відаў узбраення ў параўнанні з германскімі, слабая забяспечанасць сродкамі сувязі, транспартам, харчаваннем, абмундзіраваннем і інш. На працягу кастрычніка – лістапада былі выдадзены загады Наркама абароны СССР маршала К.Я. Варашылава аб ліквідацыі выяўленых недахопаў, якія сведчылі, што войскі Беларускай асобай ваеннай акругі не гатовы да правядзення буйнамаштабных наступальных аперацый. Таму вельмі спрэчным з’яўляецца тэзіс аб падрыхтоўцы Чырвонай Арміі да ваеннага паходу ў Заходнюю Еўропу, які быў у свой час распаўсюджаны гітлераўцамі і шырока прапагандаваўся ў зарубежнай гістарыяграфіі (кнігі В.Суворава (В.Рэзуна), “Дзень Х”, “Ледакол” і інш.). Гэты тэзіс падтрыманы і некаторымі сучаснымі расійскімі і беларускімі гісторыкамі, якія сцвярджаюць яго са спасылкамі на заявы І.Сталіна падчас выступлення на сустрэчы з выпускнікамі ваенных акадэмій у маі 1941 г., вядуць разважанні наконт размяшчэння войск для наступальнай аперацыі з мэтай папярэджваючага ўдара па Германіі і інш. Варта падкрэсліць, што ў Генеральны штаб Чырвонай арміі, як і вышэйшыя штабы ўсіх дзяржаў заўсёды мелі і зараз маюць планы баявых дзеянняў з суседнімі дзяржавамі, калі няма магчымасці, або жадання вырашаць адносіны з імі мірнымі сродкамі.

Практычна адразу ж пасля выхаду на новыя дзяржаўныя межы пачалося іх абсталяванне, былі вызначаны месцы будаўніцтва новых умацаваных раёнаў 61-га Брэсцкага, 64-га Замбраўскага, 66-га Асавецкага, 68-га Гродзенскага, але да вайны зроблена было мала. Разам з тым вялікай памылкай быў дэмантаж Ураў на “лініі Сталіна”.

Некаторыя падраздзяленні і камандзіры Беларускай асобай ваеннай акругі прынялі ўдзел і ў савецка-фінляндскай вайне. Варта нагадаць, што 14 кастрычніка 1920 г. быў падпісаны, а з 31 снежня ўступіў у сілу Юр’еўскі мірны дагавор паміж РСФСР і Фінляндыяй. У адпаведнасці з ім дзяржаўная мяжа на Карэльскім напрамку пралягала ў 32 км ад Ленінграда, другога пасля Масквы палітычнага і эканамічнага цэнтра СССР. У другой палове 1930-х гадоў тут выраблялася каля 30 – 35% ваеннай прадукцыі. Практычна Ленінград быў дасягальным для артылерыйскага абстрэлу з тэрыторыі Фінляндыі. Адзіная база Балтыйскага флоту – Кранштат – знаходзілася ў 15 км ад фінскага берага, тэарэтычна яго магла абстрэльваць не толькі магутная берагавая артылерыя, але нават корпусная артылерыя фінскай арміі. У 1939 г. было завершана будаўніцтва сістэмы моцных доўгатэрміновых фартыфікацыйных збудаванняў уздоўж мяжы на Карэльскім перашыйку, якая атрымала назву “лінія Манергейма”.

Перагаворы, якія вяліся паміж урадамі СССР і Фінляндыі з пачатку 1939 г. аб абмене тэрыторыямі з мэтай адсунуць на 20 – 25 км дзяржаўную мяжу, закончыліся безвынікова. 25 лістапада савецкія войскі, якія размяшчаліся каля вёскі Майніла, былі абстраляны артылерыйскім агнём, загінулі 4 чалавекі, 9 чалавек былі паранены. Пачалося “высвятленне адносін” па дыпламатычных каналах, а 28 лістапада распачаліся ваенныя дзеянні, хаця вайну фармальна на СССР ні Фінляндыя не аб’явілі. Камандуючым асноўнымі сіламі, якія павінны былі па-сталінску “малой крывёю і магутным ударам” зламаць лінію Манергейма, быў прызначаны камандуючы Ленінградскай ваеннай акругі (ЛенВА) камандарм 2-га рангу К.А. Мерацкоў, службовы лёс якога ў пэўнай ступені звязаны з Беларускай ваеннай акругай.

Першы этап ваенных дзеянняў, які працягваўся да 12 снежня 1939 г., закончыўся фактычна правалам. Удалося толькі пераадолець прадполле, не прарваць, як планавалася, а толькі выйсці да асноўных умацаванняў.

Страты войск Чырвонай Арміі былі вельмі вялікія. Калі раней меркавалася, што фінскую кампанію удасца вырашыць войскамі ЛенВА, то цяпер выявілася, што неабходна падцягваць войскі з іншых ваенных акруг. У склад дзеючых войск былі накіраваны 4-я, 8-я, 113-я, 164-я дывізіі БАВА, аднак не ўсе іх падраздзяленні прынялі ўдзел у баях. На савецка-фінляндскі фронт быў накіраваны і камандуючы БАВА М.П. Кавалёў, аднак яго дзеянні, як адзначаў пазней І. Сталін, былі недастаткова рашучымі і эфектыўнымі. 12 сакавіка 1940 г. быў падпісаны дагавор паміж СССР і Фінляндыяй, і з 13 сакавіка спынены ваенныя дзеянні.

Тэрытарыяльныя прэтэнзіі СССР былі ў асноўным задаволены, аднак вырашыць галоўную палітычную задачу – прывесці да ўлады прасавецкі “Народны урад Фінляндыі” на чале з О.Кусіненам, які быў створаны на савецкай тэрыторыі ў пасёлку Тарыокі ўжо 1 снежня 1939 г., і з якім нават быў падпісаны ў прысутнасці І.Сталіна і іншых членаў Палітбюро ЦК УКП(б) дагавор аб супрацоўніцтве паміж СССР і Фінляндыяй не ўдалося. За некалькі дзён да заканчэння вайны ён спыніў сваё існаванне.

Перамога ў вайне з Фінляндыяй была ў літаральным сэнсе “піравай перамогай”. Паводле даных, якія доўгі час з’яўляліся сакрэтнымі і былі апублікаваны толькі ў 1993 г. беззваротныя страты (загінулі, памерлі ад ран і хвароб, замерзлі, прапалі без вестак) склалі 126875 чалавек. Фіны страцілі 48243 забітымі і 43 тыс. чалавек параненымі.

Вялікія недахопы ў кіраванні войскамі, іх баявой падрыхтоўцы, тэхнічным і матэрыяльным забяспячэнні, нізкія баявыя якасці тэхнікі, асабліва танкаў Т-26 і БТ-7 былі прааналізаны ў Генеральным штабе і на ваеннай нарадзе пры ЦК УКП(б), якая адбылася 14—17 красавіка 1940 г. з удзелам І.Сталіна, вышэйшага камандавання РСЧА, удзельнікаў савецка-фінляндскай вайны. Былі зроблены і кадравыя перастаноўкі. 7 мая 1940 г. маршал К.Я.Варашылаў быў пазбаўлены пасады наркама абароны і па яго месца прызначаны С.К.Цімашэнка, у будучым маршал Савецкага Саюза.

Адбыліся змены і ў кіраўніцтве БАВА. У чэрвені 1940 г. замест М.П.Кавалёва камандуючым яе (з 11 ліпеня 1940 г. перайменавана ў Заходнюю асобую ваенную акругу, Зах. АВА) быў прызначаны 42-х гадовы генерал-палкоўнік (з 1941 г. генерал арміі) Дзмітрый Рыгоравіч Паўлаў. Ён нарадзіўся 23 кастрычніка (4 лістапада) 1897 г. у в. Ванюх (цяпер Паўлава Кастрамской вобл., Расія). Удзельнічаў у першай сусветнай і грамадзянскай войнах. У 1922 г. закончыў Омскую вышэйшую кавалерыйскую школу, у 1928 г. — Ваенную акадэмію, а ў 1931 г. — акадэмічныя курсы пры Ваенна-тэхнічнай акадэміі.

А затым хуткая і бліскучая ваенная кар’ера. З 1931 г. ён камандзір механізаванага палка ў Гомелі, у 1934—1936 гг. — асобнай механізаванай брыгадай у Бабруйску. З 1937 г. начальнік бронетанкавага ўпраўлення РСЧА, многа ўвагі надае распрацоўцы і выпрабаванням танка Т-34. Дз.Р.Паўлаў добра праявіў свае камандзірскія і валявыя якасці падчас вайны ў Іспаніі (1936—1939 гг.), у 1937 г. яму было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Ён прымаў удзел у баях з японцамі на рацэ Халхін-Гол у 1939 г. і ў савецка-фінляндскай вайне. Аднак ён не меў вопыту камандавання нават і дывізіяй. Дз.Паўлава добра ведаў і цаніў І.Сталін, які спадзяваўся, што яго вылучэнец здолее на больш высокім узроўні арганізаваць баявую падрыхтоўку войск, больш хуткае і эфектыўнае асваенне новых тыпаў танкаў і самалётаў, паскорыць будаўніцтва Ураў на новай мяжы, што будзе спрыяць павышэнню баяздольнасці Заходняй асобай ваеннай акругі.

Неабходна адзначыць, што генерал-палкоўнік Дз.Р.Паўлаў, а з 1941 г. генерал арміі (самы малады на той час) ўсяляк імкнуўся апраўдваць спадзяванні яго начальнікаў. У Зах АВА больш хуткімі, чым у іншых акругах, тэмпамі праводзілася удасканаленне арганізацыйнай структуры войск. Былі заменены многія камандзіры штаба акругі, усе камандуючыя 3-й, 4-й, 10-й армій, многіх дывізій і палкоў вялікая ўвага надавалася падрыхтоўцы маладых камандзіраў і баявой вучобе войскаў. У стралковыя дывізіі былі уключаны танкавыя падраздзяленні, дывізіённая артылерыя, якая папоўнілася гарматамі вялікіх калібраў, супрацьтанкавай і зенітнай артылерый. Замест асобных танкавых і бранявых брыгад пачынаецца фарміраванне 9 танкавых карпусоў. Аднак быў сфарміраваны толькі адзін корпус. Новых тыпаў танкаў і самалётаў было мала і яны толькі пачыналі асвойвацца ў войсках.

Сумесна з камісіяй ЦК КП(б)Б былі распрацаваны мерапрыемствы па павышэнні пільнасці і мабілізацыйнай гатоўнасці ў прыгранічных абласцях, якія былі зацверджаны Бюро ЦК КП(б)Б 17 мая 1941 г., але для ажыццяўлення іх часу ўжо не было.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Чырвонай Арміі налічвалася 303 дывізіі, ў тым ліку 61 танкавая і 31 матарызаваная. Аднак больш чвэрці з іх знаходзілася ў стадыі фарміравання, і амаль толькі што закончылі яго, але фактычна яшчэ не прыступілі да баявой вучобы і асваення новай тэхнікі.

У склад першага эшэлона войск Заходняй асобай акругі, якія прыкрывалі дзяржаўную мяжу працягласцю 470 км, уваходзілі 3-я (камандуючы генерал-лейтэнант В.І.Кузняцоў), 4-я (генерал-маёр А.А. Карабкоў), 10-я (генерал-маёр К.Дз. Голубеў). У іх тыле размяшчалася 13 армія (генерал-лейтэнант П.М. Філатаў). Усяго ў акрузе дыслацыраваліся 44 дывізіі, у тым ліку 12 танкавых, 6 матарызаваных і 2 кавалерыйскія, а таксама асобныя часці і падраздзяленні. Многія з іх яшчэ знаходзіліся ў стадыі фарміравання, мелі мала, або нават зусім не мелі тэхнікі новых тыпаў.

Аднак як паказалі падзеі першых дзён вайны, размяшчэнне войск было няўдалым. Найбольш укамплектаваныя і баяздольныя часці (10-я армія) знаходзіліся на так званым “Беластоцкім выступе”, што прывяло да трагічных наступстваў.

Такім чынам, можна зрабіць вывад, што ў міжваенны перыяд, дзякуючы гераічным намаганням працоўных усіх саюзных рэспублік СССР была створана магутная індустрыяльная база, дзяржаўныя запасы харчавання і прамысловай сыравіны, што дазволіла забяспечыць высокую абароназдольнасць краіны. Была праведзена карэнная рэарганізацыя структуры ўзброеных сіл, яны пачалі папаўняцца маладымі каманднымі кадрамі, забяспечвацца новымі відамі баявой тэхнікі. Краіна фактычна пераходзіла да мілітарызацыі эканомікі, палітычнага і сацыяльнага жыцця. Аднак закончыць намечаныя планы па ўмацаванню яе абароны планавалася толькі ў 1942—1943 гадах. Такога тэрміну гісторыя савецкім людзям не адвяла.

Літаратура

1. Беларусь в годы Великой Отечественной войны: уроки истории и современность // Материалы международной конференции, посвященной 60-й годовщине освобождения Беларуси от немецко-фашистских захватчиков. Минск 29—30 июня 2004. Мн., 2004.

2. Безыменский Л. Гитлер и Сталин перед схваткой. М., 2000.

3. Гареев М.А. Готовил ли Советский Союз упреждающие нападения на Германию в 1941 году? // Война и политика. Документы и материалы. М., — СПб, 2003.

4. Иринархов Р.С. Западный особый… Мн., 2002.

5. Краснознаменный Белорусский военный округ. 2 изд. М., 1983.

6. Кушнер В., Фісуноў В. Савецка-фінлядская вайна 1939—1940 гг. // Беларускі гістарычны часопіс. 2000, № 1. С. 11—17.

7. Мельтюхов М.И. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу. 1939—1941 гг. М., 2002.

8. Назаўсёды разам. Да 60-годдзя ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Мн., 1999.

9. Нежин В.А. Синдром наступательной войны. Советская пропаганда в предверии «священных боев». 1939—1941 гг. М., 1997.

10. Некрич А.М. 1941, 22 июня. М., 1995.

11. Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: гісторыя і сучаснасць // Матэрыялы навукова-тэарэтычнай канферэнцыі 17—18 верасня 1999 г., Мінск. Мн., 2000.

12. 1941 год. Документы. В 2 кн. М., 2000.

Тэма 5. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны.

Па меры ўзмацнення Германіі, росту яе экспансіі ў Еўропе і свеце, інтарэсы Трэцяга рэйха пачалі сутыкацца з інтарэсамі СССР. Так, у маі 1939 г. пад час адной з сакрэтных нарад А. Гітлер выказаў прэтэнзіі на сусветнае панаванне. Дасягнуць гэтага меркавалася ў тры этапы. Спачатку Германія планавала акупаваць краіны Ўсходняй Еўропы, затым — Заходняй, пасля чаго ўся моц нямецкай дзяржавы павінна была скіравацца на разгром СССР. Дырэктыва №32 ад 11 чэрвеня 1941 г. таксама сведчыла, што ажыццяўленне шырокай каланіяльнай экспансіі на Ўсходзе, Міжземнамор’і, Афрыцы ставілася А. Гітлерам у непасрэдную сувязь з вайной супраць СССР. Другая прычына вайны была ідэалагічнай. Кіраўніцтва Германіі планавала знішчыць савецкі лад і падарваць аснову камунізму ў свеце.

План вайны супраць СССР пачаў распрацоўвацца з ліпеня 1940 г., атрымаў назву “Барбароса” і быў зацверджаны А. Гітлерам 18 снежня 1940 г. Паводле Дырэктывы №21 план “Барбароса” засноваўся на бліцкрыгу (“Маланкавай вайне”), г.зн. за мэту вермахту ставілася раптоўнае нанясенне некалькіх магутных удараў буйнымі сіламі танкавых, механізаваных войск і авіяцыі, разгром савецкіх войскаў у Беларусі, Украіне і Прыбалтыцы, захоп важнейшых эканамічных і палітычных цэнтраў Савецкага Саюза (Масква, Ленінград, Данбас), выхад на лінію Волга–Архангельск за 6-8 тыдняў (максімум 4 месяцы). Стваральнікі плана бралі пад увагу нацыянальныя рознагалоссі ў СССР, эканамічнае становішча савецкай дзяржавы і ўзровень яе войска. Генеральны штаб Германіі адзначаў, што савецкая армія слабая, афіцэрскі корпус дрэнна падрыхтаваны і г.д. Паводле плана, перад пачаткам вайны немцы і іх саюзнікі сканцэнтравалі на межах СССР 190 дывізій, 5,5 млн салдат і афіцэраў, каля 4300 танкаў, 5000 самалётаў.

Прыгранічныя баі ў Беларусі.А 4-й раніцы 22 чэрвеня 1941 г. нямецкія войскі ўварваліся на тэрыторыю СССР ад Баранцава да Чорнага мора. У той жа дзень Гітлер звярнуўся да немцаў з прамовай, у якой тлумачыў прычыну нападу Германіі на СССР неабходнасцю нанясення “прэвентыўнага ўдару супраць бальшавіцкай пагрозы”.

Шырыня фронту ў Беларусі складала 450 км. Паводле плана “Барбароса”, удар па савецкім пазіцыям ажыццяўляўся сіламі групы армій “Цэнтр” (камандуючы — генерал-фельдмаршал фон Бок), якая складалася з дзвюх палявых армій, дзвюх танкавых групаў на чале з генерал-палкоўнікам Г. Гудэрыянам ды генералам Г. Готам і другога паветранага флота. Усяго ў склад групы армій “Цэнтр” уваходзіла 50 дывізій, з якіх 26 танкавых і 2 матарызаваныя брыгады, 1 млн вайскоўцаў, 2000 танкаў і гармат, 1600 самалётаў. У Беларусі вермахту супрацьстаялі войскі Заходняй Асобай вайсковай акругі (з 22 чэрвеня – Заходні фронт), камандаваў якой генерал арміі Дз.Р. Паўлаў. У сваім складзе ЗахАВА мела 44 дывізіі, у т.л. 24 стралковыя, 12 танкавых, 6 матарызаваных, 2 кавалерыйскія, 3 брыгады, 627300 вайскоўцаў, 2200 танкаў, 1909 самалётаў.

Галоўны ўдар па частках Чырвонай Арміі (ЧА) у Беларусі быў нанесены па двух накірунках: Брэст і Гродна, па паласе абароны 3-й (камандуючы — генерал-лейтэнант В.І. Кузняцоў), 10-й (генерал-маёр К.Дз. Голубеў) і 4-й (генерал-маёр А.А. Карабкоў) армій. З 26 дывізій першага эшалону абароны савецкіх войскаў тут размяшчалася 19, у т.л. усе танкавыя і матарызаваныя дывізіі. Прычым, група армій “Поўнач” атакавала стык баявых парадкаў 3-й і 4-й савецкіх армій, а група армій “Цэнтр” ударыла ў стык 4-й і 10-й армій. Дзякуючы такой тактыцы, у першы дзень вайны 3-я танкавая група арміі “Поўнач” зрабіла брэш у савецкай абароне, куды ўварваўся танкавы корпус генерала Эрыха фон Манштэйна. Да вечара 22 чэрвеня тры савецкія дывізіі былі рассеяны, а 5 страцілі да 70% асабовага складу. У рысе абароны 4-й савецкай арміі 14-ы танкавы корпус (займаў абарону па лініі Пружаны-Кобрын) быў знішчаны, а 13-ы мотастралковы корпус (дыслакаваўся каля самай мяжы) трапіў у атачэнне. Адначасова нямецкая авіяцыя наносіла бомбавыя ўдары па савецкай абароне ў глыбіню да 400 км. Бамбардзіроўкам падвергліся Баранавічы, Беласток, Брэст, Ваўкавыск, Гродна, 24 чэрвеня адбылася масіраваная бомбавая атака Мінска. Нягледзячы на тое, што памежныя часткі ЧА аказвалі ўпарты супраціў, спрабавалі наносіць контрудары, але да канца першага дня вайны немцы прасунуліся на 50-60 км. Яскравым прыкладам мужнага супраціўлення савецкіх воінаў з’яўляецца абарона Брэсцкай крэпасці, якая цягнулася з першага ж дня вайны да канца ліпеня 1941 г. У яе гарнізон уваходзіла каля 7-8000 чалавек. Таксама на яе тэрыторыі жыло 300 сем’яў ваеннаслужачых. Пасля масіраваных артабстрэлаў і бамбардзіровак большая частка інфраструктуры крэпасці была разбурана, а гарнізон раздроблены на асобныя групы. Аднак з ходу авалодаць крэпасцю немцам не ўдалося, а прыкладна палова савецкага гарнізона раніцай 22 чэрвеня здолела выйсці з акружэння. Абараняць крэпасць засталіся каля 4000 салдат і афіцэраў. Самым буйным вузлом абароны была Цытадэль. За першыя 9 дзён баёў немцы страцілі каля 1500 сваіх вайскоўцаў. Да канца чэрвеня была захоплена большая частка тэрыторыі крэпасці. Пасля двухсутачнага штурму, 29 і 30 чэрвеня, абарона крэпасці распалася на шэраг ізаляваных ачагоў скпраціўлення, якое ў 20-х чыслах ліпеня было канчаткова падаўлена. Асабліва вызначыліся пад час баёў у крэпасці лейтэнанты А.Ф. Наганаў і А.М. Кіжаватаў, старшыя лейтэнанты Ф.М. Мельнікаў, А.С. Чорны і М.Ф.  Шчарбакоў, капітан І.М. Зубачоў, палкавы камісар Я.М. Фамін, маёр П.М. Гаўрылаў.

Савецкія войскі неслі вельмі значныя страты. Напрыклад, страты авіяцыі за першы дзень вайны на Заходнім фронце склалі 738 самалётаў (38% усіх баявых машын), з якіх 528 былі знішчаны на аэрадромах, г.зн. нават не паспелі падняцца ў паветра. Авіяцыя вермахта страціла ў небе Беларусі 100 самалётаў (па ўсім фронце – 200 самалётаў).

Уноч на 23 чэрвеня камандуючы Заходнім фронтам Дз.Р. Паўлаў паспрабаваў стварыць конна-механізаваную групу ў складзе 6-га і 11-га механізаваных карпусоў і 36-га кавалерыйскага корпуса на чале з генералам І.В. Болдзіным, з мэтай нанясення контрудару ў раёне Гродна. Аднак задачы не былі пастаўлены ў час, і толькі 11-ы корпус выйшаў у загаданы раён, а 6-ы корпус і кавалерысты былі разбіты. 24 чэрвеня І.В. Болдзін усё ж нанес контрудар, але страціў пры гэтым 80% асабовага складу. 23 чэрвеня 4-я армія, пасля жорсткіх баёў на рубяжы Камянец–Жабінка–Вялікія Радванічы, была вымушана пакінуць Пружаны, Кобрын, Бярозу і адступіла за р. Ясельда. А рэшткі войск 3-й арміі ў той жа дзень пакунулі Гродна. Каб прыкрыць правы фланг (у фронце ўтварылася дзіра ў 120 км) і аднавіць сувязь з 11-й арміяй у Літве (24 чэрвеня немцы захапілі Вільню) савецкія войскі былі перакінуты на поўнач. Накірунак на Мінск фактычна быў адкрыты. 4-я армія адыходзіла на ўсход, яе левы фланг быў рассечаны і аточаны 2-й танкавай групай Гудэрыяна. 23-24 чэрвеня танкі Гудэрыяна прарвалі лінію абароны ЧА на р. Шчара і 25 чэрвеня выйшлі на поўнач ад Слоніма.

Двое сутак Генеральны штаб не меў сувязі з фронтам. Толькі 25 чэрвеня ў часткі ЧА паступіў загад аб адыходзе. 26 чэрвеня немцы захапілі Баранавічы, а 27 чэрвеня 17-я танкавая дывізія вермахта пераадолела маршам 75 км і выйшла на ўскраіны Мінска, дзе сустрэлася з 3-й танкавай групай Гота, якая была пад Мінскам ужо 26 чэрвеня, замкнуўшы такім чынам кальцо вакол войскаў Заходняга фронта. Вермахт атачыў тыя савецкія часткі, што адыходзілі ад Беластока. Каля Навагрудка немцамі была акружана большасць злучэнняў 3-й і 10-й армій (усяго – 11 дывізій, у палоне апынулася каля 330000 чырвонаармейцаў). На Мінскім умацаваным раёне войскі вермахта сустрэліся з 2-м і 44-м стралковымі карпусамі 13-й арміі. Абарону ўзначаліў генерал-лейтэнант П.М. Філатаў. З 26 чэрвеня ішлі баі за Мінск, у якіх немцы страцілі некалькі тысяч жаўнераў забітымі і параненымі, 300 танкаў. Тым не менш, увечары 28 чэрвеня савецкія войскі былі вымушаны пакінуць беларускую сталіцу. З канца чэрвеня пачаліся баі на Бабруйскім і Барысаўскім напрамках. 4-ы паветрана-дэсантны корпус генерал-маёра А.С. Жадава, Маскоўская мотастралковая дывізія палкоўніка Я.Р. Крэйзера, некаторыя іншыя савецкія часткі павінны былі не дазволіць праціўніку з ходу фарсіраваць Бярэзіну і рушыць да Дняпра. У час трохдзённых баёў пад Барысавам немцы страцілі 70 танкаў і звыш 2000 салдат і афіцэраў. Аднак ужо 1 ліпеня 4-я танкавая дывізія вермахта фарсіравала Бярэзіну каля Свіслачы, а 2 ліпеня Гудэрыян захапіў плацдарм каля Барысава. Такім чынам, з 44 дывізій Заходняга фронта 24 былі разбіты, у т.л. 10 стралковых, 8 танкавых, 2 кавалерыйскія і 4 механізаваныя, астатнія страцілі да 50% асабовага складу і баявых сродкаў, было знішчана 1797 самалётаў. Толькі за першы тыдзень вайны загінула больш за 500000 савецкіх вайскоўцаў, г.зн. 77% штатнай колькасці. Вялікая маса чырвонаармейцаў апынулася ў нямецкім палоне, становішча якіх было вельмі цяжкім з-за таго, што СССР не падпісаў 27 ліпеня 1929 г. Жэнеўскую канвенцыю аб абыходжанні з ваеннапалоннымі. Увогуле, па ўсім фронце да канца чэрвеня войскі вермахта прасунуліся на 500-600 км.

Свае грубыя пралікі ў забеспячэнні абароны краіны І. Сталін і вышэйшае савецкае кіраўніцтва пераклалі на плечы камандавання франтоў. Былі аддадзены пад суд і растраляны камандуючы ЗахАВА генерал арміі Дз.Р. Паўлаў, начальнік штаба акругі генерал-маёр В.Е. Клімаўскіх, начальнік войскаў сувязі генерал А.Т. Грыгор’еў, камандуючы артылерыяй генерал М.А. Кліч, камандуючы ВПС Заходняга фронта генерал-лейтэнант А.І. Таюрскі і некаторыя іншыя.

Арганізацыя абароны краіны.22 чэрвеня а 12-й гадзіне па радыё выступіў В.М. Молатаў і паведаміў аб нападзе Германіі на СССР. У той жа дзень СНК і ЦВК УКП(б) прымаюць дырэктыву аб вайсковым становішчы на ўсёй еўрапейскай частцы СССР: усе функцыі дзяржаўнай улады па пытаннях абароны, забеспячэнні грамадскага парадку і дзяржаўнай бяспекі перадаваліся ваенным. 22 чэрвеня Прыбалтыйская, Заходняя і Кіеўская вайсковыя акругі былі ператвораны ў Паўночна-Заходні, Заходні і Паўднёва-Заходні франты адпаведна. На базе Адэскай і Ленінградскай вайсковых акруг — утвораны Паўднёвы і Ленінградскі франты. Для цэнтралізацыі кіравання франтамі 23 чэрвеня 1941 г. стваралася Стаўка Галоўнага камандавання, а 10 ліпеня — Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання на чале з І. Сталіным, з 8 жніўня ён становіцца вярхоўным галоўнакамандуючым.

Спецыяльныя захады прымаліся і для аптымальнага кіравання краінай у ваенны час. Тым больш, што на месцах савецкая адміністрацыя пачала фактычна развальвацца. Так, камуністы пакінулі Пінск, калі нямецкія войскі знаходзіліся яшчэ ў 100 км ад горада. ЦК КП(б)Б на чацверты дзень вайны быў ужо ў Магілёве. У такіх абставінах, 30 чэрвеня пастановай Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, ЦК УКП(б) і СНК створаны надзвычайны орган вышэйшай улады Дзяржаўны Камітэт Абароны (ДКА), які ўзначаліў І. Сталін. ДКА сканцэнтраваў у сваіх руках усю паўнату ўлады, усе яго рашэнні мелі моц закону. На месцах утвараліся Гарадскія камітэты абароны прыфрантавой зоны. Усе пытанні па кіраванні прамысловасцю і сельскай гаспадаркай вырашалі ДКА і СНК. Ужо 23 чэрвеня Дзяржплану СССР даецца загад падрыхтаваць мабілізацыйны народнагаспадарчы план на трэці квартал 1941 г. 30 чэрвеня такі план быў прадстаўлены ўраду, але выканаць яго было немагчыма. 4 ліпеня 1941 г. ДКА даручае старшыні Дзяржплана М.А. Вазнясенскаму выпрацаваць вайскова-гаспадарчы план забеспячэння абароны на 4 квартал 1941 і ўвесь 1942 г. Гэты план быў зацверджаны 16 жніўня СНК і ЦК УКП(б). Ужо 23 чэрвеня ў дзеянне ўводзіцца мабілізацыйны план па вытворчасці боепрыпасаў. Некаторыя цывільныя прадпрыемствы пераходзяць на вытворчасць вайсковай тэхнікі і абсталявання. Гомельскія заводы “Гомсельмаш” і “Рухавік рэвалюцыі” пачалі рамантаваць баявую тэхніку і выпускаць міны. Завод імя Кірава і Новабеліцкі лесакамбінат перайшлі на вытворчасць супрацьтанкавых мінаў. Чыгуначнікі Гомеля абсталявалі 30 перасовачных аўтамайстэрань па рамонце тэхнікі. Майстэрні па рамонце танкаў былі таксама створаны ў Клімавічах і Мазыры. 11 верасня ў мэтах кіравання танкабудаўнічай галіной, Палітбюро вылучае асобны Наркамат танкавай прамысловасці. Упаўнаважаныя ЦК УКП(б) прызначаліся на вядучыя прамысловыя прадпрыемствы, скарачалася структура кіраўніцтва апарату, што дазваляла ліквідаваць шматлікія ведамасныя бар’еры. У краіне была ўведзена карткавая сістэма, адбывалася пераразмеркаванне фінансаў на вайсковую вытворчасць.

У першы ж дзень вайны савецкія і партыйныя органы ўлады прыступілі да мабілізацыі людскіх і тэхнічных рэсурсаў дзеля барацьбы з нямецка-фашысцкай агрэсіяй. 22 чэрвеня Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдае ўказы, паводле якіх на тэрыторыі 14 ваенных акруг абвяшчаецца мабілізацыя мужчынскага насельніцтва 1905–1918 гадоў нараджэння. За першы тыдзень па СССР удалося мабілізаваць каля 5,3 млн чалавек. У Беларусі, аднак, паспяховая мабілізацыя адбылася толькі на ўсходзе: у Віцебскай, Гомельскай, Магілёўскай і Палескай абласцях. 10 жніўня 1941 г. выдадзены другі загад аб мабілізацыі мужчынскага насельніцтва 1890-1904, а таксама прызыўнікоў 1922-23 гадоў нараджэння. У Беларусі за ліпень-жнівень 1941 г. у дзейнае войска ўсяго было мабілізавана каля 500000 чалавек, большасць з якіх загінула, не трапіўшы ні ў якія спісы. Арміі было перададзена 2500 аўтамашын, 35000 коней, 20000 тон прадуктаў, фуражу. 18 верасня 1941 г. ДКА прымае рашэнне аб усеагульным абавязковым абучэнні вайсковай справе мужчын ва ўзросце ад 16 да 50 гадоў. Такім чынам, за паўгады ў СССР было створана 467 дывізій і брыгад.

Дзяржаўныя органы імкнуліся аказаць падтрымку ЧА ў пабудове абарончых умацаванняў (за 1941-42 гг. задзейнічана каля 10 млн чалавек), ствараліся працоўныя батальёны. На пабудове абарончых раёнаў вакол Магілёва, Гомеля, Віцебска, Оршы, Быхава і іншых гарадоў, на р. Днепр, Сож, З. Дзвіна працавала каля 2 млн чалавек.

2 ліпеня 1941г. ЦК УКП(б), а 6 ліпеня СНК БССР і ЦК КП(б)Б прымаюць рашэнні аб стварэнні для дапамогі рэгулярнай савецкай арміі часовых добраахвотных фарміраванняў — народнага апалчэння (НА) і знішчальных батальёнаў. Іх задачамі былі барацьба з дэсантамі праціўніка і шпіёнамі, ахова прамысловых аб’ектаў, дзяржаўных устаноў і ліній сувязі, дапамога ў правядзенні эвакуацыі насельніцтва і матэрыяльных каштоўнасцей, стварэнне абарончых рубяжоў і ўдзел у абарончых баях. У апалчэнцы прымалі грамадзян ад 17 да 55-гадовага ўзросту. Улетку 1941 г. першае НА створана па ініцыятыве партыйнай арганізацыі Ленінграда, якая мабілізавала 135000 чалавек. 4 ліпеня ДКА прыняў пастанову аб стварэнні дывізій НА на маскоўскім накірунку агульным складам 300000 чалавек. З утвораных 60 дывізій НА, 40 дзейнічала ў Маскве і Ленінградзе. Да канца ліпеня 1941 г. па ўсёй прыфрантавой паласе створана 1755 знішчальных батальёнаў, у склад якіх уваходзіла каля 328000 чалавек. Што датычыць Беларусі, за ліпень-жнівень у Віцебскай, Гомельскай, Магілёўскай і Палескай абласцях было створана больш за 200 фармаванняў НА (33000 чалавек) і 78 знішчальных батальёнаў (13000).

Жыццёваважнай праблемай для савецкага кіраўніцтва была перадыслакацыя прамысловасці з заходніх раёнаў СССР і перабудова народнай гаспадаркі на вайсковыя рэйкі. 24 чэрвеня 1941 г. быў створаны Савет па эвакуацыі. Падобныя органы арганізоўваліся і ў рэгіёнах. Пры СНК БССР 25 чэрвеня была ўтворана Цэнтральная эвакуацыйная камісія на чале са старшынём СНК І.С. Былінскім. Кіраўніцтва БССР здолела эвакуіраваць у тыл з Магілёўскай, Віцебскай, Гомельскай і Палескай абласцей 1,5 млн чалавек (увогуле па СССР за 1941–1942 гг. вывезена ў тыл каля 10 млн чалавек). З Беларусі было вывезена 124 буйныя прадпрыемствы з 1863 існуючых (з усёй акупаванай часткі Савецкага Саюза эвакуіравана 1523), больш за 17000 адзінак абсталявання, у т.л. 3200 металаапрацоўчых станкоў, 161 аддзяленне Дзяржбанка, 116 ашчадных кас, больш за 568 млн рублёў грашовага фонду, 60 навукова-даследчых інстытутаў (напрыклад, Акадэмія навук БССР), 20 вышэйшых (у т.л. БДУ) і сярэдніх навучальных устаноў, 5000 трактараў і 223 камбайны (60% і 18% ад наяўных адпаведна), звыш 674000 галоў жывёлы, і 45000 тон збожжа. Сярод важнейшых эвакуіраваных прадпрыемстваў Беларусі былі “Гомсельмаш”, Гомельскі паравоза-вагонарамонтны завод, Магілёўскі, Віцебскі і Гомельскі станкабудаўнічы заводы, Віцебскія трыкатажныя і швейныя фабрыкі, Магілёўская фабрыка штучнага шоўку, Аршанскі льнокамбінат, таксама было вывезена абсталяванне буйнейшай электрастанцыі — БелДРЭС. Тое абсталяванне, жывёла, збожжа, якое эвакуіраваць не паспявалі, знішчалася. Перад жыхарамі Ўсходняй Беларусі рэальна паўставала пагроза голаду. Пад час эвакуацыі амаль цалкам былі спалены Віцебск і Полацк. Адступаючы, органы НКУС расстрэльвалі палітычных вязняў у 32 турмах Беларусі.

Асноўнымі раёнамі эвакуацыі беларускіх прадпрыемстваў былі Паволжа (47), Урал (35), Татарстан, Башкірская рэспубліка, Казахстан, Заходняя Сібір (8) і іншыя рэгіёны. Адбылася рэзкая змена спецыялізацыі эвакуіраваных прадпрыемстваў. Вытворчасць, у асноўным вайсковай тэхнікі, аднавілі ўжо ўвосень 1941 г. Са снежня 1941 г. удалося спыніць зніжэнне аб’ёмаў прамысловай вытворчасці (з чэрвеня па лістапад 1941 г. аб’ём валавой прадукцыі СССР зменшыўся ў 2,1 раза), а ў сакавіку 1942 г. быў дасягнуты даваенны узровень вытворчасці ў абаронных галінах прамысловасці.

Баявыя дзеянні на фронце ў ліпені-жніўні 1941 г.Спроба вермахта з ходу фарсіраваць Бярэзіну і выйсці да Дняпра правалілася. Толькі 1 ліпеня 1941 г. нямецкі танкавы корпус прарваўся на ўсходні бераг Бярэзіны. Стаўка Галоўнага камандавання прымае рашэнне аб пераходзе да стратэгічнай абароны. Ствараецца другі эшалон абароны (а фактычна другі склад разбітага Заходняга фронта) у складзе 20-й (камандуючы — генерал-лейтэнант П.А. Курачкін), 21-й (генерал-лейтэнант В.П. Герасіменка), і 22-й (генерал-лейтэнант П.А. Ершакоў) армій. Камандаваць гэтай групоўкай, якая замацавалася на рубяжы З. Дзвіна–Днепр, быў прызначаны нарком абароны маршал С.К. Цімашэнка. Адначасова з абарончымі баямі ўлетку 1941 г. савецкія войскі правялі і шэраг наступальных аперацый. Так, 6 ліпеня 20-я армія сіламі 5-га і 7-га механізаваных карпусоў (іх узначальвалі генерал-маёры І.П. Аляксеенка і В.І. Вінаградаў адпаведна) нанеслі ўдар у накірунку Сянно–Лепель. Тут адбылася адна з буйнейшых танкавых бітваў Другой Сусветнай вайны, у якой удзельнічала 1500 танкаў і бронемашын з абодвух бакоў. У выніку, войскі вермахта былі адкінуты на 30-40 км. Аднак пастаўленай задачы ЧА не дасягнула: 7-ы корпус быў спынены каля Лепеля, а 5-ы корпус апынуўся ва ўмовах аператыўнага атачэння (да 10 ліпеня ў раёне Оршы вырвацца здолела толькі яго частка). У раёне Бабруйска абараняліся 47-ы стралковы корпус і 4-ы паветрана-дэсантны корпус. Дзякуючы своечасова ўзарванай пераправе праз Бярэзіну, былі замаруджаны тэмпы нямецкага наступу да Дняпра, што дало магчымасць савецкім дывізіям разгарнуцца ў баявы парадак.

На паўночным захадзе Беларусі савецкія войскі замацаваліся на рубяжы Дзісна–Ула. Тут, супраць 6 дывізій 22-й арміі ў паласе 260 км немцы сканцэнтравалі 16 дывізій. Напружаныя баі ішлі за Полацк. Толькі 15 ліпеня, каб пазбегнуць акружэння, часткі 174-й стралковай дывізіі А.І. Зыгіна былі вымушаны пакінуць горад. З 5 па 11 ліпеня 153-я стралковая дывізія на чале з палкоўнікам Н.А. Гагенам, а таксама чатыры батальёны НА абаранялі Віцебск. Толькі за адзін дзень 5 ліпеня немцы тут страцілі каля 50 танкаў і 500 вайскоўцаў, вораг не мог прарвацца да горада на працягу 5 дзён. Напружаныя баі адбываліся ў раёне Оршы і Магілёва на Смаленскім накірунку. Тут, 14 ліпеня ўпершыню былі выкарыстаны “Кацюшы”.

З 10 па 20 ліпеня вермахт прарваў абарону Заходняга фронта на яго правым крыле і ў цэнтры. Немцы рушылі на 200 км, акружылі Магілёў і Крычаў. 16-я (генерал-лейтэнант М.Ф. Лукін) і 20-я арміі апынуліся ў аператыўным акружэнні. Адзначым, што акружэнне немцамі буйных частак савецкіх войскаў і масавая здача ў палон чырвонаармейцаў з’яўляецца адной з самых цяжкіх старонак у гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Увогуле, да канца 1941 г. немцы захапілі ў палон больш за 3 млн савецкіх ваеннапалонных (па некаторых звестках — амаль 4 млн). Безумоўна, гэта аказвала дэмаралізуючае ўздзеянне на баявы дух. Вышэйшае кіраўніцтва СССР выбрала рэпрэсіўны шлях вырашэння гэтай праблемы. ДКА 16 ліпеня 1941 г. аднаўляе ў войску інстытут вайсковых камісараў, утвараюцца палітаддзелы. 16 жніўня 1941 г. апублікаваны загад №270 наркома абароны, у якім загадвалася чырвонаармейцам змагацца да апошняга, а буйныя групы жаўнераў, што збіраліся здацца павінны былі знішчацца, сем’і афіцэраў рэпрэсіраваліся, а салдатаў — пазбаўляліся дзяржаўнай дапамогі.

Тым часам, на левым крыле Заходняга фронта 21-я армія пад камандаваннем генерал-палкоўніка Ф.І. Кузняцова і 63-ы стралковы корпус генерал-лейтэнанта Л.Р. Пятроўскага спынілі і затрымалі вермахт на рубяжы Дняпра. А 13 ліпеня яны нанеслі контрудар, вызвалілі Рагачоў і Жлобін (утрымлівалі іх амаль месяц) і адкінулі немцаў на 20-30 км да Бабруйску. У выніку гэтай аперацыі савецкіх войскаў (т.зв. Рагачоўска-Жлобінская аперацыя) вермахт у канцы ліпеня спыніў наступ на цэнтральным накірунку (30 ліпеня такое распараджэнне даў А. Гітлер), перакінуў сюды дадатковыя сілы і ўзмацніў флангі групы армій “Цэнтр”.

З 3 па 26 ліпеня гераічна абараняўся Магілёў. Чатыром пяхотным, адной танкавай дывізіям і корпусу СС супрацьстаялі 61-ы стралковы корпус генерал-маёра Ф.А. Бакуніна і часткі народнага апалчэння, непасрэдна абаронай горада кіраваў генерал-маёр М.Ц. Раманаў. За 10 дзён баёў было знішчана 179 танкаў і бронетранспарцёраў, 4000 жаўнераў праціўніка. Няздолеўшы захапіць горад з ходу, немцы фарсіравалі Днепр у раёне Шклова–Быхава, і да 16 ліпеня Магілёў быў акружаны войскамі вермахта. Абаронцы Магілёва страцілі сувязь са штабам корпуса, быў адрэзаны падвоз боепрыпасаў і харчавання. 24 ліпеня нямецкія войскі выйшлі на ўскраіны горада, пачаліся вулічныя баі. 26 ліпеня 1941 г. савецкія войскі пакінулі Маўгілёў і паспрабавалі вырвацца з акружэння.

Контрнаступ ЧА пад Рагачовым і Жлобінам, правал спробаў з ходу фарсіраваць Днепр, баі пад Магілёвам, Віцебскам і Оршай выклікалі трывогу ў немцаў. 23 ліпеня начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандавання ўзброеных сілаў Германіі В. Кейтэль заявіў, што заклапочаны моцнай савецкай групоўкай каля Мазыра. На гэты ўчастак фронта немцы перакінулі з галоўнага ўсходняга напрамку 2-ю танкавую групу і 2-ю палявую армію. Выключна важнае значэнне меў для вермахта Рагачоўска-Жлобінскі накірунак, які прыкрываў стык Заходняга і Паўднёва-Заходняга франтоў. Для абароны гэтага напрамку 24 ліпеня з рэштак 3-й, 13-й і 21-й армій Стаўкай Вярхоўнага камандавання быў створаны Цэнтральны фронт, а камандаваць ім быў прызначаны генерал-палкоўнік Ф.І. Кузняцоў. У канцы першай дэкады жніўня 25 дывізій вермахта разгарнулі моцны наступ на Гомельскім накірунку. Яны здолелі прарваць паласу абароны 21-й арміі на ўчастку Крычаў–Прапойск–Рэчыца і выйсці на подступы да Гомеля. 12 жніўня немцы распачалі штурм горада. Уноч з 19 на 20 жніўня Гомель быў здадзены, а 23 жніўня немцы захапілі апошні беларускі горад Рэчыцу. Пад час баёў на поўдні Беларусы вермахт страціў 80000 вайскоўцаў, 100 самалётаў, 200 танкаў. Да пачатку верасня 1941 г. уся тэрыторыя Беларусі была акупавана нямецкімі войскамі.

Упарты супраціў ЧА нанёс адчувальны ўрон вермахту, асабліва яго галоўнай ударнай сіле групе армій “Цэнтр”, якая згубіла 1000 танкаў, 150000 вайскоўцаў. Савецкае камандаванне не дазволіла немцам з ходу фарсіраваць Днепр, здолела развярнуць другі эшалон абароны на рубяжы З. Дзвіна–Днепр, перакінуць армейскія рэзервы з центральных раёнаў СССР і мабілізаваць рэсурсы краіны для абароны. Былі замаруджаны тэмпы нямецкага наступлення. Так, калі ў першыя дні вайны немцы рухаліся з хуткасцю 30 км у суткі, то да сярэдзіны ліпеня — толькі 6-7 км у суткі. Аднак цана гэтага была вельмі вялікай. Савецкія войскі за час баёў у Беларусі панеслі страты ў 1,5 млн чалавек забітымі, параненымі і палоннымі, 10000 гарматаў, 5000 танкаў, 2000 самалётаў.

Партызанскі і падпольны рух.Для савецкага кіраўніцтва надзвычай актуальнай задачай з’яўлялася арганізацыя партызанскага руху на акупаваных тэрыторыях з мэтай перашкодзіць нямецкім планам па выкарыстанні рэсурсаў СССР у сваіх інтарэсах. Частка насельніцтва (першапачаткова не вельмі вялікая), якая апынулася на акупаванай тэрыторыі, таксама распачала барацьбу супраць захопнікаў. Формы гэтай барацьбы вагаліся ад невыканання мерапрыемстваў акупацыйных улад да ўзброенага супраціўлення. Ужо ў Дырэктыве СНК ад 29 чэрвеня 1941 г., акрамя вызначэння мераў па кіраўніцтве эканомікай, па дапамозе ЧА, партыйным органам ставілася задача арганізаваць партызанскія атрады і дыверсійныя групы. У сваёй вядомай прамове 3 ліпеня 1941 г. І. Сталін заклікаў арганізаваць народны супраціў ворагу. А ўжо 5 ліпеня прагучала першае паведамленне Савінфармбюро аб стыхійным з’яўленні партызан. Непасрэдна займаўся пытаннямі арганізацыі партызанскага руху ў пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны ЦК УКП(б). У працу па стварэнні руху супраціўлення ўключыліся і іншыя савецкія органы — галоўнае палітупраўленне ЧА, НКУС, ГРУ. 18 ліпеня была прынята пастанова ЦК УКП(б) “Аб арганізацы барацьбы ў тыле германскіх войск”. У ёй адзначалася, што партызанскі рух павінен фарміравацца не толькі з камуністаў, але і з усяго насельніцтва. Аднак арганізацыя падобнага руху сутыкнулася з сур’ёзнымі цяжкасцямі. З-за вайсковай дактрыны (вайна на чужой тэрыторыі) была звернута праца па стварэнні канспіратыўных базаў на тэрыторыі Беларусі. Ва ўмовах хуткага адступлення немагчыма было наладзіць цэнтралізаванае кіраванне рухам супраціву. Людзі былі маральна падаўлены такім хуткім паражэннем і адступленнем ЧА, займалі пазіцыю чакання. У выніку жахлівых сталінскіх рэпрэсій, значная частка насельніцтва была азлоблена на бальшавіцкую ўладу і не мела жадання змагацца за яе вяртанне. Вопыт нямецкай акупацыі беларускіх зямель пад час Першай Сусветнай вайны таксама не прадвяшчаў трагедыі.

30 чэрвеня 1941 г. ЦК КП(б)Б прыняў Дырэктыву №1 “Аб пераходзе на падпольную працу партыйных арганізацыяў раёнаў, занятых ворагам”, у якой ставілася задача тэрмінова ствараць падполле, вызначаліся задачы і формы яго пабудовы. Прадугледжвалася, што партызанскі і падпольны рух павінен быў дзейнічаць пад непасрэдным кіраўніцтвам заканспіраваных партыйных структур. 1 ліпеня ЦК КП(б)Б правёў нараду, на якой было вырашана накіраваць у тыл 1215 партыйных і савецкіх работнікаў дзеля агітацыі і арганізацыі партызанскага руху. У 89 раёнах Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай, Палескай, Гомельскай і Пінскай абласцей з мэтай афармлення партыйных падпольных камітэтаў былі пакінуты 8500 камуністаў і больш за 5000 камсамольцаў. У Гомельскай, Мінскай, Магілёўскай і Пінскай абласцях заставаліся абласныя парторганы. Аднак першапачатковы партызанскі рух быў збольшага стыхійным (хаця, элемент стыхійнасці савецкая гістарыяграфія не прымала). Асновай супраціву склалі тыя людзі, для каго немцы неслі непасрэдную пагрозу — партыйныя, савецкія, камсамольскія работнікі і актывісты (12 мая 1941 г. быў выдадзены загад аб знішчэнні ўсіх савецкіх палітработнікаў), калгасны актыў, вайскоўцы ЧА, хто трапіў у акружэнне. Яны яшчэ не ведалі аб усіх гэтых дырэктывах і пастановах.

Адным з першых партызанскіх фармаванняў на тэрыторыі Беларусі быў стыхійна ўзнікшы Пінскі партызанскі атрад В.З. Каржа, які налічваў каля 60 чалавек. У Кастрычніцкім раёне Палескай вобласці пачаў дзейнасць атрад “Чырвоны Кастрычнік”. Яго кіраўнікі Ц.П. Бумажкоў і Ф.І. Паўлоўскі за знішчэнне штаба нямецкай дывізіі ў в. Воземля 6 жніўня 1941 г. сталі першымі партызанамі героямі Савецкага Саюза. У ліпені 1941 г. працоўныя Пудацьскай кардоннай фабрыкі у Суражскім раёне арганізавалі партызанскі атрад, на чале якога стаў М.Ф. Шмыроў (“Дзед Мінай”). Лічыцца, што ў другой палове 1941 г. у Беларусі стыхійна сфармавалася каля 60 партызанскіх атрадаў і групаў. Дзеля арганізацыі ў нямецкім тыле дыверсійна-разведвальнай дзейнасці, на акупаваную тэрыторыю за ліпень–кастрычнік 1941 г. было накіравана 317 атрадаў, колькасцю ў 2605 чалавек. Іх падрыхтоўкай займаўся Аператыўна-вучэбны цэнтр Заходняга фронта пры Школе ЦК КП(б)Б. Большая частка атрадаў супраціўлення была арганізавана партыйна-савецкімі органамі ў Магілёве, Лёзне, Віцебску, Гомелі, Мазыры, Полацку і іншых населеных пунктах. Да пачатку 1942 г. у Беларусі дзейнічала ад 250 да 430 сфарміраваных цэнтралізавана атрадаў, колькасцю звыш 8000 чалавек. У 1941 г. актыўна сябе праявілі партызанскія атрады І.З. Ізохі (Клічаўскі раён), І.А. Яраша (Барысаўскі раён), М.І. Жукоўскага (Красная Слабада) і інш.

Арганізоўвалася і падполле ў гарадах ды мястэчках Беларусі, якія адыгрывалі важную палітычную і ваенна-эканамічную ролю ў вайне. Галоўнай задачай падпольшчыкаў было здзяйсненне разнастайных дыверсій, наладжванне сабатажу гаспадарча-эканамічных, ваенных і палітычных мерапрыемстваў акупацыйных уладаў. У Мінску ўжо ў другой палове 1941 г. узнікла падполле, незалежнае ад мінскага абкому партыі, на чале якога стаў І.К. Кавалёў. Да канца 1941 г. у горадзе дзейнічала некалькі дзесяткаў падпольных групаў. Мінскія падпольшчыкі знішчалі склады са зброяй і вайсковай маёмасцю, установы, якія працавалі на патрэбы фронта, нямецкіх салдат і афіцэраў. У разгар Маскоўскай бітвы яны ажыццявілі дыверсію на чыгуначным вузле. У выніку, з Мінска на фронт адпраўлялася не 90-100 эшалонаў на суткі, а толькі 5-6. У 1941 г. дыверсійна-баявую дзейнасць ажыццяўлялі падпольшчыкі Беластока, Брэста, Вілейкі, Гомеля (тут падполле ўзначалілі Ц.С. Барадзін, Р.І. Цімафеенка і І.Б. Шылаў), Оршы (славутая група К.С. Заслонава), Магілёва.

Першыя сур’ёзныя партызанскія аперацыі былі праведзены ўжо ў ліпені 1941 г. Немцы пачалі асэнсоўваць небяспеку гэтага руху. У ліпені 1941 г. нямецкая выведка захапіла шэраг дакументаў аб арганізацыі партызанскага руху (14 ліпеня быў захоплены самалёт з дакументацыяй Упраўлення прапаганды Паўночна-Заходняга фронта). У рукі немцаў трапілі звесткі аб колькасці, арганізацыі, задачах, кадрах партызанскага руху. Партызанаў прыраўнялі да ўзброеных бандытаў, якіх трэба было бязлітасна знішчаць, тое ж загадвалася рабіць і з цывільнымі, хто дапамагаў партызанам. 28 ліпеня 1941 г. па загадзе Г. Гімлера нямецкія войскі пачалі правядзенне карнай аперацыі “Прыпяцкія балоты”, у выніку якой было забіта 13788 чалавек, збольшага — мірныя жыхары. 16 верасня 1941 г. начальнік штаба В. Кейтэль выдаў загад аб барацьбе з партызанамі, а 25 кастрычніка Генштаб сухапутнага войска выдаў “Настаўленне” па барацьбе з партызанамі. Увогуле, да 10% нямецкіх войскаў на савецка-нямецкім фронце брало ўдзел у барацьбе з рухам супраціву. У канцы 1941 г. па ўсёй акупаванай тэраторыі СССР налічвалася каля 2000 партызанскіх атрадаў, колькасцю да 90000 чалавек.

Умовы арганізацыі партызанскага руху ў Беларусі палепшыліся ў канцы 1941 г. У выніку контрнаступу ЧА ў канцы 1941–пачатку 1942 г. былі створаны т.зв. “Суражскія вароты” — лясіста-балоцісты калідор шырынёй у 40 км паміж Веліжам і Усвятамі, дзе адсутнічаў шчыльны фронт. Праз вароты, да іх ліквідацыі ў верасні 1942 г., падтрымлівалася сувязь з партызанамі ў Беларусі. З Беларусі ў савецкі тыл было перапраўлена 35000 чалавек, з якіх каля 20000 вайскоўцаў, 1500 тон зерня, 4000 галоў жывёлы, а ў адваротным накірунку па калідоры перайшлі дзесяткі дыверсійных групаў, перакідвалася зброя, амуніцыя і г.д.

Прычыны няўдач.У чым жа былі галоўныя прычыны няўдач ЧА у першыя месяцы вайны? Тым больш, што СССР меў колькасную перавагу ў ВПС і бронетанкавых войсках над вермахтам: у заходніх ВА 7400 самалётаў у СССР супраць 5000 у Германіі, 8800 танкаў супраць 4300 нямецкіх. Безумоўна, вермахт меў лепшую якасць узбраення, вопыт вайны ў Еўропе. Нямецкае вайсковае кіраўніцтва мела практычны вопыт правядзення буйнамаштабных аперацый, пад час якіх выкарыстоўвалася тактыка атачэння буйных фарміраванняў праціўніка, што было здзейснена і пры нападзе на СССР. Важнае значэнне меў высокі баявы дух нямецкай арміі: за 21 месяц Другой Сусветнай вайны яна акупавала амаль усю Еўропу (10 краін). Дыпламатычная, эканамічная і ідэалагічная палітыка Германіі максімальна садзейнічалі вермахту. Прамысловасць, запасы стратэгічнай сыравіны акупаваных краін былі пастаўлены на службу агрэсіўным планам Германіі. Нямецкая выведка ўдала праводзіла палітыку дэзінфармацыі савецкага ваенна-палітычнага кіраўніцтва.

Аднак галоўная перавага немцаў заключалася ў недальнабачнай палітыцы СССР, што і абумовіла слабасць ЧА у першы перыяд вайны.

Стратэгічныя і тактычныя пралікі савецкага кіраўніцтва прывялі да таго, што ЧА не была падрыхтавана да сустрэчы ворага. Пачатак вайны выявіў значныя недахопы ў арганізацыі абарончай лініі. У выніку далучэння Заходняй Беларусі і Украіны, Прыбалтыкі, мяжа СССР перасунулася на захад. Адразу на новай мяжы распачалі будаванне вайсковых аб’ектаў і дэмантаж аналагічных збудаванняў на старой мяжы. Аднак будаўніцтва праходзіла вельмі марудна. Такім чынам, новая лінія абароны не была пабудавана, а старая разбурана. Напрыклад, да пачатку вайны новыя ўмацаваныя раёны на заходнім напрамку былі падрыхтаваны толькі на 25%. Улетку 1941 г. працягвалася мадэрнізацыя старых і пабудова новых аэрадромаў. У выніку, частка з іх яшчэ не магла эксплуатавацца, а частка была дэмаскіравана. Акрамя таго, палявыя аэрадромы ў ЗахАВА базіраваліся блізка да мяжы (100-150 км), таму немцы здолелі хутка іх выявіць і знішчыць (як ужа адзначалі, у першы дзень вайны 900 савецкіх самалётаў былі знішчаны на зямлі). Не было арганізавана належнай супрацьпаветранай абароны сухапутных войскаў (зенітныя дывізіёны знаходзіліся на зборах у 400 км ад мяжы). Гэта прывяло да поўнага панавання нямецкай авіяцыі ў паветры. Першыя ж баі паказалі, што сістэма кіравання, тэхнічная падрыхтоўка войскаў Заходняга фронта не адпавядала патрабаванням ваеннага часу. З-за малой прапускной здольнасці тагачасных тэлеграфа і правадных сродкаў сувязі, інфармацыя ад агульнавайсковага камандавання паступала несвоечасова, а працягласць камандаў са штаба да частак складала да 8, а часам і да 10 гадзін. У сувязі з гэтым, большасць вайсковых частак павінны былі весці баявыя дзеянні незгуртавана, па-асобку. Большасць савецкай тэхнікі была прадстаўлена састарэлымі відамі ўзбраення: на 22 чэрвеня 1941 г. новых танкаў КВ і Т-34 у войсках было 636 і 1225 адпаведна, новых знішчальнікаў Як-1 і МіГ-3 толькі 9% ад агульнай колькасці знішчальнай авіяцыі.

Тым не менш, асноўная прычына непадрыхтаванасці ЧА да вайны крыецца, як нам падаецца, у маральным становішчы як у войску, так і ва ўсім грамадстве СССР. Савецкія СМІ прапагандавалі непераможнасць Чырвонай арміі. Ваенная дактрына СССР будавалася на тым, што вайна на тэрыторыі Савецкага Саюза абмяжуецца прыгранічнымі баямі і завершыцца “малой крывёю на чужой зямлі”. Па-сутнасці, абараняцца армію не вучылі. Такая прапаганда выклікала недаацэнку сілаў нямецкага войска. У “Плане абароны дзяржаўнай мяжы”, распрацаванай Генштабам увесну 1941 г. і даведзенага да саветаў вайсковых акруг у пачатку мая таго года, галоўнай мэтай ЧА вызначалася правядзенне рашучага контрнаступлення. У той жа час, вайна з Фінляндыяй і вайсковыя вучэнні, якія праводзіліся перад пачаткам Вялікай Айчыннай вайны, паказалі, што савецкае войска не падрыхтавана да вядзення буйнамаштабных баявых дзеянняў. Сваю ролю адыграў і стратэгічны пралік Сталіна і Генштаба аб даце пачатку вайны. Увогуле, асноўны змест плана “Барбароса” быў вядомы кіраўніцтву СССР праз 11 дзён пасля яго зацвярджэння. З 27 снежня 1940 па 22 чэрвеня 1941 г. было атрымана больш за 10 паведамленняў з надзейных крыніц аб тэрмінах нямецкага нападзення. Тым не менш, нягледзячы на шматлікія паведамленні разведчыкаў (Р. Зорге, Ш. Рада), інфармацыю савецкіх дыпламатаў, перабежчыкаў, дадзеныя вышэйшага вайсковага кіраўніцтва (напр., начальніка Разведвальнага ўпраўлення Генштаба генерал-лейтэнанта Ф.І. Голікава, наркома ВМФ адмірала Н.Г. Кузняцова) аб падрыхтоўцы Германіі да вайны з СССР і аб канкрэтных тэрмінах нападзення, І. Сталін лічыў, што вайна пачнецца не раней за вясну 1942 г. А 14 чэрвеня 1941 г. была надрукавана заява ТАСС, у якой абвяргаліся “чуткі” аб тым, што Германія хутка пачне вайну з СССР. Памыляўся І. Сталін і ў накірунку асноўнага наступлення нямецкай арміі, якое чакаў паўднёвей Палесся, на тэрыторыю Украіны.

Галоўны ўдар па баяздольнасці ЧА і маральнаму духу савецкага грамадства быў нанесены сталінскімі рэпрэсіямі. У савецкім войску было рэпрэсіравана 80% кіруючага складу карпуснога і дывізійнага камандавання, каля 90% іх намеснікаў і камандзіраў палкоў, 100% камандуючых вайсковых акругаў і 90% іх намеснікаў, 3 з 5 маршалаў, 600 генералаў, каля 40% усяго камандуючага складу. Увогуле ж, па ўсёй краіне са студзеня 1935 г. па чэрвень 1941 г. было рэпрэсавана 19.840.000 чалавек, з якіх 7 млн — расстраляна. У выніку рэпрэсій, на вышэйшыя пасады ў войску прыйшлі маладыя, недастаткова адукаваныя афіцэры і генералы, якія не мелі вопыту кіравання вялікімі сіламі. Напярэдадні вайны толькі 7% вайсковага кіраўніцтва мелі вышэйшую вайсковую адукацыю, а 37% нават не мелі сярэдняй спецыяльнай адукацыі, большасць камандуючага складу займала кіруючыя пасады не больш за адзін год. Зразумела, што вопытнай, добра скаардынаванай машыне нямецкага вермахта ЧА магла супрацьпаставіць толькі самаадданасць, адвагу і гераізм. Аднак прафесіяналізм гераізмам замяніць нельга. Камандзіры, якія непасрэдна кіравалі абаронай, успрынялі першыя паражэнні ЧА, як асабістую трагедыю. У гэтым сэнсе, паказальным з’яўляецца лёс генерал-маёра І.І. Капца. Герой СССР, які вызначыўся ў баях пад Халхін-Голам ды ў Іспаніі і ўсяго за тры гады прайшоў шлях ад старшага лейтэнанта да генерал-маёра, напярэдадні вайны быў прызначаны камандуючым паветранымі сіламі ЗахАВА. На другі дзень вайны, калі даведаўся аб памерах страт у савецкай авіяцыі, І.І. Капец застрэліўся.

Акупацыя Беларусі.Яшчэ ў маі 1940 г. немцы пачалі рыхтаваць план “Ост” — праграму каланізацыі і эксплуатацыі захопленых тэрыторый. Згодна з гэтым планам, землі, што ўвойдуць у склад Германіі, павінны быць пазбаўлены мясцовага насельніцтва. За 30 гадоў акупацыі СССР 30 млн насельніцтва еўрапейскай часткі трэба было вынішчыць, планавалася анямечванне латышоў і эстонцаў, вынішчэнне ўсіх палякаў да 1950-х гг. Поўнаму вынішчэнню падлягалі яўрэі і цыгане. План “Ост” змяшчаў дэталёва распрацаваную праграму эканамічнага выкарыстання тэрыторыі СССР (да 1942 г. немцы захапілі 2 млн кв. км). План “Ост” прадугледжваў каланізацыю акупаваных славянскіх тэрыторый: планавалася 75% насельніцтва Беларусі знішчыць ці выселіць, астатнія 25% — анямечыць і выкарыстоўваць у якасці рабочай сілы, а вольныя тэрыторыі засяліць немцамі.

Акупацыйная палітыка была загадзя распрацавана і канкрэтызавана ў “Інструкцыі аб асобных абласцях да Дырэктывы №21” ад 13 сакавіка 1941 г. На нарадзе вышэйшых службовых асобаў 16 ліпеня 1941 г. Гітлер заявіў, што савецкія тэрыторыі павінны быць навечна далучаны да Германіі. Загадам А. Гітлера ад 17 ліпеня 1941 г. вызначалася структура вайсковых і цывільных уладаў на акупаваных тэрыторыях. Беларусь і Прыбалтыка былі ўключаны ў склад рэйхскамісарыяту “Остланд”. Частка беларускіх зямель увайшла ў склад рэйхскамісарыяту “Украіна”, а таксама ў вобласць армейскага тылу групы армій “Цэнтр”.

У адносінах да мясцовага насельніцтва нямецкае камандаванне праводзіла палітыку генацыду. У маі 1940 г. Г. Гімлер у службовай занатоўцы паведамляў, што трэба ачысціць усходнія тэрыторыі ад асобаў чужой расы, нягледзячы на абставіны, ісці напралом у каланізацыі і вынішчэнні славянскай цывілізацыі. У інструкцыі “Аб ваеннай падсуднасці ў раёне “Барбароса” і аб асобных паўнамоцтвах войскаў”, падпісанай В. Кейтэлем 13 мая 1941 г., ліквідоўваўся пераслед за злачынствы на ўсходніх тэрыторыях. Забіваць усіх без разбору нямецкім жаўнерам дазвалялі зацверджаныя 1 чэрвеня 1941 г. “12 запаветаў паводзін немцаў на Ўсходзе і іх абыходжання з рускімі”. На акупаваных землях была створана сетка канцлагераў і турмаў, прымусова вывозілася насельніцтва на працу ў Германію. Увогуле, было вывезена каля 5 млн чалавек (з Беларусі — 380000). Канцлагеры падзяляліся на лагеры смерці для ваеннапалонных (дулагі, шталагі, афлагі), для цывільнага насельніцтва (працоўныя лагеры СД, жаночыя лагеры, перасыльныя лагеры СС, штрафныя, гета) і іншыя. У Германію вывозілася таксама каштоўнае навуковае абсталяванне, рэдкія кнігі, лепшыя творы мастацтва (напрыклад, калекцыя слуцкіх паясоў). Рабавалася, немцамі і марадзёрамі, хатняя маёмасць, навуковыя ўстановы, бібліятэкі, музеі.

Насаджэнне “новага парадку” праводзілася сіламі войскаў СС і СД, спецыяльнымі паліцэйскімі падраздзяленнямі, контрразведвальнымі органамі “Абвера” і інш. Першыя карныя аперацыі былі праведзены ўжо ўлетку 1941 г. На пачатку ліпеня паліцэйскі полк “Цэнтр” у Белавежскай пушчы спаліў 34 населеныя пункты. З кастрычніка па снежань 1941 г. толькі аператыўныя каманды рэйхсфюрэра СС Г. Гімлера айнзатцгрупы “А” і “В” ва Ўсходняй Беларусі знішчылі 79000 чалавек, у т.л. 2020 чалавек было спалена ў 39 вёсках. Усяго за 1941 г. было спалена 120 вёсак з 3945 жыхарамі (па іншых дадзеных у першыя месяцы вайны фашысты спалілі больш за 270 вёсак).

Дзейнасць СССР на міжнароднай арэне.Галоўнай мэтай знешнепалітычнай дзейнасці СССР было стварэнне найлепшых міжнародных умоў для барацьбы з Германіяй. Задачы, якія ставіла перад сабой савецкае кіраўніцтва, былі наступнымі: дабіцца, каб дзяржавы, што знаходзіліся ў стане вайны з Германіяй, сталі саюзнікамі СССР; пазбегнуць уцягвання ў вайну Японіі і нейтральных дзяржаў; пабудова пасляваеннага свету —ліквідацыя фашызму і пагрозы новай агрэсіі.

22 чэрвеня 1941 г. Вялікая Брытанія, а 23 чэрвеня Дзярждэпартамент ЗША выказаліся аб сваёй падтрымцы СССР, паабяцалі дапамогу. Палітычныя сілы Захада, якія сталі на бок Савецкага Саюза, зусім не падтрымлівалі камуністычны лад. Са свайго боку, СССР быў зацікаўлены ў як мага шырэйшым супрацоўніцтве з саюзнікамі. Неабходнасць аб’яднання намаганняў дзеля барацьбы з Гітлерам з’явілася перадумовай стварэння антыфашысцкай кааліцыі. Такім чынам, атрымаўшы перавагу ў тактычным плане, Германія ў стратэгічным сэнсе атрымала паразу: зараджаўся вайскова-палітычны саюз ЗША, Вялікай Брытаніі і СССР.

Першым этапам юрыдычнага афармлення антыгітлераўскай кааліцыі было падпісанне СССР 12 ліпеня 1941 г. у Маскве пагаднення з Вялікай Брытаніяй аб сумесных дзеяннях супраць Германіі. Аналагічныя пагадненні былі падпісаны з урадамі Польшчы і Чэхіі, быў усталяваны кантакт з камітэтам “Вольная Францыя”. 2 жніўня 1941 г. з ЗША было працягнута на год пагадненне аб пашырэнні сумеснага тавараабароту, а таксама аб прадстаўленні эканамічнай дапамогі Савецкаму Саюзу, у прыватнасці пазыкі ў 1 млрд долараў. А ўжо 18 ліпеня 1941 г. І. Сталін просіць У. Чэрчыля адкрыць другі фронт, але Вялікая Брытанія не мела для гэтага сілаў. Наступным крокам па станаўленні кааліцыі была сустрэча 14 жніўня 1941 г. у Канадзе (в. Ньюфаўндленд) прэзідэнта ЗША Ф. Рузвельта і прэм’ер-міністра Вялікай Брытаніі У. Чэрчыля. На гэтай сустрэчы была ўтворана Атлантычная хартыя. Лідары дзвюх краін заявілі, што яны нязгодныя з тэрытарыяльнымі зменамі, навязанымі Гітлерам супраць волі народаў. 24 верасня 1941 г. была прынята спецыяльная дэкларацыя, па якой да Хартыі далучаўся СССР. З 29 верасня па 1 кастрычніка 1941 г. у Маскве на міжнароднай канферэнцыі з удзелам дэлегацый ЗША, Вялікай Брытаніі і СССР абмяркоўвалася пытанне вайсковай дапамогі дзяржавам удзельніцам антыгітлераўскага саюза. У выніку, было прынята пагадненне аб тым, што ЗША распаўсюджвае на СССР закон аб лэндлізе з 7 лістапада 1941 г. Паводле гэтага закона, у Савецкі Саюз пастаўлялася прамысловае абсталяванне, каляровыя металы ( было пастаўлена 30% ад усёй савецкай вытворчасці), ваўняныя тканіны (30%), аўтамышыны (427000, у два разы больш за ўсю савецкую вытворчасць). ЗША паставілі ў СССР 15000 самалётаў, 7000 танкаў, каля 2000 цягнікоў. Увогуле, на дапамогу саюзнікам амерыканскі Кангрэс выдаткаваў 46 млрд долараў, з якіх СССР атрымаў 9,8 млрд, Вялікая Брытанія больш за 30 млрд. долараў.

Уступленне 8 снежня 1941 г. у вайну ЗША, пасля нападзення японскай авіяцыі 7 снежня на амерыканскую ваенна-марскую базу Перл-Харбар, падштурхнула саюзнікаў па кааліцыі да больш актыўнх дзеянняў (у хуткім часе Злучаныя Штаты абвесцілі вайну і Германіі з Італіяй). У канцы снежня 1941– сярэдзіне студзеня 1942 г. у Вашынгтоне адбылася міжнародная канферэнцыя 25 краінаў, якія ваявалі з Германіяй. 1 студзеня 1942 г. была прынята Дэкларацыя Аб’яднаных Нацыяў. Такім чынам, антыгітлераўская кааліцыя атрымала сваё юрыдычнае афармленне. Працэс стварэння гэтай кааліцыі скончыўся падпісаннем саюза на 20 гадоў паміж СССР і Вялікай Брытаніяй 26 мая 1942 г. і пагаднення паміж СССР і ЗША 11 чэрвеня 1942 г.

СССР і Вялікая Брытанія пачалі каардынаваць свае знешнепалітычныя дзеянні. Так, у жніўні 1941 г. яны пазбягаюць уцягвання ў вайну на баку Германіі Ірана. СССР і Вялікая Брытанія ўводзяць у Іран свае войскі, але гарантуюць яму тэрытарыяльную цэласнасць. 25 чэрвеня 1941 г. урад Турцыі выступіў з заявай аб нейтралітэце.

Маскоўская бітва 1941–1942.Захапіць Маскву ўлетку 1941 г. з ходу немцам не ўдалося. Увосень 1941 г. пачалася важнейшая бітва першага этапу Вялікай Айчыннай вайны — Маскоўская бітва. Нямецкія войскі на паўночна-заходнім накірунку блакіравалі Ленінград, на поўдні — разбілі групоўку каля Кіева (прыкладна 667000 чырвонаармейцаў трапілі ў палон). 30 верасня 1941 г. вермахт пачаў аперацыю “Тайфун” па захопе Масквы, план якой быў зацверджаны А. Гітлерам 6 верасня. Сілы нямецкай арміі складалі 1,8 млн вайскоўцаў, 1390 самалётаў, 1700 танкаў. ЧА, у складзе Бранскага (камандуючы — генерал А.І. Яроменка), Заходнягя (генерал-лейтэнант І.С. Конеў) і Рэзервовага (маршал С.М. Будзёны) франтоў, магла супрацьпаставіць 1,2 млн жаўнераў, 990 танкаў, 677 самалётаў. Наступленне вермахта вялося на Бранскім і Вяземскім накірунках. Пасля прарыву савецкага фронта, у раёне Вязьмы да 7 кастрычніка 1941 г. немцамі была аточана большасць сілаў Заходняга і Рэзервовага франтоў (каля 620000 чалавек трапілі ў палон). Рэшткі войскаў гэтых франтоў былі аб’яднаны ў Заходні фронт, камандаванне якім прыняў генерал арміі Г.К. Жукаў. Рашэннем ДКА галоўнай мяжой супраціўлення была вызначана Мажайская лінія. Другая лінія стваралася непасрэдна на подступах да Масквы. 12 кастрычніка ДКА прымае рашэнне аб пабудове абарончых умацаванняў каля Масквы (на адлегласці 10-15 км; т.зв. Маскоўская зона абароны), з 19 кастрычніка сталіца СССР пераводзіцца на асаднае становішча. Дзеля пабудовы абарончых умацаванняў выкарыстоўвалі шмат цывільных грамадзян (300000 добраахвотнікаў, па другіх дадзеных 450000, працавала па Маскоўскай вобласці).

Да сярэдзіны лістапада 1941 г. савецкім войскам удалося прыпыніць наступ немцаў, але 15–16 лістапада група армій “Цэнтр” аднавіла наступленне. Пад Маскву сцягваліся новыя сілы ЧА, што дазволіла замарудзіць тэмпы нямецкага наступу. Так, у сярэдзіне лістапада вермахт рухаўся з хуткасцю 5-7 км у суткі, то ў канцы лістапада — 2-3 км у суткі. Тым не менш, немцы на асобных участках фронта падышлі да горада на 25–30 км. Аднак далей прасунуцца не здолелі. Апошняя спроба вермахта прарвацца да Масквы адбылася 1 снежня 1941 г. Спыніўшы немцаў, ЧА рыхтавала контрудар сіламі трох франтоў: Калінінскага (камандуючы І.С. Конеў), Заходняга (Г.К. Жукаў) і Паўднёва-Заходняга (С.К. Цімашэнка). Нягледзячы на тое, што вермахт па-ранейшаму меў перавагу ў жывой сіле і баявой тэхніцы, акрамя авіяцыі, пачатак контрудару быў прызначаны на 5 снежня 1941 г. У выніку ўдалай аперацыі, да сярэдзіны снежня цэнтральны ўчастак фронта быў прарваны, а да пачатку студзеня 1942 г. нямецкія войскі былі адкінуты ад Масквы на 100-250 км. У пачатку студзеня 1942 г. контрнаступленне пад Масквой перарасло ў агульнае наступленне савецкіх войск на асноўных стратэгічных напрамках: вермахт быў адкінуты яшчэ на 150–200 км. Маскоўская бітва скончылася ў сакавіку 1942 г.

Канчаткова быў сарваны план маланкавай вайны. Фактычна, немцы не здолелі вырашыць аніводнай задачы па плане “Барбароса”. Быў разбураны міф аб непераможнасці вермахта, што, безумоўна, узняло баявы дух ЧА. Перамога пад Масквой садзейнічала ўмацаванню антыгітлераўскай кааліцыі, стрымала Турцыю і Японію ад вайны з СССР.

Літаратура.

Анфилов В.А. Незабываемый сорок первый. М., 1989.

Анфилов В.А. Провал плана «Барбаросса». М., 1986.

Беларусь, 22 июня 1941 года: Говорят архивы…: Матер. к заседанию «круглого стола», посвящ. 60-летию начала Великой Отечественной войны / Отв. ред.-сост. Р.П. Платонов, В.В. Федосов. Мн., 2001.

Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941–1945: Энцыклапедыя. Мн., 1990.

Великая Отечественная война советского народа (1941–1945). Учебная лекция / Ю.Л. Грузицкий, Г.Г. Герасименко. Мн., 1991.

Великая Отечественная война Советского Союза 1941–1945. Краткая история. 3-е изд., испр. и доп. М., 1984.

Воюшин В.А., Горлов С.А. Фашистская агрессия: о чем сообщали дипломаты // Военно-исторический журнал. 1991. №6. С. 13–23.

Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны: В 3-х т. Т. 1. Мн., 1983.

Долготович Б.Д. Беларусь в годы Великой Отечественной войны в вопросах и ответах. Мн., 1994.

Ивашутин П.И. Стратегия и тактика вероломства // Военно-исторический журнал. 1991. №6. С. 4–11.

Літвін А. Акупацыя Беларусі (1941–1944): пытанні супраціву і калабарацыі. Мн., 2000.

Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. / Гал. рэд. М.П. Касцюк. Ч. 2. Мн., 1995.

Начальный период войны (по опыту первых компаний и операций второй мировой войны) / Под общей ред. С.П. Иванова. М., 1974.

Нямецка-фашысцкі генацыд на Беларусі (1941–1944). Мн., 1995.

Пасэ У.С. Вялікая Айчынная вайна1941–45 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т.2. Мн., 1994. С. 423–435.

«Совершенно секретно! Только для командования!». Стратегия фашистской Германии в войне против СССР. Документы и материалы / Сост. В.И. Дашичев. М., 1967.

Старонкі ваеннай гісторыі Беларусі: Зб. арт. / Інстытут гісторыі НАН Беларусі. Мн., 1992.

Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993.

Хорьков А.Г. Техническое перевооружение Советской Армии накануне Великой Отечественной войны // Военно-исторический журнал. 1987. №6. С. 15–24.

Шыбека З. Нарыс гісторыі Беларусі (1795–2002). Мн., 2003.

Эканамічная гісторыя Беларусі. Вучэбны дапаможнік: Выд. 2-е дап. і перапрац. / В.І. Галубовіч, Р.І. Ермашкевіч, Г.П. Бушчык і інш. Мн., 1995.

Тема №6

Оккупационный режим на территории Беларуси

1. Основы оккупационной политики на белорусских землях

2. Административно-территориальная политика на оккупированных белорусских землях

3. Экономическая политика германских оккупационных властей

4. Коллаборационизм

5. Политика немцев в сфере культуры и образования

6. Политика порабощения и уничтожения людей на оккупированной территории

7. Политика уничтожения материальных и культурных ценностей Беларуси

1. На оккупированной территории Беларуси немецко-фашистские захватчики вводили новый порядок – государственную систему политических, экономических и военных мер, направленных на ликвидацию советского строя, эксплуатацию национальных богатств и ресурсов, порабощение и уничтожение людей. Ее идейной основой была "расовая теория" нацистов, утверждавшая превосходство арийской расы над всеми другими народами, необходимость расширения "жизненного пространства" для немцев.

Оккупационная политика в отношении к СССР была заранее разработана гитлеровцами. План "Барбаросса" (1940) определил стратегию и тактику нападения на СССР, генеральный план "Ост" – программу колонизации территории, германизации, выселения и ликвидации народов Восточной Европы, "Инструкция об отдельных областях" к директиве №21 плана "Барбаросса" – децентрализацию и расчленение территории СССР, "Директивы по управлению экономикой в оккупированных восточных областях" – наиболее эффективные методы экономического порабощения.

Наиболее полное отражение преступные замыслы нацистского руково­дства нашли в так называемом генеральном плане "Ост", разработанном в не­скольких вариантах. Не забыта там и Беларусь. Согласно первоначальным рас­четам от общего числа белорусов в постоянных местах проживания должно было остаться не более 25%. Они подлежали онемечиванию и использованию на самых низко квалифицированных работах. Остальную часть белорусского населения планировалось частично истребить, частично переселить за сотни и тысячи километров. Люди других национальностей, жившие в Беларуси, не могли рассчитывать и на это. В частности, евреи подлежали поголовному ис­треблению. В январе 1943 г. Гиммлер внес уточнение в план "Ост": Беларусь наряду с Крымом, Литвой, Латвией и Эстонией, а также некоторыми другими местностями включалась в сферу "тотальной германизации" и "тотального за­селения" немецкими колонистами.

2. Беларусь была разделена на части. Территория Витебской, Могилевской, большей части Гомельской и восточных районов Минской областей была включена в зону армейского тыла группы армии "Центр", где все административные функции выполняло военное командование.

Южные районы Брестской, Пинской, Полесской и Гомельской областей вошли в состав рейхкомиссариата "Украина". В генеральном округе Волынь–Подолия (Брест, Пинск, Кобрин, Слоним) с общей территорией 20200 кв. км проживало 750 тыс. человек, генеральном округе Житомир (Мозырь, Лельчицы, Петриков, Ельск, Речица) с территорией 22600 кв. км проживало 550 тыс. жителей.

Северо-западные районы Брестской и Белостокская области с городами Гродно и Волковыск присоединены к Восточной Пруссии. Северо-западные районы Вилейской области отошли к генеральному округу Литвы.

Барановичская область, части Минской и Вилейской, северные районы Брестской, Пинской и Полесской областей составили генеральный округ Беларуси ("Белорутения"). Он был включен в состав рейхскомиссариата "Остланд" с резиденцией в Риге и разделен на 10 округ (гебитов). В каждой округе было несколько районов (крайсов), которые состояли из волостей, а волости объединяли несколько деревень.

Во главу высшего органа оккупационной власти – Генерального комиссариата Беларусь был поставлен гауляйтер Вильгельм Кубе, а после его уничтожения подпольщиками – группенфюрер войск СС фон Готтберг. В округах образовывались гебитскомиссариаты, в городах – штадскомиссариаты. В волостях назначались волосные старшины, а в деревнях – старосты. Работу районных, волостных управлений и старост деревень направляли и контролировали – комиссары, коменданты, зондерфюреры и т. д.

Наряду с гражданскими оккупационными властями действовал огромный военно-полицейский аппарат. Все оккупационные войска, которые находились на территории генерального округа Беларуси, подчинялись непосредственно командующему войсками вермахта на Беларуси. Их военные гарнизоны располагались в городах, районных центрах, крупных населённых пунктах. Там же находились полицейские гарнизоны, органы военной разведки и контрразведки – Абвер, жандармерия, тайная полевая полиция. Большая часть территории округа входила в область охраны тыла группы армий "Центр". Исполнительным органом военного командования тылового района являлись полевые и местные комендатуры. Им подчинялись военные гарнизоны, команды жандармерии, тайной полевой полиции.

3. Фашистский пропагандистский аппарат ста­рался привлечь жителей оккупированных районов к сотрудничеству, используя естественную тягу человека к собственности и достатку, умело обыгрывая при этом предвоенные ошибки руководства СССР в области имущественной политики.

Германским министерством по делам оккупированных восточных терри­торий был издан приказ, разрешавший возвращать бывшим владельцам имуще­ство, конфискованное Советской властью. Отрицая хозяйственную практику большевизма, гитлеровцы разрешили мелкий частный бизнес, частную практи­ку медицинским и некоторым другим работникам. Допускалось частное владе­ние кустарными предприятиями, мастерскими, лавками. При этом было необ­ходимо приобретать патенты, такие лица обязаны были заявлять о доходах, об­лагались налогами. Так, в г. Бресте уже на начало августа 1941 г. было выдано более 100 патентов на открытие мастерских, магазинов. В 1942 г. здесь дейст­вовало 28 чайных, закусочных, других точек питания, а также 88 различных ча­стных торговых заведений (магазинчики, лавки, киоски и т. п.). За неуплату налогов патенты изымались, нарушители наказывались штрафами.

Однако собственность, недвижимость, земля, льготы обещались в первую очередь тем, кто поддержит "новый порядок", немецкую армию и администрацию. В 1942-1943 гг. принимаются меры по созданию профашистских проф­союзов (по ряду данных к сентябрю 1943 г. в них загнали до 150 тысяч чело­век), женской организации, белорусского судебного аппарата, кооперативного союза, подчиненного БНС. Была организована служба благотворительности, главной задачей которой объявлялась посильная материальная помощь нуж­дающимся. С сентября 1941 г. в Минске населению стали выдаваться продо­вольственные карточки, были оборудованы и действовали свыше 40 продукто­вых магазинов и ларьков, где отпускался хлеб.

На протяжении января-февраля 1941 г. немцами по приказу Гитлера была образована организация, контролирующая хозяйство захваченных территорий на Востоке. Данную организацию "Экономический штаб Ольденбург (Ост)" возглавлял генерал Томос. Экономическая организация Ост имела вертикальную структуру: Геринг как уполномоченный четырехлетнего плана и непосредственный начальник – управляющий штаб по экономике Востока – Экономический штаб Ост – хозяйственные инспекции – хозяйственные команды – группы при полевых комендатурах. Управляющим органом на территории Беларуси являлась хозяйственная инспекция "Центр" с местом нахождения в г. Борисове. Непосредственными проводниками хозяйственной политики на занятой территории Беларуси являлись хоз. команды и специальные группы с подчиненными им "зондерфюрерами". Основой хоз. деятельности на занятых территориях являлась "Зеленая папка" – официальные директивные указания по исполнению на Востоке нацистской программы эксплуатации. В рамках последней военная администрация тыловой группы армии "Центр" держала под отдельным контролем задачу продуктового обеспечения от страны тех военных частей, которые находились на территории Беларуси с самого начала военной операции. В рамках гражданского руководства захваченными территориями было образовано в 1941 г. "Восточное министерство" под началом Розенберга. В функции министерства входило и решение экономических проблем новых восточных земель. В соответствии с указаниями экономического штаба "Ост" 27 июля 1941 г. было принято решение о создании центрального торгового товарищества "Восток" по обеспечению и сбыту сельскохозяйственной продукции. Для белорусского крестьянства были определены нормы обязательных поставок: средняя норма зерновых – 6 ц с га. В случае не исполнении данных норм крестьянина ждали крупные штрафы или наказания.

Одно из проявлений аграрной политики оккупационной администрации в Беларуси выражалось в директивных указаниях о необходимости замены колхозной системы на "общие хозяйства" в конце июля 1941 г. 15 августа "восточное министерство" принимает решение о переводе всех совхозов в "дворы", при этом отменяет ограничения по количеству домашнего животного, позволяет увеличивать площадь усадеб до 1 га. В сентябре германцы поддержали предложение о проведении общей аграрной реформы на Востоке. Основой реформы становились "земельные товарищества" и "производственные кооперативы". Только в феврале 1942 г. Гитлер выдал приказ о проведении реформы на занятых советских территориях. Реформа предусматривала 3 возможные формы ведения хозяйства: коллективное хозяйство, земельный кооператив и хутор. Первоначально планировалось реформировать 10% былых советских производств в хозяйственные кооперативы в генеральном округе Беларусь. Для координации и проведения запланированных мероприятий хоз. инспекция "Центр" создает специальный штаб по аграрной реформе. Смысл реформы состоял в поддержании повышенной продуктивности производства сельского хозяйства. Сельскохозяйственная продукция белорусских земель должна была обеспечить вермахт и "третий рейх". В итоге в 1943 г. в генеральном округе Беларусь было образовано из 1400 колхозов 5300 хоз. кооперативов. Структура старых колхозов была ликвидирована. Как правило, если раньше колхоз включал несколько деревень, то большинство хоз. кооперативов только одну, а таким образом изменялась структура руководящего аппарата.

Аграрная реформа в Беларуси является примером коренного изменения немцами советского хозяйственного устройства оккупированной территории с использованием самых разных средств для обеспечения германских экономических интересов. Экономической целью войны против СССР являлось обеспечение нефтью, зерновыми и масленичными культурами с сохранением только тех предприятий, которые обеспечивали их производство. Остальные же по документу "Зеленая папка" не имели военно-экономической ценности для немцев. Таким образом произошла искусственная изоляция производства товаров первой необходимости, продуктов питания и торговли. Подчеркивалось преобладание военно-политической линии. Общая характеристика положения производства на территории оккупированной Беларуси свидетельствует о сокращении большинства производств. На примере индустриального сектора Беларуси это видно: если в Минске в 1940 г. было 332 предприятий с 4000 рабочими, то в октябре 1941 г. 39 с 3378 рабочими местами.

Рабочая сила из Беларуси рассматривалась в качестве экспортного товара немцами еще до начала войны против СССР. Германское министерство труда, военно-экономические министерства в четырех годовом плане заявляли о важности использования советской рабочей силы. Вербовка среди белорусского населения берет свое начало с декабря 1941 г. Генеральный комиссар Беларуси В. Кубе в январе 1942 г. обещал выслать "третьему рейху" 18-15-годовых работников села. Кризис германской экономики в начале 1942 г., привел высшее руководство к решению о его преодолении через использование дополнительной рабочей силы. Общее число вывезенного гражданского населения в Германию составляет 386082 человек, из которых с территории хозяйственной инспекции "Центр" – 180 тыс., из генеральных округов Валынь–Подолия – 50 тыс., Житомир – 20 тыс., Белосток – 20 тыс., из генерального округа Беларусь – 116082 человек. Депортация имела 3 волны: весной и летом 1942 г., когда было вывезено городское население; во второй половине 1943 г., когда на территории хоз. инспекции "Центр" начали вывоз населения 1925/26 гг. рождения; с осени 1943 г. и на протяжении 1944 г., когда началось отступление германской армии и массовый выгон мирного населения из Беларуси. Для проведения массовой депортации был образован и действовал специальный аппарат вербовки: комиссии по отбору рабочей силы, службы по руководству раб. силы, специальные команды по вербовки остарбайтеров. Системным стало использование насильственного принуждения с помощью полиции. Наиболее ужасным фактом депортации был вывоз детей в качестве рабочей силы.

4. Неудачи вермахта на советско-германском фронте, нарастающая борьба в тылу оккупантов вынудила германские власти искать поддержку среди местного населения. Часть белорусов, проживающих в Польше, Германии, Чехословакии были против большевизма и делали ставку на гитлеровскую Германию, хотели с ее помощью возродить белорусскую государственность. Часть населения довоенной Беларуси сознательно перешли на сторону немцев, так как разделяли их политику.

Привлекая «Белорусскую народную самопомощь», созданную в октябре 1941 г., Генеральный комиссариат Беларуси попытался как-то упорядочить гражданскую жизнь контролируемых территорий, хотя бы обозначить элемен­ты социальных гарантий. Главной целью БНС объявлялась «дапамога пацярпеўшым ад ваенных дзеянняў беларусам, бальшавіцкага i польскага праследавання, памагаць адбудоуваць зруйнаваны чужынцамі беларускі край, пашыраць i развіваць беларускую культуру». При главной раде БНС были созданы адми­нистративный, политический, школьный, здравоохранения и другие отделы с соответствующими подразделениями в округах, также занимавшимися в той или иной мере социальными вопросами. Руководителем БНС стал председатель пражского филиала Белорусского комитета самопомощи Ермаченко. Особенное внимание было уделено корпусу самоохране (БСА). Планировалось создать в каждом районе единицы БНС, а также формировании БСА, всего 3 дивизии. Командующим был назначен Ермаченко. Он и его штаб начали активную деятельность по образованию БСА, как прообраз будущего белорусского войска. Однако данные формирования легко разгонялись партизанами. Вместо БСА оккупанты решили образовать белорусские полицейские батальоны, подчиненные немецким офицерам. 27 июня 1943 г. было объявлено о создании из представителей белорусских граждан постоянного действующего органа власти – Белорусского доверенного бюро или "Рада доверия". В его состав вошли по одному представителю из округов – комиссары округов, 6 человек от центра: Ивановский – бургомистр Минска, Соболевский – от БНС, Рабушко – от профсоюзов, Ганько и Абрамова от Союза белорусской молодёжи (СБМ). С 1943 г. Кубе и его сторонники в оккупационной администрации важное место в осуществлении своей политической линии стали отводить созданию белорусской молодежной организации. Таким образом фюрер дарит бело­русской молодежи довольно самостоятельную организацию. Руководство организацией возла­гается на отдел политики, культуры и СД. Именно в Берлине при участии некоторых деятелей бело­русского национального движения был подготовлен проект устава СБМ и про­граммные тезисы, пропагандистские материалы, начата подготовка руководи­телей СБМ. Был создан молодежный отдел при Генеральном комиссариате в Минске, открыты учебные центры СБМ в Дроздах под Минском. Многое в СБМ копировалось с Гитлерюгенда. О том, что была создана ярко выраженная прогерманская, профашистская организация, свидетельствует и тематика семинаров, которые проводились при подготовке кадров в Альбертине, зачитывавшихся там докладов и рефератов: «Гауляйтэр Кубэ — прыяцель беларускага народа», «Нямеччына — краіна вызваліцельніца», «Чаму наш лес звязаны з Нямеччынай», «Нямеччы­на — прыклад пабудовы жыцця», «Беларусь на уздыме», «Чаму мы не хочам бальшавізму», «Чаму мы супраць сусветнага жыдоўства», «Бальшавізм нясе разбурэнне культуры», «СБМ — аб'яднанне прагрэсіўных сіл краіны» и др. СБМ заполучил свой печатный орган, ежемесячник «Жыве Беларусь», выпускали для него и учебно-инструктивную литературу. Большое пропаганди­стское значение придавалось ознакомительным экскурсиям активистов союза в Германию, где усваивался опыт Гитлерюгенда. Были найдены и средства на за­купку в Германии униформы для членов СБМ, которая распределялась на мес­тах за небольшую плату. Генеральный комиссариат «Белорутении» и военные власти тылового района группы армий «Центр» смогли довольно быстро дого­вориться о распространении деятельности СБМ и на Восточную Беларусь — уже в сентябре 1943 г. тут начали возникать его организации.

В конце 1943 г. на территорию Беларуси прибыло множество русских, украинских, татарских, грузинских, армянских, литовских, эстонских и др. полицейских и военных формирований, в том числе итальянских, польских и французских подразделений, которые сотрудничали с оккупантами.

В декабре 1943 г. оккупационные власти объявили о создании Белорусской Центральной Рады (БЦР) – белорусского национального правительства, подчиненного непосредственно немцам. В состав БЦР входило 14 человек. В их числе Островский (президент), Шкеленок (1-ый вице-президент), Соболевский (2-ой вице-президент). Было образовано 13 отделов: финансов, культуры, сельского и лесного хозяйства, профессиональных дел, религии и судных дел, военный и др. На местах данные отделы подчинялись германским комиссарам округов. Лидеры БЦР стремясь создать прообраз национального войска – Белорусскую краевую оборону (БКА), в марте 1944 г. объявили с разрешения немцев о повсеместной мобилизации мужчин 1908-1924 г. рождения. К концу 1944 г. удалось мобилизовать 24-25 тыс. человек, которые участвовали в борьбе против партизан. Во время освобождения Беларуси часть активных бойцов БКА вынуждена была отступить на территорию германского рейха. В конце июня 1944 г. лидеры БЦР сбежали в г. Кенигсберг, а затем в г. Берлин. С разрешения гитлеровцев проводили антисоветскую работу среди белорусской эмиграции с целью создания белорусской армии.

5. Уже в начале своей деятельности в Минске Кубе провозгласил, что обра­тит особое внимание на развитие культуры. Необходимо отдать должное Кубе и его сторонникам в оккупационной админи­страции в их попытках отойти от примитивных насильственных методов, найти какие-то моменты взаимопонимания в отношениях с частью белорусов. Пре­следуя интересы рейха, гауляйтер попытался сыграть на еще не искорененной за столетия польского и российского господства белорусской национальной идее, пробудив у сравнительно немногочисленных ее некоммунистических сторонников надежды на возрождение белорусской государственности под эги­дой Германии (у этих людей в умах держался и иной вариант на случай воен­ной неудачи немцев — найти покровительство в своих попытках установления некоммунистической белорусской государственности у стран западной демо­кратии). Найдя среди белорусского населения пускай и не очень значительный круг сторонников этих воззрений, а также использовав определенную часть бе­лорусской эмиграции, Кубе и разделявшие его взгляды другие немцы в оккупа­ционной администрации предприняли конкретные шаги.

В органе управления "Белорутенией" — Генеральном комиссариате, под­чиненном В. Кубе, были созданы отделы политики, пропаганды, культуры, мо­лодежный и женский отделы, призванные проводить в жизнь вышеназванную линию гауляйтера. Отделы культуры, просвещения и другие, родственные им, были организованы также при городских, окружных и районных органах управления. С подачи Кубе деятельность уцелевших и восстанавливаемых культурных очагов, образовательно-просветительных учреждений, информаци­онно-пропагандистских органов получила национально-белорусскую окраску.

Важное значение гитлеровцы придавали печатной пропаганде. С апреля 1942 г, в Беларуси стала издаваться «Minsker Zeitung» (некоторые материалы выходили в ней и на белорусском языке). Оккупационной администрацией было дано разрешение и выделены средства на издание коллаборационистской прессы. В крупных городах и во многих районах были восстановлены или созданы новые типографские центры, материальная база изданий. Коллаборационистские газеты регулярно снабжались политико-информационным материалом. Зорко работала фашистская цензура. Ей подвер­гались даже материалы, которые перепечатывались из немецких источников, поскольку могли содержать неуместные на страницах оккупационных изданий откровения расистского характера или рассуждения о целях войны и будущем проживающих здесь народов.

Фашистская пропаганда, информационно-духовное давление на населе­ние велись с помощью разнообразных средств. Одним из них было радио. Во время оккупации гитлеровцы разрешали слушать только их радиопередачи. Для пропагандистского воздействия на жителей захва­ченных областей фашистами была создана специальная радиогруппа "Восток", ее основной передатчик находился в Риге, вспомогательные — в ряде других городов, в том числе и в Минске. Для радиопропаганды использовались и пере­датчики вермахта.

Радиоприемников в личном пользовании у населения было мало, ибо их изымали как советские власти с началом войны, так и немецкие оккупацион­ные. Однако радиоточки устанавливали всем, кто хотел, за исключением евре­ев. На апрель 1943 г. в генеральном округе "Беларусь" было подготовлено к подклю­чению еще свыше 1 тысячи радиоточек. Содержа­ние передач было ярко выраженным пропагандистским, они звучали на белорусском и русском языках. В южных районах Беларуси, отошедших к рейхскомиссариату "Украина", использовался украинский. Целям немецкой пропаганды служили информационные витрины, выставки, в том числе передвижные, прославлявшие «величие» нацистской империи.

Политика оккупационной власти дополнялась открытием зрелищно-развлекательных заведений. Они несли идеолого-духовный заряд определенной направленности, обеспечивая, кроме того, впечатление заботы "цивилизован­ных немцев" о налаживании культурной жизни местного населения. В оккупированных городах Беларуси функционировали кинозалы. Так, на апрель 1943 г. в генеральном округе «Беларусь» их насчитывалось 36, с ежемесячной посещаемостью до 100 тысяч человек. Их непременным репер­туаром была немецкая хроника военных событий, «счастливая жизнь» в Германии.

Делались попытки использовать и воздействие театра. Из голодающих, обнищавших актеров, оказавшихся в Минске, приказом по городской управе (им были охвачены довоенные артисты белорусского драматического театра, театра юного зрителя, оперного театра, а также прибывшие из других городов) была утверждена труппа Белорусского драматического театра (драматический, оперный и балетный коллективы, хор и оркестр). Белорусский городской театр возобновил работу 1 сентября 1941 г. Ставились спектакли: «Евгений Онегин», «Коварство и любовь» Ф. Шиллера, «Свадьба Фигаро» Моцарта, «Запорожец за Дунаем» и др.

Оккупанты видели серьезное средство, влияющее на местное население, в лице религиозных организаций, и постарались держать их в русле своей' политики. С приходом немецких войск религиозная жизнь в Беларуси, лишь теплившаяся при большевиках, оживилась. Ее восстановлению оккупационные власти не препятствовали, даже способствовали, надеясь на приобретение по­литических выгод, расположения, симпатий со стороны определенных слоев народа. Разрешенная немецкими оккупационными властями церковно-религиозная жизнь в Беларуси была поставлена под их строгий, жесткий кон­троль. Уже с осени 1941 г. гитлеровцами, вступившими в контакт с деятелями белорусской коллаборации, было выдвинуто требование объявления автокефа­лии белорусской православной церкви. Оккупанты, желая использовать коллаборацию, поддержали основные требования ее лидеров в религиозном во­просе — возрождение церкви должно проходить в национальном духе, она должна называться «белорусской», «национальной», в ней должны присутство­вать «беларуская мова, беларускі дух». В конце августа 1942 г. оккупанты и коллаборационисты добились про­ведения в Минске так называемого Всебелорусского церковного собора, при­нявшего под их давлением решение об автокефалии белорусской православной церкви.

Оккупационные власти, выдвигая условием лояльность по отношению к ним, допускали деятельность в Беларуси различных религиозных конфессий. С приходом немецко-фашистских войск в Беларуси активизировалась деятельность униатских общин. В марте 1942 г. Кубе узаконил деятельность белорусского экзархата греко-католической церкви. Католическая церковь в Беларуси характеризуется как враждебная нем­цам сила в высказываниях многих функционеров оккупационной власти.

10 сентября 1941г. было опубликовано обращение Кубе к населению генерального округа "Белорутения", в котором излагались временные инструк­ции, касающиеся школьного дела. Еврейские дети обучению не подлежали. Для всех остальных в возрасте с 7 до 14 лет (для юношей 14-20 лет и девушек 17-20 лет вводилась трудовая повинность) намечалось обязательное школьное обучение. С 1 октября 1941 г. предписывалось открыть начальные школы. В октябре 1941 г. было обнародовано распоряжение Кубе "Временный школьный порядок".

Выступая на совещании школьных инспекторов в Минске 15 декабря 1941 г., В. Кубе в очередной раз подчеркнул роль немцев как "освободителей" белорусов, что "белорусский народ освобожден от ненавистной и кровавой ти­рании", и что он, как гауляйтер, "рассматривает духовное возрождение бело­русского народа как первоочередную задачу", а начало этому должно быть по­ложено с детей, школы.

Общее руководство "образовательным процессом" в «Белорутении» осуществляли отделы политики, культуры и молодежи такого оккупационного органа управления, как Генеральный комиссариат. Была предпринята попытка создания и специальных органов управления образованием. 7 октября 1941 г. Кубе подписал приказ о создании при Генеральном комиссариате Инспектората белорусских школ. При окружных, город­ских и районных управах создавались «отделы культуры и просвещения», ра­ботавшие под жестким немецким контролем. Коллаборантские организации и руководство распространяли свое влияние на школьное дело посредством «Белорусской народной самопомощи», «Белорусской Рады Доверия», впоследствии за­нималась проблемами образования (насколько позволяла заниматься обстанов­ка конца 1943 — первой половины 1944 гг.) и «Белорусская Центральная Рада». Кроме начальных администрация Кубе разрешила в 1941 г. в ряде мест работу и семилетних школ. В дополнение к этому усилиями местных деятелей было открыто некоторое число школ профессиональных (следует подчеркнуть, что освоение местной молодежью сельскохозяйственных и рабочих профессий входило в планы оккупантов — рабочие руки рейху были нужны). Всего в 1941/42 учебном году по данным коллаборантской документации, отложившейся в архивах, в генеральном окру­ге, подчиненном Кубе, действовало 3050 школ, обучавших около 280 тыс. уче­ников. Здесь работало, согласно названной отчетности, более 10 тыс. учителей (как уже указывалось, всем довоенным специалистам под угрозой преследова­ний предписывалось вернуться к прежнему месту работы; подбирались и новые кадры).

На 1 октября 1942 г. в Минске действовало 14 школ (в них — немногим более 7 тыс. детей и около 260 учителей).

Таким образом в конце 1943 - начале 1944 г. немцы стремились создавать види­мость национального государства белорусов со своим правительством, мираж­ную картину расцвета белорусской культуры — на это работала пресса, тиражи которой в этот период сильно выросли, и школы, и СБМ, и церковь.

6. Главным средством насаждения и поддержания "нового порядка" был массовый террор, который осуществляли войска СС (Schtzstaffeln – отряды охраны), СА (Sturmabteilungen – штурмовые отряды), полиция безопасности (Sicherheitspolizei) и служба безопасности СД (Sicherheitsdienst), тайная полевая полиция ГФП, охранная полиция (Schutzpolizei) и т. д. Органы полиции безопасности и СД были представлены специальными оперативными отрядами военного типа – айнзацгруппами и зондеркамандами – специальные истребительские военные объединения, предназначенные для ликвидации людей. Данные отряды входили в состав оперативной группы "Б". В группе насчитывалось от 1 тыс. до 1.200 человек: 350 членов СС, 100 членов гестапо, 80 человек местной полиции, 30-50 работников СД и т. д. Группа делилась на команды, которые действовали в тыловом районе немецких армий.

В массовых злодеяниях непосредственно участвовали войска немецкой армии. В сентябре-ноябре 1941 г. в составе оккупационных войск находилось более 6 специальных охранных дивизий. В конце лета 1941 г. гитлеровцы направили на Беларусь несколько вооружённых националистических украинских формирований и литовский батальон. 2-ой литовский батальон прибыл из г. Каунаса в октябре 1941 г. (с ноября 1941 г. он получил название 12-ый литовский полицейский батальон) под командованием майора Импулявичуса. Батальон нес охранную и караульную службу, а также принимал участие в карательных акциях против партизан и в уничтожении еврейского населения Беларуси. На территории Беларуси в войсках вермахта, формированиях СС, полиции безопасности и СД, а также в различных оккупационных вспомогательных частях и командах находились представители различных национальностей, в том числе латыши. Латыши служили в них, или работали, в основном в качестве переводчиков, унтер-офицеров и рядовых солдат, а также в качестве специалистов: хозяйственных советников, агентов, следователей т. д. Последними преимущественно было укомплектовано специальное подразделение Высшего начальника СС и полиции Осланда, которое дислоцировалось при минском СД. Как видно из архивных материалов, главной его задачей было оказание помощи в борьбе против антифашистского подполья и партизанского движения, а также активное участие в акциях уничтожения еврейского населения Беларуси. О том, как использовались латыши в проведении акций уничтожения евреев, видно из приказа оберштурмбанфюрера СС командира полиции безопасности и СД в Минске Эдуарда Штрауха от 1943 г. об уничтожении евреев г. Слуцка: "8 — 9 февраля в г. Слуцке силами местной команды будет проводиться переселение проживающих в городе евреев. В акции примут участие около 110 служащих латышской добровольческой роты".

На белорусской земле фашистами твори­лись неслыханные преступления и зверства. Грубо поправ принципы междуна­родных конвенций и обычаи ведения войны, растоптав все нормы общечелове­ческой морали, фашисты повсеместно совершали зверские расправы над мир­ным населением, военнопленными, развернули массовое истребление людей.

За время оккупации немцы провели в Беларуси более 140 карательных экспедиций, во время которых целые районы превратили в "зоны пустыни". 22.03.1943 г. полицейские сожгли живыми 149 жителей д. Хатынь, вблизи Логойска. Участь Хатыни, сожженной вместе со всеми жителями, постигла 630 белорус­ских деревень. Около 4800 населенных пунктов Беларуси были уничтожены гитлеровцами с частью их населения. Огромное число жителей Беларуси — как гражданских лиц, так и ставших военнослужащими Советской Армии, — изве­дало ужасы фашистских лагерей смерти. Только в самой Беларуси таких лаге­рей, их филиалов и отделений функционировало более 260. На территории Беларуси сложилась сетка лагерей – типичная примета нацистского хозяйствования. Лагеря решали несколько задач: средство страха, для повышения эффективности работы, своевременное представление рабочей силы. В каждом районе действовали концлагеря, тюрьмы, гетто. С начала фашистской оккупации в концлагерях, образованных в Минске и вблизи столицы (Масюковщина, Дрозды, Тростенец), в Бобруйске, Полоцке, Могилеве, Глубоком, Молодечно, Слуцке и во многих других населенных пунктах страдали и гибли десятки тысяч людей. Процесс ликвидации населения фашисты механизировали – людей отравляли газами в камерах, душегубках (Gaswagen).

В захваченных городах и населенных пунктах Беларуси германские военные власти в первые же дни оккупации издавали приказы, обязывавшие евреев регистрироваться по месту жительства, носить всем лицам еврейской национальности, достигшим десятилетнего возраста, «в целях обозначения расовой принадлежности» отличительные знаки - белые повязки со звездой Давида или желтые нашивки, приказы, отменявшие право свободного передвижения евреев, вводившие обязательные принудительные работы для евреев обоего пола в возрасте от 14 до 60 лет, о создании юденратов (еврейских советов). Юденраты создавались до образования гетто. Административное распоряжение командующего тылом группы армий «Центр» от 13 июля 1941 г. обязывало во всех еврейских общинах до 21 июля 1941 г. образовать еврейские советы для выполнения всех распоряжений военных властей и полиции. Следующий этап в разрешении «еврейского вопроса» заключался в том, чтобы собрать и сконцентрировать евреев на ограниченной территории города, которая называлась гетто. Заключение в гетто было этапом, предшествовавшим массовому окончательному уничтожению. Граждане еврейской национальности, принудительно переселенные в специально отведенные районы города, занимающие, как правило, малое пространство, размещались в условиях чрезмерной скученности, были лишены свободы. Территория гетто била огорожена колючей проволокой, изолирована от внешнего мира, охранялась войсками СС и полиции. Все трудоспособные евреи были заняты на военных предприятиях, выполняли различные работы для нужд военного хозяйства и оккупационных властей. Гетто являлись не только местом жительства евреев, но и работы. В гетто создавались портняжные, столярные, слесарные, обувные и другие мастерские, выполнявшие преимущественно заказы гражданских властей и вермахта. Гетто запрещалось покидать без специально установленных пропусков, либо вне рабочих команд в сопровождении охраны. Попытки бегства из гетто карались смертью.

Условия, в которых были вынуждены жить и работать узники, сходны по содержанию с внутренним режимом концентрационных лагерей. Но концентрация и изоляция евреев строго по национальном признаку происходила в специально отведенных городских кварталах, где ранее проживала большая часть еврейского населения.

7. В ходе войны, в столкновении с фашизмом Беларусь потеряла свыше чет­верти своего населения, огромные материальные и культурные ценности. За 1941-1944 гг. нацисты уничтожили в Беларуси свыше 500 крупных памятни­ков культурного и научного характера, причинили как в ходе военных дейст­вий, так и путем сознательного целенаправленного разрушения огромнейший ущерб культурным учреждениям республики. Ими было разрушено свыше 5300 клубов и красных уголков, более 200 библиотек, 26 музеев, много других очагов культуры. Ущерб, причиненный захватчиками только учреждениям ис­кусств, исчислялся в 163,4 млн. рублей, в ценах того времени. Разрушались и разграблялись ВУЗы, средние специальные учебные заведения и школы. Окку­панты полностью уничтожили в Беларуси 6177 школ и повредили 2648, унич­тожили в школах республики 20-миллионный книжный фонд, разорили около 2200 медучреждений, свыше 2600 детских заведений.

Варварское отношение фашистов к достоянию чуждой им культуры хорошо видно на примере Минска, столицы Беларуси. Они уничтожили здесь 47 школ, 24 детских сада, Дворец пионеров, разрушили Белгосуниверситет вместе с его зоологическим, геолого-минералогическим и историко-археологическим музеями, медицинский и политехнический институты, кон­серваторию и многие другие здания культурно-просветительных и учебных за­ведений. В лабораториях Академии наук ломалось оборудование, наиболее ценное вывозилось в Германию. Был выброшен на улицу и сожжен академиче­ский архив. Оставляя Минск в 1944 г., гитлеровцы сожгли главный и лабора­торный корпуса Академии, лабораторное здание Ботанического сада. В Германию было вывезено 1,5 млн. книг из Государственной библиотеки БССР имени В. И. Ленина, в том числе такие ценные книги, как собрание изда­ний Ф. Скорины, первые издания Литовского статута, коллекции рукописей Я. Купалы, М. Богдановича.

Захватчики уничтожили государственную картинную галерею, находив­шуюся в Минске, разграбили представлявшие значительную ценность картины и скульптуры (более 500 произведений). Фашистскими вандалами были раз­громлены Белорусский театр оперы и балета (декорации, мебель, люстры, зеркала, картины, ковры вывезены в Германию), 1-й Белорусский драмтеатр, Дом народного творчества, Дома союзов писателей, художников и композито­ров.

В Минске находилось большое, частично очень ценное собрание предме­тов искусства и картин, которые почти полностью вывезены из города. По при­казу рейхсфюрера СС Генриха Гиммлера большинство картин было упакова­но эсэсовцами и отправлено в Германию. Речь идет о миллионных ценностях, изъятых в генеральном округе Беларуси. Гитлеровцы разграбили хранилища культурных ценностей и в других городах республики, старинные замки Бела­руси, десятки храмов и памятников старины. Подтверждением этого может служить сообщение сотрудников управления по делам архитектуры при СНК БССР, обследовавших в конце 1944 г. Витебск, Полоцк, Могилев, Гродно, Бобруйск: "Большинство памятников белорусской архитектуры разрушено и полуразрушено". В Витебске из 20 архитектурных памятников было совершенно разрушено 7, полуразрушено — 12. В их чис­ле — Благовещенская церковь X в. и храм Петра и Павла XVIII в., подорванные немцами. В Гомеле оккупанты сожгли и повредили дворец Румянцева (Паскевича) XVIII в.; в Могилеве взорвали Спасскую церковь, сожгли ратушу. В По­лоцке среди других пострадали такие архитектурные ценности, как Софийский храм, Спасо-Ефросиньевская церковь. В белорусских деревнях, сожженных ка­рателями, погибли тысячи декоративно украшенных резьбой изб.

Повальному грабежу и уничтожению были подвергнуты архивные храни­лища Беларуси. В 1941-1944 гг. гитлеровцы вывезли и уничтожили более 3 миллионов архивных дел, примерно половину документальных материалов, имевшихся в наличии к началу вторжения германских войск.

Генеральный план "Ост" предусматривал полное уничтожение "комму­нистической интеллигенции". В начале июля 1941 г. всем мужчинам Минска в возрасте от 18 до 45 лет оккупантами было предпи­сано явиться на регистрацию. Тех, кто пришел, согнали в лагерь в районе деревни Дрозды под Минском. В ходе проверки контингента лагеря выявлен­ные руководящие советские и партийные работники были уничтожены.

В тисках врага гибли творческие работники, мастера слова, кисти и резца, ученые, преподаватели. В 1941 г. гитлеровцы расстреляли активного участника национально-освободительной борьбы в Западной Беларуси, долго томившего­ся в польской тюрьме "Лукишки" в Вильно белорусского поэта А. Дубровича (Алексея Редьку), в 1942 г. — писателя И. Левковича. В 1942 г. погиб также в фашистских застенках режиссер предвоенного польского театра в г. Гродно и г. Белостоке А. Венгерко. Белорусы видели и чувствовали на себе всю жестокость оккупационного режима, его антинародный, антибелорусский характер.

Литература

1. Аблова Р. Это было в Белоруссии. – М., 1957.

2. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941-1945: Энцыклапедыя. – Мн., 1990.

3. Белорусские остарбайтеры: Угон населения Беларуси на принудительные работы в Германию, 1941-1944: Док. и материалы: В 2 кн. – Мн., 1996-1997.

4. Великая Отечественная война 1941-1945: Энциклопедия. – М., 1985.

5. Каваленя А. А. Беларусь у выпрабаваннях вайны (1939-1945 гг.): Вучэб.-метад. дапам. – Мн., 1959.

6. Каваленя А. А. Прагерманскія саюзы моладзі на Беларусі 1941-1944. Вытокі. Структура. Дзейнасць. – Мн., 1999.

7. Кузьменко В. Интеллигенция Беларуси в период фашистской оккупации (1941-1944). – Мн., 2001.

8. Літвін А. М. Акупацыя Беларусі (1941-1944): пытанні супраціву і калабарацыыі. – Мн., 2000.

9. Новікаў С. Я. Эканамічная палітыка нацысцкай Германіі ў Беларусі 1941-1944 гг. (агляд крыніц і германскай гістарыяграфіі 1990-ых гг.). – Мн., 2002.

10. Нямецка-фашысцкі генацыд на Беларусі (1941-1944). – Мн., 1995.

11. Туронак Ю. Б. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. – Мн., 1993.

12. Умрейко С. А., Залесский А. И., Кобринец П. Н. Патриотизм учителей и школьников Белоруссии в борьбе против немецко-фашистских оккупантов. – Мн., 1980.

13. Тэма 7. Партызанская і падпольная барацьба на акупаванай тэрыторыі Беларусі

15. Станаўленне і развіццё партызанскага руху. Складаная міжнародная сітуацыя 30-х гг. вымусіла савецкі ўрад на выпадак нападу фашысцкай Германіі пачаць ўздоўж заходняй мяжы падрыхтоўку да партызанскай барацьбы, якой займаліся партыйныя органы і камандуючы войскамі Беларускай ваеннай акругі І.П. Убарэвіч, прыхільнік тэорыі ўзаемадзеяння рэгулярных войскаў з партызанамі. На захад ад лініі Полацкага, Мінскага, Слуцкага і Мазырскага ўмацаваных раёнаў органамі дзяржбяспекі стваралася заканспіраваная сетка абучаных падпольных дыверсійных груп і дыверсантаў-адзіночак у гарадах і на буйных чыгуначных вузлах, фарміраваліся Бабруйскі, Барысаўскі, Мазырскі, Мінскі, Полацкі, Слуцкі манеўраныя партызанскія атрады па 300 – 500 чал. кожны на чале з К.П. Арлоўскім, С.А. Ваўпшасавым, В.З. Коржам, С.А. Макарэвічам, А.М. Рабцэвічам, А.К. Спрогісам. У склад партызанскіх фарміраванняў уваходзілі камуністы, камсамольцы, удзельнікі грамадзянскай вайны, якія прайшлі спецыяльнае навучанне ў закрытых школах. У лясах для кожнага атрада ўтвараліся сховішчы зброі, боепрыпасаў, амуніцыі, харчавання, сродкаў сувязі і інш. Аднак у 1937–1938 гг. атрады былі расфарміраваны, запасы зброі і боепрыпасаў ліквідаваны, а падрыхтаваныя партызанскія камандзіры, акрамя тых, хто ваяваў у Іспаніі, рэпрэсіраваны.

16. Даваенная ідэалагічная ўстаноўка аб баявых дзеяннях у выпадку нападзення выключна на тэрыторыі праціўніка і масавыя рэпрэсіі партызан грамадзянскай вайны, з аднаго боку, і хуткае наступленне ворага, з другога, перашкаджалі партыйным і савецкім работнікам належным чынам падрыхтавацца да падпольнай дзейнасці. Асноўная работа па арганізацыі падполля і партызанскага руху вялася ва ўмовах акупацыі.

17. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны партыйнымі органамі прымаецца рад праграмных дакументаў, у якіх вызначаліся асноўныя задачы па разгортванні партызанскай барацьбы на акупаванай тэрыторыі, даваліся канкрэтныя ўказанні па формах арганізацыі, сродках сувязі і мерах канспірацыі. У дырэктыве СНК СССР і ЦК ВКП(б) ад 29 чэрвеня 1941 г. партыйным і савецкім арганізацыям прыфрантавых абласцей загадвалася арганізоўваць у захопленых ворагам раёнах партызанскія атрады і дыверсійныя групы, паўсюдна ствараць невыносныя ўмовы для захопнікаў і знішчаць іх на кожным кроку, зрываць усе мерапрыемствы фашысцкіх улад. У адпаведнасці з гэтай дырэктывай ЦК КП(б)Б прыняў дырэктыву № 1 "Аб падрыхтоўцы да пераходу на падпольную работу партарганізацый раёнаў, якія знаходзіліся пад пагрозай фашысцкай акупацыі" (30 чэрвеня 1941 г.) і дырэктыву № 2 "Партыйным, савецкім і камсамольскім арганізацыям па разгортванню партызанскай вайны ў тыле ворага" (1 ліпеня 1941 г.), у якіх камсамольцам і камуністам рэкамендавалася застацца на занятай ворагам тэрыторыі, а перад партызанамі ставілася задача шукаць ворага, не даючы яму спакою ні днём, ні ноччу, падрываць масты, цягнікі, парушаць тэлефонна-тэлеграфную сувязь, падпальваць склады і інш. Асноўную ролю ў арганізацыі партыйнага падполля і разгортванні партызанскага руху сыграла пастанова ЦК ВКП(б) ад 18 ліпеня 1941 г. "Аб арганізацыі барацьбы ў тыле германскіх войск", у якой партызанская барацьба разглядалася як ўзброеная форма палітычнай барацьбы.

18. На захопленай ворагам тэрыторыі для ваенна-палітычнай і арганізацыйна-кіруючай дзейнасці стваралася сетка падпольных цэнтраў, пярвічных арганізацый і груп: абласныя і раённыя партыйныя камітэты, цэнтры, тройкі і інш. Для арганізацыі падполля і партызанскага руху ЦК і абкомы КП(б)Б пакінулі на месцах 1215 камуністаў, каля 5 тыс. камсамольцаў. Усяго летам 1941 г. для барацьбы ў тыле ворага ў Беларусі засталося каля 8 тыс. камуністаў. Аднымі з першых пачалі дзейнічаць Мінскі, Гомельскі, Пінскі абласныя і Гомельскі гарадскі падпольныя партыйныя і камсамольскія камітэты. У акупаваных пазней Гомельскай і Палескай абласцях партыйныя органы здолелі лепш падрыхтавацца да партызанскай барацьбы.

19. Але з-за шэрага прычын: нявопытнасць, страты, слабае матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне, адсутнасць сувязі і інш. большасць з партыйных органаў у пачатку вайны не здолелі цэнтралізавана і мэтанакіравана ўзначаліць барацьбу з фашыстамі.

20. Ініцыятарамі стварэння партызанскіх атрадаў і груп сталі камуністы, савецкія работнікі, беспартыйныя патрыёты, байцы, камандзіры і палітработнікі Чырвонай арміі, што апынуліся ў тыле фашысцкіх войскаў па розных прычынах, трапілі ў акружэнне ў пачатку вайны або вырваліся з варожага палону. У адрозненне ад арганізацый, пакінутых ці накіраваных на акупаваную тэрыторыю з савецкага тылу, яны вызначаліся больш эфектыўнай дзейнасцю. Асновай многіх партызанскіх атрадаў былі патрыятычныя групы, якія ўзніклі паўсюдна на акупаванай тэрыторыі Беларусі. Значную ролю ў арганізацыі партызанскага руху адыгралі дыверсійна-разведвальныя групы, якія перакідваліся за лінію фронта ў тыл ворага. Для паскарэння падрыхтоўкі людзей, якія накіроўваліся за лінію фронту са спецыяльнымі заданнямі, у раёне Гомеля быў створаны аператыўна-вучэбны цэнтр Заходняга фронту. Пры ім у вёсцы Марковічы Церахаўскага раёна Гомельскай вобласці працавала школа з філіяламі ў Мазыры і Арле па падрыхтоўцы партызанскіх кадраў, якую на працягу лета 1941 г. скончылі амаль 1,5 тыс. чал. Пэўную ролю ў стварэннне партызанскіх фарміраванняў унеслі органы ўнутраных спраў Беларусі (НКУС – НКДБ). Увогуле на працягу 1941 г. было падрыхтавана і накіравана ў тыл праціўніка каля 4,5 тыс. чал. Ва Усходняй Беларусі да 30 партызанскіх атрадаў і груп ўзніклі на базе знішчальных батальёнаў і падраздзяленняў народнага апалчэння. Большую частку партызанскіх фарміраванняў, асабліва на Усходзе Беларусі, арганізавалі партыйна-савецкія органы. Касцяком партызанскіх атрадаў былі партыйна-камсамольскія работнікі. Так, у Гомельскай вобласці даваенныя кіраўнікі складалі каля 89% камандзіраў і камісараў партызанскіх атрадаў.

21. У ліку першых, узнікшых самастойна, быў Пінскі партызанскі атрад пад камандаваннем загадчыка фінансавага сектара Пінскага абкама партыі, удзельніка грамадзянскай вайны ў Іспаніі В.З. Каржа, які налічваў каля 60 чал. У вёсцы Загалле Любанскага раёна баявую партызанскую групу стварыў Дз. Хаміцэвіч. У Чашніцкім раёне узброеную барацьбу супраць акупантаў узначаліў Ц.Я. Ермаковіч. З ліку рабочых і службоўцаў Пудацьскай кардоннай фабрыкі ў Суражскім раёне 9 ліпеня быў створаны атрад на чале з яе дырэктарам М.П. Шмыровым. У 1941 г. сваёй актыўнасцю вызначаліся партызанскія атрады Камарова (В.З. Каржа) у Пінскім раёне, "Чырвоны Кастрычнік" на чале з Ц.П. Бумажковым і Ф.І. Паўлоўскім у Кастрычніцкім раёне Палескай вобласці, "Бацькі Міная" (М.П. Шмырова) і "Радзіма" ў Віцебскай вобласці, "Бальшавік" у Гомельскай вобласці, атрады А.І. Далідовіча ў Любаньскім, В.Ц. Меркуля ў Старобінскім, М.І. Жукоўскага ў Слуцкім, М.П. Пакроўскага ў Рудзенскім, І.Я. Яраша ў Барысаўскім раёнах Мінскай вобласці, 277 Клічаўскі партызанскі атрад пад камандаваннем С.А. Мазура і камісара І.З. Ізоха ў Магілёўскай вобласці і інш.

22. У цэлым, у гістарычнай літаратуры няма адзінства думак наконт дакладнай колькасці партызанскіх фарміраванняў Беларусі ў 1941 г. Па дадзеным на 25 ліпеня 1941 г. у рэспубліцы было сфарміравана 118 партызанскіх атрадаў і груп, у якіх налічвалася 2644 чал., з якіх 88 былі перапраўлены ў занятыя ворагам раёны за лінію фронта з Магілёва, Лёзна, Рослаўля, Гомеля. Многія атрады, асабліва ў заходніх абласцях, арганізоўваліся стыхійна, пад уплывам воінаў-акружэнцаў і мясцовых актывістаў. Большая частка з іх праіснавала нядоўга і потым распалася па прычынах рознага характару. Не ўсе атрады, створаныя да ўстаноўленага тэрміну, змаглі прыступіць да сваёй дзейнасці непасрэдна ў тыле ворага. Гэта датычыцца шэрага атрадаў, сфарміраваных загадзя ў раёнах да іх акупацыі ці падрыхтаваных у прыфрантавой паласе для адпраўкі на акупаваныя тэрыторыі, але па розным прычынам не прыступіўшых да выканання даручаных ім заданняў у варожым тыле. Але ўсё ж такі значная частка атрадаў здолела прыйсці на месца дыслакацыі і стаць арганізацыйным ядром для баяздольных партызанскіх фарміраванняў. Усяго, па няпоўных дадзеных, у 1941 г. у Беларусі было арганізавана і дзейнічала 247 партызанскіх атрадаў і падпольных груп.

23. Першыя партызанскія атрады, падпольныя арганізацыі і дыверсійныя групы наладжвалі засады і праводзілі дыверсіі на грунтавых і шашэйных дарогах, чыгунках, лініях сувязі, рабілі налёты на гарнізоны, ваенныя склады і базы, вялі разведку, у прыфрантавой паласе ўзаемадзейнічалі з часцямі Чырвонай арміі. Пінскі партызанскі атрад пад камандаванем В.З. Каржа, створаны 26 чэрвеня з партыйна-савецкіх работнікаў і камсамольцаў Пінска, ужо 28 чэрвеня правёў свой першы бой. Партызанскі атрад "Чырвоны Кастрычнік", створаны 26 чэрвеня 1941 г. на базе знішчальнага батальёна, вёў баі разам з часцямі Чырвонай арміі. Пры падтрымцы браняпоезда атрад 18 ліпеня разбіў штаб нямецкай дывізіі ў вёсцы Воземля Акцябрскага раёна, знішчыў каля 80 салдат і афіцэраў праціўніка, захапіў палонных і значныя трафеі. 6 жніўня 1941 г. кіраўнікам атрада Ц.П. Бумажкову і Ф.І. Паўлоўскаму першымі з савецкіх партызан было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Аднак у цэлым удары па акупантам у 1941 г. былі лакальнымі і разрозненымі, меліся недахопы ва ўзгодненасці і скаардынаванасці дзеянняў партызан і падпольшчыкаў.

24. З наступленнем зімы і ў сувязі з адсутнасцю вопыта барацьбы, вопытных арганізатараў, камандных кадраў, спецыялістаў партызанскай барацьбы, неабходнай колькасці зброі, боепрыпасаў, прадуктаў харчавання, цёплай вопраткі і медыкаментаў шэраг атрадаў і груп часова разбуйніліся ці перайшлі на паўлегальнае становішча, каб з наступам вясны зноў узяцца за зброю. Частка атрадаў і груп, створаных летам і восенню 1941 г., была разбіта ці рассеяна, некаторыя самараспусціліся, іншыя пасля выканання заданняў выйшлі ў савецкі тыл. На пачатку 1942 г. у Беларусі дзейнічала каля 3 тыс. партызан.

25. Такім чынам, станаўленне партызанскіх фарміраванняў у Беларусі пачалося яшчэ напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны і працягвалася ў пачатковы перыяд вайны. Вялікую ролю ў арганізацыі партызанскіх фаріміраванняў адыгралі даваенныя партыйныя і савецкія работнікі, воіны-акружэнцы, беспартыйныя патрыёты. Другая палова 1941 г. была перыядам станаўлення партызанскага руху ў Беларусі, які перажываў арганізацыйныя цяжкасці. Партызанскія атрады і групы ўзніклі на ўсёй тэрыторыі Беларусі, чаму садзейнічала лясіста-балоцістая мясцовасць.

26. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны асноўная работа па арганізацыі падпольнай і партызанскай барацьбы вялася ва ўмовах акупацыйнага рэжыму пры адсутнасці падрыхтаваных кадраў і вопыту барацьбы, што вылілася напачатку ў вялікія страты сярод патрыётаў. Арганізацыйныя недахопы, застарэлае разуменне задачаў партызанскай барацьбы, адсутнасць міна-выбуховых сродкаў і немагчымасць тым самым праводзіць буйныя дыверсіі, нястача сродкаў сувязі, выбар адкрытых баёў як адной з асноўных формаў дзеянняў партызан, недаацэнка дыверсійных формаў барацьбы, нежаданне вышэйшага ваенна-палітычнага кіраўніцтва СССР вызваліць уласных ваеннапалонных – усё гэта не дазволілі скарыстацца нямецкім правалам ў арганізацыі тылавога забеспячэння войскаў да пачатку зімы. Камунікацыі нямецкіх войскаў не сталі аб'ектам шырокамаштабнай дзейнасці партызан. Частыя сутыкненні, а часам і адкрытыя баі з карнікамі абумовілі значныя страты сярод патрыётаў.

27. Развіццё партызанскага руху. Узмацненне барацьбы. Актывізацыя партызанскага руху ў Беларусі была звязана з перамогай савецкіх войскаў над нямецка-фашысцкімі захопнікамі пад Масквой і контрнаступленнем Чырвонай Арміі зімой 1941/42 гг. Вялікую ролю ў далейшым разгортванні партызанскай барацьбы адыгралі Віцебскія (Суражскія) «вароты» – 40-кіламетровы пралом у лініі фронту на стыку нямецка-фашысцкіх груп армій «Поўнач» і «Цэнтр» паміж Веліжам і Усвятамі, які стварыўся ў выніку наступлення савецкай 4-й ударнай арміі Калінінскага фронту і вызвалення прыфрантавых раёнаў партызанамі. Вароты дзейнічалі з 10 лютага да 28 верасня 1942 г. Праз «вароты» партызаны падтрымлівалі кантакты з Віцебскім абкомам КП(б)Б і аблвыканкомам, якія размяшчаліся на тэрыторыі Усвяцкага і Веліжскага раёнаў Смаленскай вобласці, з Паўночна-Заходняй аператыўнай групай ЦК КП(б)Б, камандаваннем 4-й ударнай арміі; у тыл ворага накіроўваліся арганізатарскія і дыверсійныя групы, зброя, боепрыпасы, медыкаменты, літаратура; з акупаванай тэрыторыі выходзілі партызанскія атрады на перафарміраванне, добраахвотнікі, каб уступіць у Чырвоную Армію, насельніцтва, якое ратавалася ад карнікаў (эвакуіравана ў савецкі тыл каля 200 тыс. чал.— жанчын, старых, дзяцей), ішлі абозы з прадуктамі ў фонд Чырвонай Арміі.

28. Значны ўклад ва ўстанаўленні сувязі з партызанамі і падпольшчыкамі Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай абласцей, аказанні ім дапамогі адыграла створаная ў сакавіку 1942 г. у вёсцы Тарапецкага раёна Калінінскай вобласці Паўночна-Заходняя аператыўная група ЦК КП(б)Б на чале з Р.Б. Эйдзінавым. Праз віцебскія "вароты" яна пераправіла ў тыл ворага больш за 20 партызанскіх атрадаў, 102 арганізатарскія і 62 дыверсійныя групы (больш 3 тыс. чал.), больш як 5 тыс. адзінак зброі, газеты, лістоўкі. Філіял аператыўна-вучэбнага цэнтра пры групе падрыхтаваў больш за 600 падрыўнікоў.

29. Станоўчую ролю ва ўдасканаленні пабудовы і кіраўніцтва партызанскіх сіл, абагульненні баявога вопыта, каардынацыі дзеянняў партызан і арганізацыі іх узаемадзеяння з Чырвонай арміяй, забеспячэнні патрыётаў зброяй, узрыўчаткай, радыёсувяззю, каманднымі кадрамі адыграў створаны 30 мая 1942 г. з мэтай цэнтралізацыі кіраўніцтва партызанскім рухам пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандавання ваенна-аператыўны орган – Цэнтральны штаб партызанскага руху (ЦШПР) на чале з 1 сакратаром ЦК КП(б)Б П.К. Панамарэнка. 9 верасня 1942 г. замест расфарміраванай Паўночна-Заходняй аператыўнай групы ЦК КПБ(б)Б быў створаны Беларускі штаб партызанскага руху (БШПР) на чале з П.3. Калініным, які спачатку размяшчаўся ў вёсках Тарапецкага раёна Калінінскай вобласці, пазней – у Маскве, на ст. Сходня каля Масквы, у в. Чонкі Гомельскага раёна. Пазней з мэтай паляпшэння аператыўнага кіраўніцтва баявымі дзеяннямі партызанскіх фарміраванняў, каардынацыі іх дзеянняў з савецкімі войскамі былі створаны і прыкамандзіраваны да ваенных саветаў 1, 2, 3-га Беларускіх і 1-га Прыбалтыйскага франтоў аператыўныя групы БШПР. Гэта дазволіла скіраваць барацьбу партызан на максімальную дапамогу Чырвонай Арміі, узмацніць удары па камунікацыях ворага, асабліва па чыгуначных магістралях.

30. У 1942 г. ЦК КП(б)Б накіраваў на тэрыторыю акупаванай Беларусі 14 партызанскіх атрадаў і 92 арганізатарскія групы (2600 чал.), падрыхтаваных ў Асобым беларускім зборы – спецкурсах для падрыхтоўкі кадраў для партызанскіх фарміраванняў, працаваўшых з красавіка 1942 г. каля Мурама Горкаўскай вобласці. Кадры для партызанскага руху і падполля рыхтаваліся таксама ў 4 спецшколах: падрыўнікоў на базе аператыўна-вучэбнага цэнтра Заходняга фронту; радыстаў, падрыўнікоў, сувязных-разведчыкаў у спецшколах ЦШПР. У 1942 г. імі было падрыхтавана і накіравана ў тыл ворага 175 дыверсійных груп (2077 чал.).

31. Ваеннапалонныя, адпушчаныя з лагероў на зімоўку ў вёскі да родных і блізкіх, праігнаравалі ўказ вермахта, абвешчаны ў сакавіку 1942 г. аб вяртанні ў лагеры і папоўнілі шэрагі партызан. У 1942 – 1943 гг. узмацніўся прыток асобаў, якім пагражала вынішчэнне альбо пагроза смерці, моладзі, якая хавалася ад прымусовага вываза на працу ў Германію, вясковага насельніцтва, якое апанаваў страх перад пагрозай нямецкіх карных аперацый. Усё гэта разам з дапамогай савецкага тыла і спрыяльнай ваенна-стратэгічнай сітуацыяй на фронце (буйныя аперацыі ішлі на поўдні) выклікала хуткі рост партызанскіх сіл. У канцы 1942 г. налічвалася каля 50 тыс. партызан (1/4 з іх – акружэнцы). На пачатак студзеня 1943 г. колькасць партызан у Беларусі перавысіла 56 тыс. чал., у т.л. больш 11 тыс. у Заходняй Беларусі. Узброеную барацьбу супраць захопнікаў вялі 220 атрадаў, аб'яднаных у 56 брыгад і 292 самастойна дзейнічаючых атрады. Партызанскі рэзерв складаў на гэты час звыш 150 тыс. чалавек.

32. Партызанскія сілы Беларусі на працягу 1943 г. папоўніліся на 96 тыс. чал. (толькі ў Мінскай вобласці звыш 22 тыс. чал.), прычым больш за 85% з іх складалі мясцовыя жыхары. Асабовы склад партызан ў 1943 г. вырас у 2,7 раза (з 56,7 да 153,5 тыс. чал.). У гэтым жа годзе ў выніку распрапагандавання з ваенна-паліцэйскіх фарміраванняў у партызанскія атрады ўлілося каля 12 тыс. чал. У 1943 г. ЦК КП(б)Б і БШПР накіравалі ў Беларусь 13 атрадаў і 111 арганізацыйных і дыверсійных груп (больш 1,9 тыс. чал.), павялічыўся прыток спецыялістаў- падрыўнікоў. У партызанскіх фарміраваннях узмацнілася ваенная падрыхтоўка спецыялістаў, ствараюцца камсамольска-маладзёжныя дыверсійныя групы. Колькасны рост беларускіх партызан у 1943 г. абумовіў разгрупаванне і перабазіраванне партызанскіх сіл у рамках ажыццяўлення запланаванага размеркаванне атрадаў і брыгад па раёнам.

33. У чэрвені 1943 г. ЦК КП(б)Б прыняў пастанову "Аб мерапрыемствах па далейшым разгортванні партызанскага руху ў заходніх абласцях Беларусі". Для развіцця партызанскага руху ў Заходняй Беларусі праводзілася перадыслакацыя шэрагу партызанскіх фарміраванняў з усходніх у заходнія вобласці, а таксама іх перамяшчэнне ў межах асобных абласцей. Да зімы 1943/44 г. баявымі рэйдамі на захад выйшлі 12 брыгад і 14 асобных атрадаў агульнай колькасьцю каля 7 тыс. чал. У выніку гэтай акцыі колькасць партызанскіх сіл у заходніх абласцях павялічылася на працягу года больш чым ў тры разы (з 11,1 да 36,8 тыс. чал.), а колькасць атрадаў узрасла з 60 да 282.

34. Важнае значэнне для развіцця партызанскага руху мела матэрыяльна-тэхнічная дапамога з Вялікай зямлі. З савецкага тылу партызаны атрымлівалі зброю (аўтаматы, пісталеты, карабіны, вінтоўкі, кулямёты, процітанкавыя ружжы, мінамёты), боепрыпасы (міны, патроны), міна-выбуховыя сродкі (гранаты, тол, капсулі, бікфордаў і дэнатарны шнуры), амуніцыю, радыёстанцыі, медыкаменты, грузы з адзеннем, абуткам і прадуктамі. Толькі з чэрвеня 1942 г. па сакавік 1944 г. партызаны атрымалі 80 тыс. вінтовак, аўтаматаў, кулямётаў, 100 млн. патронаў, 400 т. выбуховых рэчываў. Але асноўнай крыніцай ўзбраення ўсё ж заставаліся трафейныя рэсурсы. Працоўныя савецкага тылу накіроўвалі партызанам пасылкі з абмундзіраваннем, цёплым адзеннем, медыкаментамі, харчамі, праводзілі збор сродкаў у фонд дапамогі народным мсціўцам. На працягу вайны на акупаваную тэрыторыю Беларусі было заслана з савецкага тылу больш 11,5 тыс. чал. спецыялістаў, у т.л. камандзіры атрадаў і груп, інструктары мінна-падрыўной справы, падрыўнікі, радысты, камсамольскія работнікі і г.д.

35. Арганізацыйная структура. Асноўнымі арганізацыйнымі формамі партызанскіх сіл у Беларусі былі група, атрад, полк, брыгада, злучэнне.

36. Партызанская групы як першапачатковыя арганізацыйна-баявыя адзінкі партызанскіх сіл ствараліся партыйнымі і савецкімі органамі на акупаванай захопнікамі тэрыторыі, а таксама фарміраваліся ў савецкім тыле. У пачатку групы стваралі камуністы, былыя члены КПЗБ, камсамольцы, беспартыйныя патрыёты і савецкія ваеннаслужачыя, якія трапілі ў акружэнне ці збеглі з варожага палону. Паводле прызначэння і спосабу фарміравання адрозніваліся партызанскія, ініцыятыўныя, спецыяльныя, дыверсійныя, разведвальныя і інш. групы. Дыверсійныя групы спачатку фарміраваліся ў савецкім тыле з кантынгенту, які быў абучаны падрыўной справе. 3 лістапада 1942 г. і асабліва летам 1943 г. пад кіраўніцтвам БШПР вялася масавая падрыхтоўка падрыўнікоў у партызанскіх брыгадах і атрадах. Вясной 1942 г. у сувязі з масавым прытокам мясцовага насельніцтва да партызан, выхаду ў лес падпольных груп партызанскія групы сталі хутка колькасна павялічвацца, у выніку чаго на іх базе масава ствараліся партызанскія атрады (зімой і вясной 1941—42 гг. на базе груп створана 150 новых атрадаў, за лета 1942 г. гэта лічба павялічылася яшчэ на 121 атрад).

37. Партызанскі атрад – асноўная арганізацыйна-баявая адзінка партызан. У Беларусі за ўвесь перыяд акупацыі дзейнічала 1255 партызанскіх атрадаў, у т.л. 202 дзейнічалі самастойна. Узначальвалі атрад камандзір і камісар. Апрача начальніка штаба і яго апарату, камандзір атрада меў намеснікаў па разведцы, дыверсіях, памочніка па забеспячэнню з адпаведнымі падраздзяленнямі. У партызанскіх атрадах былі пярвічныя партыйныя і камсамольскія арганізацыі. У перыяд арганізацыі і станаўлення атрады мелі па 25—70 партызан, дзяліліся на 2—3 баявыя групы. Тыповая структура атрада была блізкая да структуры рэгулярных войск: штаб, 3—4 роты, па 3 узводы ў кожнай, з 3 аддзяленнямі ва ўзводзе. У атрадзе фарміраваліся адна-дзве баявыя дыверсійныя групы, падраздзяленні баявога забеспячэння і матэрыяльнага абслугоўвання. Колькасны і баявы склад атрада быў непастаянны. Паводле прызначэння партызанскія атрады падзяляліся на звычайныя (унітарныя), спецыяльныя (дыверсійна-разведвальныя), кавалерыйскія, артылерыйскія, штабныя, рэзервовыя, мясцовыя самаабароны, маршавыя. Першыя атрады называліся паводле месца дыслакацыі, прозвішча або псеўданіма камандзіра, пазней ім надаваліся імёны вядомых палкаводцаў, палітычных, ваенных дзеячаў Савецкай дзяржавы, герояў грамадзянскай вайны і партызан, што загінулі. Атрадная форма арганізацыі партызанскіх сіл шырока распаўсюджваецца з вясны 1942 г. Да лістапада 1942 г. ужо налічвалася 430 партызанскіх атрадаў.

38. Партызанскі полк як адна з арганізацыйных форм аб'яднання партызанскіх сіл быў пашыраны на тэрыторыі Магілёўскай вобласці, дзе дзейнічала 14 палкоў, з іх 11 уваходзілі ў склад ваенна-аператыўных груп (ВАГ). Колькасць партызан, узбраенне і структура апарату кіравання палка былі амаль такія ж, як і ў партызанскай брыгадзе.

39. Партызанская брыгада – асноўнае злучэнне партызанскіх атрадаў. Аб'яднанне партызанскіх атрадаў у брыгады было выклікана разгортваннем партызанскага руху. На Беларусі першае падобнае да брыгады злучэнне партызанскіх атрадаў — «гарнізон Ф.I. Паўлоўскага» — было створана ў студзені 1942 г. у Акцябрскім раёне. У красавіку 1942 г. узніклі першыя брыгады: 1-я Беларуская пад камандаваннем М.Ф.Шмырова і "Аляксея" на базе атрадаў, якія дзейнічалі ў Суражскім і сумежных з ім раёнах Віцебскай вобласці. Брыгада М.Ф. Шмырова сумесна з часцямі Калінінскага фронту абараняла "Віцебскія вароты". На тэрыторыі 15 вызваленых сельсаветаў партызаны аднавілі савецкую ўладу. Першыя брыгады ўзніклі ў Віцебскай і Мінскай абласцях: у чэрвені 1942 г. іх было 12, а да канца года —53. Усяго на тэрыторыі Беларусі дзейнічала 199 партызанскіх брыгад. Брыгады былі атраднага (радзей батальённага) складу, ядналі ў асноўным 3—7 атрадаў, мелі ад некалькіх соцень да некалькіх тысяч байцоў. У большасці брыгад былі штабныя роты, ці ўзводы сувязі, аховы, радыёстанцыя, падпольныя друкарні, у многіх — свае шпіталі, майстэрні па рамонту зброі і маёмасці, узводы боезабеспячэння, пасадачныя пляцоўкі для самалётаў. Брыгады мелі зоны баявой дзейнасці, асноўныя і запасныя базы, стваралі вузлы супраціўлення, заставы, сістэму апорных і назіральных пунктаў, разгалінаваную сетку сувязных, скрытыя рэзервы, атрады і групы мясцовай самаабароны, сямейныя атрады і лагеры, наладжвалі прамысловую вытворчасць, якая задавальняла патрэбы партызан і насельніцтва. Баявую і палітычную дзейнасць брыгад на акупаванай тэрыторыі Беларусі накіроўвалі ЦК КП(б)Б, ЦШПР і БШПР, падпольныя абкомы, райкомы і міжрайкомы партыі.

40. Большасць з партызанскіх злучэнняў як адной з арганізацыйных форм аб'яднання партызанскіх брыгад, палкоў, атрадаў было створана ў 1943 г. Злучэнні фарміраваліся ЦШПР, БШПР, падпольнымі абкомамі, міжрайкомамі, міжрайпартцэнтрамі і райкомамі партыі, звычайна ўзначальваліся сакратарамі падпольных абкомаў, міжрайкомаў (міжрайпартцэнтраў) партыі. Баявы і колькасны склад злучэнняў залежаў ад партызанскіх сіл у раёне, іх дыслакацыі, умоў размяшчэння, матэрыяльнага забеспячэння, характару баявых задач. На акупаванай тэрыторыі Беларусі ў розны час дзейнічала каля 40 злучэнняў, якія называліся злучэннямі, ваенна-аператыўнымі групамі (ВАГ) і цэнтрамі.

41. Баявая дзейнасць партызан. Барацьба партызанскіх сіл супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў набывала розныя формы і віды. У залежнасці ад умоў і напрамкаў дзейнасці можна вылучыць наступныя: 1. барацьба на камунікацыях праціўніка: дыверсіі і сабатаж на чыгунках (падрыў і абстрэл эшалонаў, вывад са строю чыгуначнага палатна, мастоў, дыверсіі на чыгуначных станцыях сумесна з падпольшчыкамі, напад на станцыі і саставы з жывой сілай і тэхнікай, "рэйкавая вайна", знішчэнне вадакачак); дзеянні партызан на шашэйных і грунтовых дарогах (іх пашкоджанне шляхам мініравання, завалаў, налёты на адзінкавыя машыны, на невялікія калоны і маршавыя падраздзяленні, засады, знішчэнне мастоў); барацьба на водных камунікацыях (нападзенне і захоп рачнога транспарта, перарыванне лесасплава, вывад з строю каналаў); 2. барацьба з варожымі гарнізонамі; 3. барацьба супраць авіяцыі праціўніка (напад і дыверсіі на аэрадромах і авіяскладах, абстрэл з вінтовак і кулямётаў асобных самалётаў, вынішчэнне лётнага складу і матэрыяльнай часткі пры транспарціроўкі і інш.); 4. дэзарганізацыя працы сродкаў сувязі (вывад са строю наземных і падземных тэлефонна-тэлеграфных ліній сувязі, тэлефонных і тэлеграфных вузлоў, радыёстанцый); 5. вынішчэнне вадкага паліва; 6. барацьба з карнікамі; 7. дыверсіі і сабатаж на ваенных аб'ектах (усяго беларускія партызаны знішчылі 939 складоў); 8. зрыў эканамічных планаў акупантаў (напад на дзяржаўныя маёнткі, валасныя ўправы, дапамога насельніцтву ва ўкрыцці харчавання, жывёлы, сыравіны, зрыў фашысцкіх планаў па абрабаванню прыродных рэсурсаў, прымусовага вываза людзей у Германію, напад на канвоі, якія суправаджалі жывёлу, абозы і г.д.); 9. партызанская разведка і контрразведка; 10. дапамога Чырвонай арміі шляхам збору разведвальных звестак, сумесных баявых аперацый і г.д.

42. Важнае значэнне ў барацьбе з акупантамі мелі ўдары партызан па камунікацыях праціўніка, у першую чаргу па чыгунках, мастах і буйных вузлах. Паступова пашыралася барацьба партызан на чыгуначных камунікацыях праціўніка. Толькі з сакавіка па верасень 1942 г. колькасць выбухаў на беларускай чыгунцы павялічылася з 25 да 695. У жніўні 1942 г. партызаны брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобласці знішчылі 110-метровы мост цераз р. Дрыса на чыгунцы Полацк — Даўгаўпілс, спыніўшы рух на 16 сутак. Атрады Мінска-Палескага злучэння ў лістападзе 1942 г. узарвалі 150-метровы мост цераз р. Пціч на чыгунцы Брэст — Гомель, паралізаваўшы рух на 18 сутак. У 1942 г. беларускія партызаны падарвалі каля 850 эшалонаў, разбурылі 179 мастоў.

43. Паказчыкам узросшага майстэрства партызан з'явілася правядзенне ў адзін і той жа тэрмін у межах акупаванай тэрыторыі Беларусі буйнамаштабных аперацый па масавым разбурэнні чыгуначных камунікацый, якія ўвайшлі ў гісторыю пад назвай «Рэйкавая вайна», якая ставіла мэтай зрыў ваенных перавозак праціўніка і максімальнае садзейнічанне наступленню Чырвонай Арміі. Аперацыя "Рэйкавая вайна" планавалася ЦШПР: вызначаліся ўчасткі чугунак і колькасць рэек для падрыву, у партызанскія атрады і брыгады былі накіраваны інструктары-мінёры і міна-вубуховыя сродкі. На Беларусі аперацыя «Рэйкавая вайна» ажыццяўлялася ў тры этапы. Першы этап пачаўся ў ноч з 3 на 4 жніўня 1943 г., калі каля 74 тыс. партызан Беларусі нанеслі магутны удар па чыгунках у час контрнаступлення савецкіх войскаў пад Курскам і працягваўся да сярэдзіны верасня 1943 г., другі пад назвай «Канцэрт» — з 19 верасня 1943 г. да пачатку лістапада 1943 г., у пачатку вызвалення Беларусі. Трэці этап пачаўся ў ноч на 20 чэрвеня 1944 г. і працягваўся да поўнага вызвалення Беларусі. Партызаны пускалі пад адхон эшалоны, узрывалі рэйкі, масты, вадакачкі. За час 1-га і 2-га этапаў «рэйкавай вайны» беларускія партызаны ўзарвалі звыш 200 тыс. рэек, пусцілі пад адхон каля 1900 эшалонаў, узарвалі 295 чыгуначных мастоў, 32 вадакачкі. Поўнасцю былі разбураны чыгуначныя лініі Цімкавічы — Асіповічы, Бабруйск — Старушкі, Жлобін — Калінкавічы. На многіх чыгуначных магістралях рух быў перапынены ад 4 да 15 сутак, а ўчасткі Магілёў — Крычаў, Полацк — Дзвінск, Магілёў — Жлобін, Баранавічы — Лунінец былі выведзены са строю на некалькі тыдняў. Прапускная здольнасць беларускіх чыгунак знізілася на 40 %. Напярэдадні наступлення Чырвонай Арміі ў ноч на 20 чэрвеня 1944 г. партызаны падарвалі больш за 40 тыс. чыгуначных рэек, да 29 чэрвеня – яшчэ 20 тыс., што парушыла работу аператыўнага тылу ворага. Аднак трэба адзначыць, што ў чэрвені 1944 г. ў раёне баявых дзеянняў 1-га Прыбалтыйскага фронту было ўзарвана звыш 80 % рэйкавых пуцей, што знізіла тэмпы наступлення Чырвонай Арміі. Войскі вымушаны былі выдзяляць частку сіл і сродкаў для аднаўлення чыгункі. Усяго беларускія партызаны за 3 гады барацьбы падарвалі і пусцілі пад адхон 11128 эшалонаў, 34 бронепаязды, разграмілі 29 чыгуначных станцый, узарвалі, спалілі і разбурылі 819 чыгуначных мастоў, перабілі больш за 300 тыс. рэек.

44. У 1943 г. партызаны кантралявалі многія шашэйныя і амаль усе грунтавыя дарогі. Яны сарвалі спробы акупантаў выкарыстаць для ваенных перавозак суднаходныя рэкі: паралізавалі рух параходаў і барж па Заходняй Дзвіне, Сожы, Дняпры, Прыпяці, Бярэзіне, у 1943 г. вывелі са строю Дняпроўска-Бугскі канал. Усяго беларускія партызаны падарвалі і знішчылі больш 18 тыс. аўтамашын, больш 4,7 тыс. мастоў.

45. Важная значэнне набыла барацьба партызан супраць гарнізонаў праціўніка. Найбольш умацаванымі гарнізонамі былі раёны, прылеглыя да зон актыўных дзеянняў партызанскіх фарміраванняў, вобласць армейскага тылу групы армій «Цэнтр», слабыя ўчасткі найбольш важных магістральных і ракадных камунікацый. Сістэмай гарнізонаў прыкрываліся подступы да гарадоў, вузлоў чыгунак і шашы. Барацьба партызан Беларусі супраць варожых гарнізонаў вялася з пачаткам вайны. У 1941 г. гэта былі эпізадычныя налёты слабых яшчэ партызанскіх атрадаў і груп на параўнальна невялікія апорныя пункты ворага (Сураж, Чырвоная Слабада, Багушэўск, Любань і інш.). 17 студзеня 1942 г. партызаны атрадаў Ф.І. Паўлоўскага і А.І. Далідовіча вызвалілі Капаткевічы – першы райцэнтр Беларусі. У лютым 1942 г. група партызанскіх атрадаў разграміла нямецкі гарнізон у Азарычах. 20 сакавіка 1942 г. партызаны захапілі райцэнтр Клічаў, завяршыўшы вызваленне раёна ад акупантаў. У жніўні 1942 г. партызаны амаль месяц утрымлівалі ў сваіх руках райцэнтр Косава Брэсцкай вобласці. Выкарыстоўваючы тактыку блакады, партызаны вымусілі гітлераўцаў восенню 1942 г. пакінуць Асвею, Расоны, Ушачы, у снежні – Бягомль. 3 восені 1942 г. стала магчымым нанясенне адначасовых удараў па вузлах абароны ворага аб'яднанымі сіламі партызанскіх фарміраванняў на вялікай аператыўнай прасторы. Асноўнымі тактычнымі прыёмамі барацьбы партызан сталі раптоўныя імклівыя налёты, блакіраванне і поўная ізаляцыя ўмацаваных гарнізонаў шляхам засад, мініравання шляхоў зносін, знішчэння ліній сувязі, дыверсій падпольшчыкаў унутры гарнізонаў, адначасовых ўдараў буйных партызанскіх сіл па сістэме варожых гарнізонаў, а таксама ў час партызанскіх рэйдаў. Толькі ў сакавіку 1943 г. партызаны (па няпоўных звестках) зрабілі 70 нападаў на фашысцкія гарнізоны. У маі 1943 г. партызанскі полк "Трынаццаць" разбіў фашысцкі гарнізон на ст. Чаусы. У 1943 г. партызаны разбілі варожыя гарнізоны ў Плешчаніцах, Нароўлі, Лепелі, Чашніках, Докшыцах, Круляўшчызне, Бялынічах і інш. Усяго партызаны Беларусі ў баявым узаемадзеянні з партызанскімі фарміраваннямі Калінінскай, Смаленскай абласцей, Літвы, Латвіі, Украіны зрабілі каля 1,5 тыс. налётаў і разграмілі 948 штабоў і гарнізонаў. Разгром гарнізонаў меў вырашальнае значэнне ў стварэнні і пашырэнні тэрыторыі партызанскіх зон, зрыве карных аперацый акупантаў, ратаванні савецкіх людзей ад знішчэння ці вывазу на катаргу ў Германію.

46. 3 мэтай дэзарганізацыі тыла ворага і ўзмацнення партызанскага руху праводзіліся рэйды, у час якіх партызаны грамілі нямецкія гарнізоны, паліцэйскія ўчасткі, разбуралі камунікацыі. Рэйды мелі значнае маральна-палітычнае значэнне і падраздзяляліся на кальцавыя (з вяртаннем на ранейшае месца дыслакацыі), з мэтай перабазіравання ў новыя раёны дзейнасці, з разведвальнымі мэтамі. Адны з першых кальцавых рэйдаў партызан Мінскай, Пінскай і Палескай абласцей адбыўся ў сакавіку 1942 г. У верасні-лістападзе 1943 г. за 68 дзён Беластоцкае партызанскае злучэнне правяло амаль 1000-кіламетровы рэйд па Мінскай, Пінскай, Баранавіцкай, Брэсцкай і Беластоцкай абласцях. Паспяхова прайшоў у верасні-снежні 1943 г. 860 км. рэйд брыгады імя А.К.Флегантава ад Бярэзіны да Буга з Чэрвеньскага раёна Мінскай у Маларыцкі раён Брэсцкай вобласці. Узмоцнены 208 полк імя І.В. Сталіна за 50 дзён, пераадолеўшы 8 водных рубяжоў, прайшоў 660 км. з Клічаўскага раёна Магілёўскай вобласці да Целеханскага раёна Пінскай вобласці. З восені 1943 г. шырока практыкаваліся рэйды перадыслакацыі партызанскіх злучэнняў з усходніх раёнаў рэспублікі ў заходнія, што з'яўлялася важным сродкам ажыццяўлення ваенна-аператыўных планаў савецкага камандавання.

47. Адной з форм узаемадзеяння з часцямі Чырвонай арміі была партызанская разведка як адзін з неабходных відаў забеспячэння баявой дзейнасці партызан. Мэтанакіраваны збор, апрацоўка і перадача ваеннай, эканамічнай і палітычнай інфармацыі аб праціўніку праводзіліся як аддзяленнямі, узводамі, ротамі разведкі, спецыяльна створанымі ў складзе партызанскіх фарміраванняў (у 1944 г. налічвалі да 10% асабовага складу партызан), так і сувязнымі, падпольшчыкамі і інш. савецкімі патрыётамі, якія ўкараняліся ў акупацыйныя органы, вайсковыя фарміраванні, службы разведкі і контрразведкі гітлераўцаў, на прадпрыемствы, транспарт і сувязь акупантаў. Колькасць партызанскіх агентурных разведчыкаў хутка расла: у 1942 г. у тыле ворага дзейнічалі 5150 патрыётаў, да канца 1943 г.— больш за 8 тыс., да ліпеня 1944 г. — 24 тыс. Партызанскія разведчыкі перадавалі камандаванню савецкіх войскаў звесткі пра размяшчэнне аэрадромаў, ваенных складоў і прадпрыемстваў, абарончых умацаванняў, аб месцы дыслакацыі, колькасці і перамяшчэннях вайсковых часцей, інфармацыю аб стратэгічных планах і тэрмінах пачатку наступлення гітлераўцаў, аб распрацоўцы сакрэтнай зброі і інш. Так, у верасні 1941 г. партызаны здабылі даныя аб сканцэнтраванні буйных танкавых і авіяцыйных сіл праціўніка для наступлення на Маскву і аб прыблізных тэрмінах яго пачатку. У 1943 г. праз партызан была атрымана інфармацыя аб актыўнай падрыхтоўцы нацыстамі хімічнай вайны. Разведчыкі Мінскага абласнога злучэння з дапамогай падпольшчыкаў здабылі тактыка-тэхнічныя дадзеныя танка "пантэра". Пад кіраўніцтвам камуніста В.I. Гурыновіча, начальніка службы разведкі 18-й партызанскай брыгады імя Фрунзе, былі здабыты звесткі аб сакрэтнай зброі ворага — самалётах-снарадах і ракетах (ФАУ-1 і ФАУ-2). Каштоўныя даныя былі сабраны ў 1944 г. аб работах у Германіі над рэактыўным знішчальнікам і месцах яго доследнай вытворчасці, аб выпрабаваннях гранатамёта маркі «Фаўстгранат-43». Зімою 1943 г. захоплены ў палон разведчыкамі Магілёўскага партызанскага злучэння нямецкі афіцэр-фізік паведаміў некаторыя звесткі аб рабоце ў Германіі над «звышбомбай» (атамнай зброяй). З дапамогай падпольшчыкаў партызаны выяўлялі абарончыя рубяжы і вузлы супраціўлення гітлераўцаў. Партызанская разведка прымала ўдзел у выкрыцці ілжэпартызанскіх груп і атрадаў, якія ў правакацыйных мэтах ствараліся гітлераўцамі і для дыскрэдытацыі партызанскга руху забівалі і рабавалі мясцовых жыхароў, гвалцілі дзяўчын і жанчын, палілі дамы, спрабавалі пад выглядам дэсантнікаў забіць партызанскіх камандзіраў. Так, у канцы 1942 г. партызаны сарвалі аперацыю гітлераўскай паліцыі бяспекі і СД "Лясныя бегуны", калі фашысты накіравалі ў лясы паміж Мінскам, Брэстам і Лідай некалькі ілжэпартызанскіх груп і атрадаў.

48. Пэўнае значэнне мела барацьба беларускіх партызан супраць нямецкіх сродкаў вядзення вайны – авіяцыі, ліній сувязі, вадкага паліва і інш. Беларускія партызаны збілі ў паветры і спалілі на аэрадромах 305 самалётаў, разбурылі больш 7300 км. тэлефонна-тэлеграфных ліній. Так, партызаны Барысаўска-Бягомльскай зоны ў канцы 1943 г. вывелі са строю падземную лінію сувязі Берліна з групай армій "Цэнтр". Група партызан на Клічаўскам аэрадроме 14 ліпеня 1941 г. спаліла 115 т. бензіну, у кастрычніку 1941 г. жыткавіцкія партызаны ўзарвалі міжраённую нафтабазу з сотнямі тон бензіна. Партызаны брыгады М.С. Пруднікава сумесна з рабочымі Полацкай нафтабазы ў сакавіку 1943 г. знішчылі 571 т. паліва і г.д.

49. Партызаны прымалі актыўны ўдзел ў зрыве нямецкіх эканамічных планаў. У канцы 1942 г. яны разграмілі 262 маёнткаў гаспадарчага штаба "Усход" (27 %), а 363 з іх (37,5 %) апынуліся ў партызанскіх зонах. Каб абараніць насельніцтва ў час уборкі ўраджаю, толькі ў Мінскай і Магілёўскай абласцях яны правялі ў жніўні 1943 г. каля 100 буйных баёў супраць спецыяльных каманд акупантаў, прызначаных для захопу і вывазу збожжа.

50. Партызанскія зоны. У выніку вызвалення ад акупантаў значных тэрыторый утвараюцца партызанскія зоны, часцей за ўсё ў цяжкадаступных лясіста-балоцістых мясцінах ўбаку ад буйных гарадоў і сілаў праціўніка, якія кантралявалі самі партызаны. Гэтыя зоны адыгралі вялікую ролю ў арганізацыі і пашырэнні партызанскай і падпольнай барацьбы на тэрыторыі рэспублікі. Аднымі з першых ўзніклі восенню 1941 г. Кастрычніцкая, Любаньская, Клічаўская партызанскія зоны. Зону на тэрыторыі Кастрычніцкага раёна былой Палескай вобласці з цэнтрам у Рудабелцы кантраляваў у студзені—лютым 1942 г. так званы «гарнізон Ф.I. Паўлоўскага» (13 атрадаў колькасцю звыш 1300 чал.). У выніку ўзмацнення партызанскага руху некаторыя раёны рэспублікі былі вызвалены ад ворага. К канцу 1942 г. партызаны кантралявалі больш 22 %, а ў канцы 1943 г. – ужо 48,4 % тэрыторыі Беларусі (108 тыс. км²), у т.л. 37,8 тыс. км² (17 % тэрыторыі) было поўнасцю ачышчана ад праціўніка. Паводле звестак партызан, у Мінскай, Палескай і Пінскай абласцях яны кантралявалі да 75 %, у Віцебскай, Магілёўскай і Баранавіцкай – звыш 65 %, у Вілейскай – каля паловы, Брэсцкай – звыш 30 % тэрыторыі. Тут было створана звыш 20 буйных партызанскіх зон: Акцябрска-Любанская, Барысаўска-Бягомльская, Клічаўская, Полацка-Лепельская, Сенненска-Аршанская, Суражская, Расонска-Асвейская, Івянецка-Налібокская і інш. Пры аб'яднанні некалькіх зон утварыліся партызанскія краі. Дзякуючы стварэнню партызанскіх краёў складвалася цесная баявая садружнасць народных мсціўцаў Беларусі з партызанамі Расіі, Украіны, Літвы, Латвіі. У краі на Палессі (14 раёнаў, больш за 200 тыс. чал.) разам з беларускімі партызанамі змагаліся ўкраінскія партызанскія злучэнні С.А. Каўпака, А.М. Сабурава, А.Ф. Фёдарава. У канцы 1942 г. сіламі беларускіх, рускіх і латышскіх партызан на стыку межаў БССР, РСФСР і Латвіі была вызвалена значная тэрыторыя і створаны партызанскі край плошчай каля 10 тыс. км² з насельніцтвам звыш 100 тыс. чал.

51. У партызанскіх зонах і краях аднаўляліся органы савецкай ўлады, дзейнічалі абласныя, міжраённыя і раённыя камітэты КП(б)Б і ЛКСМБ, партыйныя арганізацыі, у вызваленых раёнах ствараліся выканкомы Саветаў дэпутатаў працоўных. Зоны жылі па законах ваеннага часу, там функцыянавалі партызанскія суды, якімі за амаральныя ўчынкі (п'янства, марадзёрства і інш. злачынствы) было расстраляна больш 2300 чал. Падпольныя органы прызначалі партызанскіх упаўнаважаных і камендантаў у сельсаветы, у вёсцы – стараст. У Расонах і Ушачах і інш. дзейнічалі партызанскія камендатуры. Для аховы грамадскага парадку і барацьбы з варожымі дыверсантамі ствараліся атрады і групы самааховы. Дзякуючы існаванню зон дзесяткі тысяч людзей былі выратаваны ад знішчэння і выгнання ў фашысцкую няволю. Пад аховай партызан у партызанскіх зонах жылі тысячы мірных жыхароў: ва Ушацка-Лепельскай — звыш 73 тыс. пры 17 тыс. партызан, Клічаўскай — больш за 70 тыс. пры 18 тыс. партызан, Івянецка-Налібоцкай — каля 60 тыс. пры 10 тыс. партызан. У зонах ствараліся сямейныя лагеры, будаваліся запасныя зямлянкі. Партызаны дапамагалі сялянам сеяць і збіраць ураджай, партызанскія ўрачы лячылі хворых. У зонах адкрываліся і працавалі лясныя школы, дзейнічалі прамысловыя (кавальска-слясарныя, гарбарныя, сталярна-бандарныя) і бытавыя прадпрыемствы, майстэрні (шавецкія і інш.), млыны, якія працавалі на патрэбы партызан і мясцовага насельніцтва. Для партызан было пашыта шмат абутку, вялікая колькасць бялізны, зроблена шмат прадметаў рыштунку: пар лыж, саней, вазоў і інш. Насельніцтва зон складала партызанскі рэзерв, абслугоўвала партызан – гатавала ежу, мыла бялізну і г.д. Насельніцтва зон актыўна ўдзельнічала ва ўзброенай барацьбе супраць акупантаў. Жыхары папаўнялі рады партызан, вялі разведку.

52. Зоны з'яўляліся агітацыйна-прапагандысцкімі цэнтрамі. Тут выпускаліся газеты, лістоўкі, працавалі радыёстанцыі, праводзіліся мітынгі, сходы, гутаркі і лекцыі, адзначаліся савецкія святы, праводзіліся канцэрты мастацкай самадзейнасці, дэманстраваліся кінафільмы. У мабілізацыі насельніцтва на барацьбу з ворагам і актывізацыі баявой дзейнасці партызан значную ролю адыграла масавая ідэйна-палітычная работа Кампартыі Беларусі, падпольны друк, партызанская мастацкая самадзейнасць, канцэрты беларускіх артыстаў, якія перадавала з савецкага тылу радыёстанцыя "Савецкая Беларусь". Асноўнымі напрамкамі ў ідэалагічнай працы былі: патрыятычнае выхаванне і праца па ўмацаванні дружбы народаў СССР, паказ мужнасці і гераізма рускіх воінаў і палкаводцаў прыкладамі з гістарычнага мінулага, выкрыццё сацыяльна-эканамічнай палітыкі фашысцкіх уладаў і іх памагатых, праца па разлажэнні мясцовых ваенна-паліцэйскіх фарміраванняў. Задачы ідэалагічнай працы вырашаліся ў форме друкаванай (выданне лістовак, зваротаў, зводак Саўінформбюро, газет, журналаў, баявых лісткоў) і вуснай (правядзенне гутарак, дакладаў, лекцый, сходаў, мітынгаў, святаў, дэманстрацыя кінафільмаў) прапаганды.

53. Для забеспячэння перавозак і сувязі з савецкім тылам у зонах дзейнічалі 41 партызанскі аэрадром і 83 пляцоўкі для прыёму парашутыстаў і грузаў. За час акупацыі савецкія лётчыкі даставілі ў тыл ворага 2403,4 т. розных грузаў, 2626 чал., вывезлі ў савецкі тыл каля 9 тыс. чал., у асноўным дзяцей і цяжкапараненых.

54. З мэтаю ліквідацыі партызанскіх зон і пагрозы сваім войскам з тылу нямецкае камандаванне правяло больш за 140 буйных карных аперацый. Ужо ў ліпені-жніўні 1941 г. 1-я кавалерыйская брыгада СС пры падтрымцы часцей 162 і 252 пяхотных дывізій ажыццяўляла першую буйнамаштабную карную аперацыю пад назвай "Прыпяцкія балоты" супраць партызан і насельніцтва. У ліпені 1942 г. звыш 30 тыс. салдат рэгулярнай арміі і паліцэйскіх пры падтрымцы танкаў, артылерыі і авіяцыі ўдзельнічалі ў карнай экспедыцыі "Адлер" супраць атрадаў Клічаўскай партызанскай зоны. Нягледзячы на цяжкія страты, партызаны выйшлі з акружэння. Не змаглі гітлераўцы знішчыць і Расонска-Асвейскую партызанскую зону ў лютым—сакавіку 1943 г. Буйную аперацыю пад назвай "Котбус", у якой удзельнічалі звыш 80 тыс. карнікаў, нямецкае камандаванне правяло ў маі — чэрвені 1943 г. супраць атрадаў Барысаўска-Бягомльскай і Полацка-Лепельскай партызанскіх зон. 3 восені 1942 г. па восень 1943 г. супраць партызан Брэсцкай, Віцебскай, Гомельскай, Мінскай, Магілёўскай і Пінскай абласцей былі праведзены 54 буйныя карныя экспедыцыі. Зімой і вясной 1944 г., каб ліквідаваць пагрозу для сваіх войск з тылу напярэдадні наступлення савецкіх войскаў, акупанты узнавілі супраць партызан буйныя карныя аперацыі. У лютым 1944 г. вораг пачаў баявыя дзеянні супраць партызан Мінскай, Магілёўскай, Пінскай, Палескай і Брэсцкай абласцей. У час адной з буйнейшых карных аперацый захопнікаў пад назвай "Веснавое свята" вясной 1944 г. 16 партызанскіх брыгад (больш 17 тыс. чал.) на чале з У.Е. Лабанком Полацка-Лепельскай зоны мужна змагаліся з амаль 60 тыс. групоўкай ворага, а пасля здолелі выйсці з заблакіраванага раёна і вывесці з сабою каля 15 тыс. мірных жыхароў. Карныя аперацыі ворага не дасягнулі мэты. Праваліліся і планы гітлераўцаў сарваць вясеннюю сяўбу, знішчыць азімыя і пакінуць насельніцтва партызанскіх зон без хлеба. Зімой 1943 — вясной 1944 гг. гітлераўскае камандаванне кінула супраць партызан да 11 дывізій вермахта, у 1-й палове 1944 г. — 18 дывізій. Усяго ў пачатку 1944 г. супраць партызан Беларусі дзейнічалі каля 250 тыс. гитлераўцаў.

55. Падпольная барацьба. Фарміраванне патрыятычнага падполля адбывалася 2 шляхамі: «знізу» — па ініцыятыве камуністаў, камсамольцаў і беспартыйных патрыётаў-ангыфашыстаў, і «зверху», як вынік арганізацыйнай дзейнасці камітэтаў КП(б)Б і ЛКСМБ. Ядром і кіруючай сілай з'яўлялася партыйнае падполле, састаўнымі часткамі якога былі камсамольска-маладзёжнае падполле, антыфашысцкія арганізацыі, якія дзейнічалі пераважна ў заходніх абласцях Беларусі. У 1941—42 гг. фарміраванне падполля адбывалася пераважна «знізу», таму што большасць кіруючых органаў і арганізацый, створаных камітэтамі КП(б)Б і ЛКСМБ загадзя (абкомы, міжрайкомы, гарадскія падпольныя камітэты КП(б)Б і ЛКСМБ, раённыя падпольныя камітэты КП(б)Б і ЛКСМБ), па розных прычынах не змаглі разгарнуць сваю дзейнасць адразу пасля акупацыі адпаведных раёнаў.

56. У 1941 г. пачалі дзейнасць Мінская, Аршанская, Асіповіцкая, Бабруйская, Барысаўская, Віцебская, Брэсцкая, Гомельская, Гродзенская, Магілёўская, Полацкая, Крычаўская, Пінская, Слуцкая, Мазырская, Лідская і інш. партыйныя падпольныя арганізацыі, Мірская, Брэсцкая, Мар'інагорская, Дзятлаўская, Скідзельская, Клімавіцкая, Тураўская і інш. камсамольска-маладзёжныя арганізацыі.

57. У першы год свайго існавання падполле з-за адсутнасці падрыхтаваных кадраў і вопыту барацьбы несла вялікія страты. 3 вясны 1942 г. ЦК КП(б)Б і БШПР разгарнулі работу па ўстанаўленні сувязей з падполлем. З пачаткам 1943 г. фарміраванне падполля адбывалася ўжо ў асноўным «зверху». Вялікі ўплыў на гэты працэс мелі рашэнні Пленума ЦК КП(б)Б «Аб становішчы і задачах работы партыйных органаў і партыйных арганізацый у акупіраваных раёнах Беларусі» (люты 1943 г.) і накіраванае ў чэрвені 1943 г. у партыйныя арганізацыі пісьмо ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласцях БССР». У другой палове 1943 г. тут фактычна пачалася арганізацыя партыйнага падполля: з савецкага тыла былі накіраваны Баранавіцкі, Брэсцкі, Беластоцкі абкомы партыі. У 2-й палове 1943 — 1944 гг. арганізацыйная структура падполля склалася практычна ва ўсіх акупаваных раёнах.

58. 3 пачатку свайго існавання падполле спалучала сваю дзейнасць з партызанскім рухам. Дыверсіі падпольшчыкаў парушалі работу аператыўнага тылу ворага, зрывалі мерапрыемствы акупацыйных улад. Падпольшчыкі забяспечвалі партызанскія фарміраванні акупацыйнымі дакументамі, рыхтавалі матэрыялы для падпольнага друку (у акупаванай Беларусі выдавалася больш за 160 газет), з дапамогай здабытых падпольшчыкамі разведданых партызаны праводзілі баявыя аперацыі.

59. Асноўнымі кірункамі дзейнасці падполля былі: 1. агітацыйна-прапагандысцкая работа сярод насельніцтва, супрацоўнікаў акупацыйных улад (распаўсюджванне лістовак, машынапісных газет, зводак Саўінфармбюро і інш.); 2. дыверсійна-баявыя дзеянні на чыгуначным транспарце (чыгуначных вузлах, паравозных дэпо і г.д.), прамысловых і рамонтных прадпрыемствах і майстэрнях (падпальванне, пашкоджанне абсталявання і г.д.), ваенных аб'ектах (удары па базам і складам паліва і боепрыпасаў, рознай ваеннай маёмасці і г.д.) у спалучэнні з арганізацыяй масавага сабатажа эканамічных і палітычных мерапрыемстваў ворага (знішчэнне ўліковых дакументаў, утойванне прафесій, ігнараванне нямецкіх загадаў і г.д.) з мэтай дэзарганізацыі функцыянавання чыгуначнага, аўтамабільнага і воднага транспарта, ліній сувязі і г.д.; 3. вынішчэнне фашысцкіх ваенных і палітычных дзеячаў, гаспадарчых чыноўнікаў і іх памагатых у форме тэрарыстычных актаў; 4. дапамога палонным і параненым савецкім воінам, якія апынуліся ў варожым тыле, супрацьдзеянне вывазу мірнага насельніцтва; 5. удзел у стварэнні і папаўненне партызанскіх атрадаў за кошт ваеннапалонных і цывільнага насельніцтва, забеспячэнне іх зброяй, боепрыпасамі, медыкаментамі, адзеннем, абуткам і харчаваннем, выкананне разведвальнай (збор і перадача партызанам звестак аб размяшчэнні варожых войскаў, руху эшалонаў, нямецкіх падраздзяленняў па чыгунцы і шашэйных дарогах і г.д.) і сувязной работы для партызан.

60. Актыўны ўдзел у арганізацыі партыйнага падполля прымалі У.Р. Ванееў, І.Дз. Варвашэня, В.І. Казлоў, П.З. Калінін, Р.Н. Мачульскі і інш.

61. Адным з першых пачало барацьбу супраць акупантаў Мінскае партыйнае падполле. Буйным яго цэнтрам з'яўляўся Мінскі чыгуначны вузел. Да канца 1941 г., па няпоўных звестках, у горадзе і наваколлі дзейнічала больш за 50 арганізацый і груп, у склад якіх уваходзіла больш за 2 тыс. чал. У снежні 1941 г. у час бітвы пад Масквой мінскія падпольшчыкі знішчылі дзве вадакачкі на чыгуначным вузле, у выніку чаго 50 цягнікоў былі пашкоджаны. Нягледзячы на вялікія страты, панесеныя ў час масавых арыштаў у сакавіку і верасні 1942 г., яны не спынілі барацьбы супраць нямецкіх захопнікаў, арганізавалі шмат буйных аперацый на прамысловых і ваенных аб'ектах, транспарце. Толькі на чыгуначным вузле ў другой палове 1943 г. было праведзена больш за 50 дыверсій. Мінскія падпольшчыкі забілі гауляйцера В. Кубэ, былога кіраўніка Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі Ф. Акінчыца, бургамістра Мінска В. Іваноўскага, рэдактара "Беларускай газэты" В. Казлоўскага. За тры гады акупацыі падпольшчыкі горада правялі больш за 1500 дыверсій. Усяго ў складзе Мінскага падполля змагалася з ворагам больш за 9 тыс. чал.

62. Да канца 1941 г. у Оршы было створана і дзейнічала больш за 20 падпольных груп. Падпольшчыкі Оршы на чале з К.С. Заслонавым з лістапада 1941 г. па люты 1942 г. сапсавалі 170 цягнікоў, пусцілі пад адхон 6 эшалонаў.

63. У Магілёве актыўна дзейнічала падпольная арганізацыя "Камітэт садзеяння Чырвонай Арміі", створаная ў 1942 г. на чале з К.Ю Матэ, з 1943 г. яе ўзначальваў П.І.Крысевіч. Падпольшчыкі паспяхова правялі шэраг аперацый на чыгуначнай станцыі, ЦЭЦ, у дэпо, пераправілі ў партызанскія атрады сотні савецкіх ваеннапалонных, а таксама насельніцтва.

64. Мужна змагаліся з акупантамі падпольшчыкі Віцебска. Восенню 1942 г. стварэннем падпольнай арганізацыі тут займалася В.З.Харужая — удзельніца рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, якой пасмяротна было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. У 1942 г. падпольшчыкі горада арганізавалі больш за 100 буйных дыверсій на транспарце. Да лета 1943 г. у Віцебску налічвалася 60 падпольных груп.

65. У заходніх абласцях Беларусі ў барацьбе з ворагам прымалі ўдзел звыш 40 абласных, міжраённых і раённых антыфашысцкіх падпольных арганізацый. Гэтыя арганізацыі ўзніклі па ініцыятыве былых членаў КПЗБ і КСМЗБ. Сярод іх вызначаліся Брэсцкая абласная антыфашысцкая арганізацыя і Баранавіцкая акруговая антыфашысцкая арганізацыя.

66. Значны ўклад у барацьбу з нямецкімі акупантамі ўнесла камсамольскае падполле, у арганізацыі якога прымалі ўдзел М.В. Зімянін, К.Т. Мазураў, П.М. Машэраў, С.В. Прытыцкі, Ф.А. Сурганаў і інш. У Мінску налічвалася каля 70 камсамольскіх і камсамольска-маладзёжных арганізацый і груп, якія мужна змагаліся з ворагам. Камсамольская арганізацыя "Андруша" (кіраўнік М.А.Кедышка, пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза) за два гады дзейнасці правяла 40 дыверсій на хлебазаводзе, чыгунцы, ЦЭЦ-1 і інш. Камсамолец Ф. Крыловіч у ноч на 30 ліпеня 1943 г. на ст. Асіповічы падарваў эшалон з палівам, ад полымя якога згарэў і эшалон з танкамі "тыгр". Значныя страты ворагу нанесла камсамольская арганізацыя "Юныя мсціўцы" чыгуначнай станцыі Обаль Сіроцінскага раёна. Усяго падпольшчыкі арганізавалі 21 дыверсію, у т.л. спалілі льнозавод, электрастанцыю, вадакачку, некалькі эшалонаў і мастоў. Обальскім падпольшчыцам Е.Зяньковай і З.Партновай было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

67. Усяго ў гады вайны ў Беларусі дзейнічала 10 падпольных абкомаў, 193 міжрайкомы, міжрайпартцэнтры, гаркомы і райкомы КП(б)Б, больш за 1200 пярвічных партыйных арганізацый у партызанскіх атрадах і брыгадах, 184 тэрытарыяльныя партыйныя арганізацыі, якія аб'ядноўвалі больш як 35 тыс. камуністаў. Партыйныя органы накіроўвалі дзейнасць 10 падпольных абкомаў, 214 міжрайкомаў, міжрайцэнтраў, гаркомаў і райкомаў ЛКСМБ, больш за 5500 пярвічных арганізацый, у якіх налічвалася каля 100 тыс. камсамольцаў. Больш за 12 тыс. чалавек уваходзілі ў антыфашысцкія арганізацыі Заходняй Беларусі. Падпольшчыкі, аб'яднаныя ў партыйныя, партыйна-камсамольскія, камсамольска-маладзёжныя, антыфашысцкія арганізацыі і групы згуртоўвалі ў сваіх радах больш за 70 тыс. чал. — камуністаў, камсамольцаў, беспартыйных патрыётаў, сярод іх грамадзяне ўсіх рэспублік СССР, антыфашысты іншых краін.

68. У антыфашысцкую барацьбу ўключыліся і вязні гета. На Беларусі было больш за 100 гета: самае вялікае ў Мінску (100 тыс. чал.), Брэсце (34 тыс.), 2 у Бабруйску (20 тыс.), Віцебску (20 тыс.), Барысаве (10 тыс.), Ваўкавыску (10 тыс.) і інш. За гады акупацыі ў Беларусі загінула каля 400 тыс. яўрэяў. У цяжкіх умовах у гета ўзнік антыфашысцкі рух. Адны з першых праявілі сябе падпольшчыкі ў мінскім гета. Падпольныя антыфашысцкія групы былі ў Бабруйскім, Баранавіцкім, Брэсцкім, Гродзенскім і іншых гета. Удзельнікі груп супраціўлення прымалі ўдзел у сабатажы на прадпрыемствах, якія абслугоўвалі нямецкую армію, псавалі станкі, абсталяванне, сыравіну, па заданні партызан рамантавалі або майстравалі зброю і ўзрыўныя ўстройствы, збіралі медыкаменты, адзенне і інш. У гета распаўсюджваліся лістоўкі, якія паведамлялі пра падзеі на франтах, дзеянні партызан і падпольшчыкаў. У нясвіжскім, мірскім, клецкім гета напярэдадні падрыхтоўкі фашыстамі масавых расстрэлаў адбыліся паўстанні. Узброенае супраціўленне ворагу аказалі вязні гета ў Глыбокім, Кобрыне, Навагрудку. Паміж гета і партызанскімі фарміраваннямі была наладжана сувязь. Тысячы вязняў гета папоўнілі рады партызан.

69. Армія Краёва ў Беларусі. У заходніх абласцях Беларусі дзейнічалі падраздзяленні Арміі Краёвай (АК) – польскай падпольнай ваеннай арганізацыі, якая падпарадкоўвалася польскаму эмігранцкаму ўраду ў Лондане на чале з У. Сікорскім і ставіла мэтай адрадзіць польскую дзяржаву ў межах да верасня 1939 г. Створаная ў лютым 1942 г. на аснове Саюза ўзброенай барацьбы АК у палітычных адносінах будавалася на аснове "надпартыйнасці", тэорыі "двух ворагаў" — Германіі і СССР. Зыходзячы з гэтага, дзейнасць АК абмяжоўвалася арганізатарскай работай, назапашваннем зброі, боепрыпасаў, фарміраваннем шырокай сеткі падпольных арганізацый, скрытых рэзерваў, арганізацыяй ваеннага абучэння, разведкі, стварэннем штабоў і інш. органаў, якія ў выпадку краху акупацыйнага рэжыму змаглі б забяспечыць прыход да ўлады эмігранцкага ўрада, аднаўленне парадкаў і межаў даваеннай Польшчы. Згодна з прынятай тактыкай "стаяння са зброяй каля нагі", "абмежаванай барацьбы" галоўнае камандаванне АК да вясны 1944 г. не звяртала значнай увагі на стварэнне партызанскіх атрадаў, якія пачалі ўзнікаць яшчэ ў 1942 г. У большасці выпадкаў атрады арганізоўваліся ў адпаведнасці з палітычным становішчам, якое складвалася ў тым ці іншым раёне, актывізацыяй дзейнасці савецкіх партызанскіх атрадаў.

70. На тэрыторыі Беларусі існавалі Навагрудская (падпарадкоўвалася Беластоцкаму краю), Палеская (Брэст над Бугам), Валынская і Віленская акругі АК. У Навагрудскую акругу ўваходзілі 3 інспектараты: паўночны – Шчучын, Ліда, сярэдні – Навагрудак, Стоўбцы, паўднёвы – Слонім, Баранавічы, Нясвіж.

71. Пасля падпісання 30 ліпеня 1941 г. дагавора паміж Польшчай і СССР акоўцы супрацоўнічалі з савецкімі партызанамі Атрады АК вялі баі з фашыстамі ў Аўгустоўскіх лясах, зрабілі налёт на Паставы. Аднак пасля разрыву адносін паміж СССР і польскім эмігранцкім урадам у красавіку 1943 г. узмацніліся тэндэнцыі да канфрантацыі АК з савецкім партызанскімі атрадамі, якія атрымалі загад разбройваць акоўцаў і ствараць польскія савецкія атрады і групы. У канцы 1943 г. – пачатку 1944 г. гітлераўцы рабілі спробы прыцягнуць атрады АК для супрацоўніцтва ў мэтах барацьбы з савецкімі партызанамі, заключалі з імі дагаворы аб сумесных дзеяннях, забяспечвалі іх зброяй, боепрыпасамі. Толькі ў Навагрудскай акрузе АК супраць партызан была праведзена 81 аперацыя, прычым 32 з іх здзейсніла стаўбцоўскае злучэнне А. Пільха. Узмацніліся пазіцыі АК у Лідскай і Навагрудскай акругах, з вясны 1944 г. назіраўся хуткі рост акоўцаў, якіх у Беларусі ў чэрвені 1944 г. налічвалася да 20 тыс. Найбольш буйныя атрады АК у Навагрудскай акругі летам 1944 г. аб'ядноўвалі больш 7 тыс. чал., прычым амаль 85% з іх прыходзілася на невялікую Лідскую акругу. У канцы 1943—летам 1944 г. на Наваградчыне і Лідчыне акоўцы распраўляліся з магчымымі праціўнікамі аднаўлення польскай улады і дзяржавы ў межах да 1939 г., забіваючы камуністаў і асобаў, якія супрацоўнічалі з партызанамі. Іх ахвярамі сталі каля 10 тыс. чал., у асноўным мірных жыхароў, членаў партызанскіх сем'яў, прадстаўнікі нацыянальнай беларускай інтэлігенцыі.

72. У кастрычніку 1943 г. камандаванне АК зацвердзіла план аперацыі «Бура», які прадугледжваў захоп тэрыторыі Заходняй Беларусі і Віленшчыны ў момант адступлення нямецкіх войскаў і напярэдадні прыхода савецкіх войскаў. У час аперацыі «Бура» Навагрудская акруга перайшла ў падпарадкаванне каменданта Віленскай акругі. У ліпені 1944 г. часці АК спрабавалі авалодаць Вільнюсам (план «Вострая брама») і перашкодзіць аднаўленню савецкай улады ў Вільнюсе. Адначасова асобныя падраздзяленні АК узаемадзейнічалі з савецкімі партызанамі і часцямі Чырвонай Арміі. Эмігранцкі ўрад і кіраўніцтва АК 1 жніўня 1944 г. узнялі Варшаўскае паўстанне, якое з прычыны яго непадрыхтаванасці і няўзгодненасці з камандаваннем Чырвонай Арміі было жорстка задушана гітлераўцамі. АК працягвала ўзброеную супраць савецкай улады ў Заходняй Беларусі да 1954 г.

73. На тэрыторыі Брэсцкай і Пінскай абласцей, уключаных гітлераўцамі ў склад рэйхскамісарыята "Украіна", дзейнічала арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў (АУН). Спачатку бандэраўскія фарміраванні, якія з'явіліся на Палессі ўжо летам 1942 г., не вялі актыўных баявых дзеянняў супраць савецкіх партызан, аднак варожа ставіліся да АК, а таксама перашкаджалі вывазу моладзі ў Германію. У 1943 г. ўкраінская паўстанцкая армія (УПА) пачала барацьбу з партызанамі, бо яны сваімі дзеяннямі выклікалі, на іх думку, знішчэнне мірнага насельніцтва. Да канца 1944 г. у Беларусі дзейнічала каля 250 АУНаўскіх груп і атрадаў, кожны ад 25 да 500 чал., якія выступалі ўжо супраць савецкай улады за лад "без памешчыкаў, капіталістаў і бальшавіцкіх камісараў", які "забяспечвае правы і незалежнасць кожнага народа". Бандэраўцы цалкам кантралявалі Дзівінскі раён Брэсцкай вобласці. Барацьба з імі працягвалася пасля вайны да сярэдзіны 50-х гг.

74. Вынікі дзейнасці партызан. У радах беларускіх партызан знаходзілася 374 тыс. чал. Жыхары многіх населеных пунктаў, якія былі вызвалены партызанамі ад ворага, аб'ядноўваліся ў рэзервовыя атрады ці дружыны. За гады вайны на баявым уліку ў партызанскіх атрадах і брыгадах было амаль 400 тыс. чал. рэзерву.

75. Паводле сацыяльна-палітычнага зместу партызанскі рух набыў характар масавай усенароднай вайны. Партызанскія сілы мелі стракаты сацыяльны, нацыянальны, полаўзроставы, прафесійны склад. Сярод беларускіх партызан было каля 72% беспартыйных, больш 19% камсамольцаў, 16% жанчын. Мясцовыя жыхары складалі больш 88% ад агульнай колькасці партызан, у т.л. амаль 72% з іх – беларусы, больш 19% – рускія, амаль 4% – украінцы, прадстаўнікі іншых нацыянальнасцей СССР. На долю сялян прыпадала 39% ад усёй колькасці партызан, інтэлігенцыі і служачых — 20,5%, рабочых — 17%, навучэнцаў — 12%, былых ваеннаслужачых — звыш 11%. 45% партызан складалі людзі ад 18 да 25 год, 42% – ад 26 да 45 год, больш 12% – асобы маладзей 18 і старэй 45 год. У складзе партызан Беларусі змагаліся каля 4 тыс. антыфашыстаў замежных краін, у т.л. 3 тыс. палякаў, больш за 400 славакаў і чэхаў, 235 югаславаў, амаль 100 немцаў, 70 венграў, 60 французаў, 31 бельгіец, 24 аўстрыйцы, 16 галандцаў і інш.

76. Разам на акупіраваных тэрыторыях СССР змагалася з ворагам больш 1,1 млн. партызан, амаль 250 тыс. падпольшчыкаў. Беларусы змагаліся ў складзе партызанскіх фарміраванняў Украіны, Расіі. Так, напрыклад, сярод украінскіх партызан было 6,6 % беларусаў.

77. За тры гады вайны ў тыле ворага патрыёты Беларусі знішчылі і паранілі больш за 500 тыс. гітлераўцаў. Страты беларускіх партызан склалі больш 44 тыс. чал., больш за 180 тыс. з іх уліліся ў Чырвоную Армію.

78. Партызанскі і падпольны рух прымушаў захопнікаў выдаткоўваць значныя сілы для аховы сваіх тылоў і барацьбы з народнымі мсціўцамі, і таму па маштабах, палітычных і ваенных выніках набыў значэнне важнага ваенна-стратэгічнага і палітычнага фактара ў разгроме агрэсара.

79. За гераізм і адвагу ў барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў каля 130 тыс. беларускіх партызан і падпольшчыкаў былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі, а 72 партызанам і 16 падпольшчыкам было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.