80. Исследуя тот или иной план, обычно трудно установить, какие мотивы обусловили его принятие, даже если есть возможность познакомиться с архивными материалами. Ведь в документах редко фиксируется действительные первоначальные [526] мотивы того или иного решения. Документы не дают представления о том, как рождались и обретали конкретные формы те или иные аспекты плана в умах людей, разрабатывающих их. Вряд ли история прольет свет и на то, что побудило русских принять свое решение. Их стратеги обладали достаточным опытом, чтобы сделать соответствующие выводы, обусловившие принятие этого плана.

81. Огромное значение имел поистине драматический и решающий итог действий, осуществляющихся по оборонительно-наступательному методу.

82. Немцы начали наступление на рассвете 5 июля на обоих флангах Курского выступа. Фронтальная часть выступа имела в ширину менее 100 км, южная сторона — около 50 км в глубину, а северная — более 150 км тоже в глубину, ибо она совпадала с немецким клином у Орла, который имел противоположную направленность по сравнению с Курским выступом. Основную часть фронта удерживали войска Рокоссовского. Правое крыло войск Ватутина охватывало южную часть выступа.

83. Ударная группировка Манштейна, действовавшая с юга, и ударная группировка Клюге, действовавшая с севера, имели примерно равные силы, но у Манштейна было больше танков. В целом в наступлении участвовало 18 танковых и моторизованных дивизий. Это составляло почти половину всех действовавших в операции сил и почти все танковые соединения, находившиеся на Восточном фронте. Гитлер вел крупную игру.

84. В первые несколько дней южная ударная группировка продвинулась местами до 20 км (темп не очень высокий). Продвижение немцев задерживали многочисленные минные поля. Немецкое командование вскоре обнаружило, что главные силы русских отведены в тыл. Вместе с тем русские энергично и упорно препятствовали расширению участков вклинения. Ударная группировка Клюге продвинулась вперед еще меньше и не сумела прорвать главную полосу обороны. К исходу первой недели борьбы танковые дивизии понесли огромные потери. Клюге, встревоженный возникновением угрозы его левому флангу, начал выводить танковые дивизии из боя.

85. 12 июля русские перешли в наступление на левом фланге и перед фронтом выступа у Орла. В первые три дня на северном участке они продвинулись на 30 км в обход Орла, а группировка, наступавшая с фронта выступа, приблизилась к городу на 15 км. 5 августа немцев вытеснили из Орла. С 1941 года Орел был одним из важнейших и сильно укрепленных бастионов немцев. Не меньшее значение имел и тот факт, что, пока [527] Орел находился в руках немцев, они могли угрожать Москве. Стратегическое положение Орла и мощь его укреплений были настолько велики, что овладение этим городом сыграло огромную роль в ходе дальнейших боевых действий.

86. Тем временем войска Ватутина вслед за отступавшими немецкими частями, ранее вклинившимися с юга в Курский выступ, продвинулись к рубежу, на котором начались боевые действия в летнюю компанию. 4 августа Ватутин перешел в наступление и на следующий день овладел Белгородом. В течение следующей недели, используя истощения сил противника, войска Ватутина продвинулись на 80 км, вышли к Харькову и создали угрозу дороге на Киев и всему южному крылу немецких войск. Десять дней спустя войска Конева, действовавшие слева от войск Ватутина форсировали Донец юго-восточнее Харькова и создали угрозу полного окружения города. Конев сумел добиться этого, разумно избрав район Люботинских болот для форсирования Донца. 23 августа город был занят русскими.

87. Во второй половине августа наступление русских приняло большой размах. В то время, как войска Попова постепенно продвигались от Орла к Брянску, войска Еременко нанесли удар в направлении на Смоленск. Войск Рокоссовского подвигались к Днепру у Киева. В этом же направлении действовали войска Ватутина. На юге войска Толбухина форсировали р. Миус и вынудили немцев оставить Таганрог. В начале сентября войска Малиновского нанесли удар через Донец в направлении Сталино, и это заставило немцев поспешно отвести свои войска из районов южнее Донца.

88. По характеру и темпам их ведения операции русских все больше напоминали общее наступление, предпринятое Фошем в 1918 году. Удары наносились последовательно, на различных направлениях. Каждый раз, как только сопротивление возрастало, русские переходили к временной обороне. Каждый удар прокладывал путь следующему и был тесно увязан с ним по срокам. В 1918 году такой метод заставлял немцев спешно перебрасывать резервы к местам, где противник наносил удар, и таким образом, не позволял им своевременно иметь необходимые силы там, где удары только намечались. Немцы были лишены свободы действий, а их резервы постепенно таяли. Спустя четверть века русские повторили и усовершенствовали метод, примененный Фошем.

89. Такой метод более выгоден, если рокадные коммуникации не позволяют быстро перебрасывать резервы по фронту для развития успеха на каком-нибудь одном направлении. Поскольку каждый раз приходилось прорывать подготовительную оборону, [528] расширение участка прорыва обходилась бы дороже, чем развитие успеха в глубину. Кроме того, примененный русскими метод не мог, вероятно, быстро дать решающие результаты, хотя в конечном счете гарантировал успех, если наступающая сторона располагала достаточными резервами для наращивания усилий.

90. В сентябре истощение сил немцев на фронте и сокращение их резервов позволили русским увеличить темпы продвижения. Такие талантливые военачальники, как Ватутин, Конев, Рокоссовский, сумели быстро использовать слабые места противника на широком фронте. Еще до конца месяца русские вышли к Днепру не только у Днепропетровска, но и на всем протяжении этой реки до Припяти за Киевом. Русские быстро форсировали Днепр в нескольких местах и захватили плацдармы на западном берегу. Таким образом, рухнули надежды немцев на отдых и перегруппировку сил под защитой крупной водной преграды, которую военные обозреватели неосторожно назвали "немецким зимним рубежом". Легкость с которой русские форсировали Днепр, объясняется также мастерством и решительностью их военачальников в использовании возможностей для маневра. Захват важного плацдарма у Кременчуга, юго-западнее Полтавы, стал возможен благодаря решению Конева не сосредоточивать усилия на одном направлении, а форсировать реку в нескольких местах. Таких мест не фронте в 60 км было восемнадцать.

91. Внезапность этого преднамеренного рассредоточения усилий возросла благодаря тому, что форсирование осуществлялось под прикрытием тумана. Такой же метод действия позволил войскам Ватутина захватить несколько плацдармов севернее Киева. Впоследствии эти плацдармы были соединены в один.

92. Однако важнейшее значение в этой обстановке имел тот факт, что у немцев уже не хватало сил, чтобы удержать весь фронт, и им приходилось полагаться на контратаки, чтобы не допустить расширения захваченных русскими плацдармов. Это было опасно, поскольку противник располагал мощными силами.

93. 25 сентября немцы оставили Смоленск, а неделей раньше были вытеснены из Брянска. Постепенно они отошли на рубеж Жлобин, Рогачев, Могилев, Орша, Витебск.

94. На юге немцы вывели свои войска с захваченного ранее плацдарма на Кубани и через Керченский пролив эвакуировали войска в Крым, где в результате продвижения русских в Днепру также создалась опасная обстановка.

95. Клейст получил приказ отвести войска с Кубани и занять участок фронта между Азовским морем и излучиной Днепра у [529] Запорожья. Это решение было принять с запозданием на две недели. Когда войска Клейста в середине октября начали прибывать на новые позиции, русские прорвались у Мелитополя.

96. В первой половине октября на этом участку после форсирования Днепра было сравнительно спокойно. Русские подтягивали резервы, накапливали средства материального обеспечения, наводили мосты. Для строительства эти мостов использовали деревья, которые валили в намеченных местах переправы. Русские показали себя настоящими мастерами в строительстве таких мостов.

97. В то время, как внимание немцев было приковано к району Киева, где, как ожидалось, должны были развернуться основные события, Конев внезапно нанес удар с плацдарма у Кременчуга, юго-западнее Полтавы, и вогнал массивный клин у основания огромного выступа между излучиной Днепра и Киевом. Вначале у немцев здесь находились незначительные силы для отражения этого удара, однако Манштейн быстро перебросил резервы и приостановил продвижение войск Конева. Таким образом было выиграно время для отвода оказавшихся в опасности войск в излучине Днепра. Эти войска позволили немцам задержать русских под Кривым Рогом, в 70 милях от плацдарма, с которого они наносили свой удар.

98. Поражение к югу от излучины Днепра было лишь частью той цены, которую пришлось уплатить немцам. Ведь Манштейн вынужден был отвести свои войска с этого участка раньше, чем на их смену прибыли войска Клейста. Развивая успех прорыва у Мелитополя, русские стремительно продвинулись через ногайские степи к нижнему течению Днепра. В первую неделю ноября они отрезали немцам выход из Крыма, изолировав оставшиеся там войска.

99. Во второй половине октября в районе Киева царило относительное затишье. Русские продолжали расширять плацдарм севернее города, чтобы нанести с него мощный удар в обход во фланг противника. Этот удар нанесли войска Ватутина в первую неделю ноября. Русские, выявив слабые места в чрезмерно растянутом фронте немцев, прорвали их оборону, начали наступать в западном направлении, а затем, отрезав пути отхода противнику из Киева, овладели городом с тыла.

100. Захватив Киев, русские танковые соединения в тот же день овладели Фастовом, в 40 милях юго-западнее Киева. Преодолев сопротивление противника на этом рубеже, русские продвинулись к Житомиру и овладели этим крупным железнодорожным узлом на единственной оставшейся восточнее Припятских болот рокадной железной дороге. Затем русские продвинулись в [530] северном направлении и захватили железнодорожный узел Коростень. Сопротивление немцев было на грани развала. Утверждение Сталина 6 ноября о том, что "победа близка", оправдывалось.

101. В сложившейся тревожной обстановке Манштейн приказал командиру 7-й танковой дивизии Мантейфелю собрать все силы и нанести удар из Бердичева. Однако контрнаступление немцев не дало ощутимых результатов. На карте обстановка казалась более опасной для русских, чем было на самом деле. Немцы уже утратили преимущество внезапности, которая компенсировала недостаток их сил. Кроме того, действия контрнаступающих войск осложнила ухудшившаяся погода. К началу декабря контрнаступление немцев приостановилось. Наступившую передышку Ватутин использовал для сосредоточения своих войск с целью нанесения нового, еще более мощного удара.

102. Северное крыло немцев в течение всей осени также подвергалось тяжелым испытаниям. Силы 4-й армии Хейнрици в составе десяти дивизий принимали на себя удары русских и удерживали полосу шириной 100 км между Орлом и Рогачевом.

103. Главные силы русские сосредоточили в районе Орла на фронте шириной в несколько км у шоссе Москва—Минск. У русских здесь были хорошие возможности для подвоза средств материального обеспечения и развития успеха наступательных действий. Однако очевидность выбора этого направления позволила немцам, в свою очередь, сосредоточит силы для отражения удара русских. Метод ведения обороны немцами на этом участке заслуживает внимания. Хейнрици расположил здесь чуть больше трех дивизий, а еще шесть-семь дивизий заняли оставшуюся часть полосы обороны армии. Таким образом Хейнрици удовлетворительной плотности сил на важном направлении. Его артиллерия почти не несла потерь, и он использовал 380 орудий для прикрытия важного участка. Управление огнем артиллерии осуществлялось из штаба армии, и поэтому была возможность сосредоточить огонь на любом участке.

104. Кроме того Хейнрици ежедневно перебрасывал в распоряжение каждой дивизии, ведущей тяжелые бои, по одному батальону из состава дивизии, занимавших позиции на участках, где царило затишье. Таким образом восполнялись потери за минувший день и каждая дивизия получала свежий резерв, который могли использовать для контратаки. Трудности, связанные с появлением нового для дивизии подразделения, ликвидировали в результате перегруппировки сил в дивизиях, состоявших из трех полков по два батальона в каждом. На второй день боя [531] вновь прибывший батальон присоединялся к батальону, прибывшему днем раньше. Еще через два дня формировался совершенно новый полк, а на шестой день полностью сменялась дивизия. Ее прежние подразделения направлялись на более спокойный участок фронта, с которого перебрасывалось по батальону ежедневно.

105. Однако все надежды на стратегический успех были опрокинуты из-за настояний Гитлера не отводить войска без его разрешения. Командующим армиями, проявившим к этом отношении инициативу, грозил суд военного трибунала, даже если речь шла об отводе небольшого подразделения, которому грозило окружение. Запрет был настолько грозен, что, как говорили, командиры батальонов "не осмеливались переставить часового от окна к двери". Верховное командование твердило, что "каждый должен сражаться, где поставлен".

106. Этот принцип позволил немцам выстоять в первую трудную зиму в России, но сыграл фатальную роль, в дальнейшем, когда им все больше и больше не хватало сил для действий на необъятных просторах России. Командиры на местах утратили первоначальную гибкость и, занимаясь бесконечной перегруппировкой сил, долго колебались в принятии решений, хотя рано или поздно их приходилось принимать.

107. Тегеранская конференция. В ноябре Сталин согласился наконец встретиться с Рузвельтом и Черчиллем в Тегеране. Черчилль предложил провести свою предварительную встречу с Рузвельтом в Каире, а прибыв туда, обнаружил, что Рузвельт его перехитрил и пригласил еще и Чан Кайши. Никакой "группировки" против Сталина создать было нельзя, вместо этого Чан Кайши потребовал, чтобы английский военно-морской флот действовал в Бенгальском заливе, до того как будет направлен против японцев. Черчилль был вынужден согласиться, хотя это означало дальнейшее отвлечение существенных сил из Средиземноморья.

108. Таким образом, Черчилль и Рузвельт прибыли в Тегеран, не имея согласованного плана; Рузвельт хотел именно этого. Он теперь стремился к соглашению со Сталиным, даже без Черчилля. Потом Рузвельту были предъявлены серьезные обвинения: он целиком полагался на личные отношения, не понимая, что цель Сталина — установление коммунизма во всем мире. Хотя упразднение Коминтерна в мае 1943 г. само по себе значило мало, Сталин никогда не отходил от своей политики строительства "социализма в одной, отдельно взятой стране". Он использовал иностранных коммунистов в качестве своих агентов против нацистов. Он не хотел их собственного [513] успеха, часто ему препятствовал; так было с двумя независимыми коммунистическими вождями — Тито и Мао Цзэдуном. Сталин стремился разбить Германию, все остальное для него не имело значения, и, учитывая 20 млн. погибших русских, это неудивительно. Рузвельт мог думать о мире свободной торговли, Черчилль — о восстановлении Британской империи. Сталин думал только о разгроме Германии.

109. Почти сразу был получен ответ на трудный вопрос. Черчилль полагал, что Сталина могли привлекать действия в Восточном Средиземноморье и открытие проливов. Председательствовавший Рузвельт спросил Сталина, специалиста в деле разгрома немцев, как следует действовать. Сталин без колебаний ответил: операция "Оверлорд", высадка союзников в Северной Франции. Рузвельт его поддержал; Черчилль неохотно согласился. Было принято важное решение: определен дальнейший ход войны. Союзники высадятся в Северной Франции, Средиземноморье отойдет на второй план. Две действительно великие державы навязали стратегию третьему, теоретически равному партнеру.

110. Вот еще один богатый источник будущих легенд. Полагают, что Сталин без зазрения совести отправил двух своих союзников на запад, а сам извлек большую выгоду на Балканах, будто бы центре европейских сил. Фактически Балканы ничего не значили. Румынские нефтяные месторождения были почти истощены, Югославия и Болгария стали полнейшей обузой. Чехословакия обладала кое-каким промышленным потенциалом, хотя меньшим, чем Бельгия, Венгрия — таким же, как Люксембург. С другой стороны, Западная Германия, куда Сталин адресовал западных союзников, была крупнейшей наградой в Европе, и у любого западного государственного деятеля, который признавал Балканы, в то время как русские брали Рур, она не выходила из головы.

111. В Тегеране обсуждали и другие проблемы, среди которых выделялась польская. В Лондоне польское правительство в изгнании по-прежнему мечтало о повторении чуда, которое произошло в 1918 г., — о разгроме Германии без победы России. Рузвельту не было дела до того, что происходит в Польше, лишь бы это не вывело из равновесия избирателей-поляков в Америке. Черчилль признавал обязательства, которые Англия дала Польше, гарантируя ее независимость, но одновременно он признал справедливость русских притязаний на районы, захваченные Польшей в 1921 г., — на земли, населенные белорусами и украинцами. Достигнуть соглашения по вопросу об этих территориях оказалось легко, и с точки зрения этнических принципов оно было справедливым. Польша отдаст России эти пограничные районы и получит в качестве компенсации большие куски территории Восточной Германии. В [514] конце концов Германия — противник и агрессор, и кто-то должен платить по счету. Когда три великих деятеля обсуждали проблему расчленения Германии и расстрела 50 тыс. или, как предлагал Рузвельт, 49 тыс. германских офицеров, потеря Восточной Пруссии или Силезии казалась делом второстепенным.

112. Была еще связанная с Польшей политическая проблема, которая смущала участников Тегеранской конференции и обсуждалась ими весьма деликатно. Черчилль и Рузвельт надеялись, что, после того как будет разрешен территориальный вопрос, к власти в Польше придет демократическое правительство, которое будет поддерживать свободные дружественные отношения с Советской Россией; они даже полагали, что правительство, находящееся в изгнании в Лондоне, сможет выполнить эти задачи. Но такой возможности уже не было. В апреле 1943 г. немцы объявили, что в Катыни обнаружены тела 4 тыс. убитых польских офицеров. Когда польское правительство потребовало, чтобы Международный Красный Крест произвел расследование, Советская Россия порвала с ним отношения. Кто совершил преступление в Катыни, точно установить невозможно. Даже если, что кажется вполне вероятным, это сделали русские, то 4 тыс. убитых — не так много по сравнению с 6 млн. поляков, убитых немцами. Какова бы ни была истина, разрыв между Советской Россией и Польшей произошел, а затем в том же году еще углубился, поскольку польское правительство в изгнании отказалось рассматривать вопрос о передаче каких-либо довоенных польских территорий России. В конце концов Черчилль также порвал с ним отношения.

113. Кто займет его место? В Западной Европе, как подтверждали события, имелись демократические партии, готовые взять власть, партии, с точки зрения американцев, слишком левые, но все же демократические. В Польше и в других восточноевропейских странах таких партий не было, только националистические, реакционные политики яростной антирусской направленности или коммунисты, которые являлись агентами русских. Неудивительно, что в Тегеране государственные деятели не стали вникать в эти вызывающие беспокойство перспективы.

114. Было еще одно удивительное обстоятельство. Сталин пообещал Рузвельту, что Россия вступит в войну с Японией, когда Германия будет разбита. Это сильно упрощало задачу: русские, а не американцы примут на себя основной удар японской армии. В глазах Рузвельта акции Сталина поднялись еще выше. Предложение русских относительно Дальнего Востока облегчило положение Черчилля. [515] Когда Рузвельт вернулся в Каир, он сказал Чан Кайши, что операции англичан в Бенгальском заливе закончены. Поскольку Чан Кайши в любом случае не собирался действовать, эта новость его не огорчила.

115. Конференция в Тегеране при всех ее недостатках явилась важной вехой в международных делах. Две мировые державы, потерпевшие неудачу перед второй мировой войной, теперь сблизились, взаимные подозрения уменьшились, а то и вовсе исчезли. Три великие державы обязались быть вместе, пока не будет разгромлена Германия, и выполнили это обязательство. Всегда было ясно, что Гитлер обречен, если против него объединятся великие державы. Теперь они это сделали.

116. Бои в ссеверном средиземноморье и выход Италии из войны. В Вашингтоне с 12 по 25 мая 1943г. с участием Черчилля и британских начальников штабов возобновились споры о том, что делать после освобождения Северной Африки. Англичане опять стояли за вторжение сначала в Сицилию, затем на Апеннины. Маршалл снова сокрушался по поводу "всасывающего" эффекта североафриканской кампании, но избежать его было нельзя. Перебрасывать войска и корабли в Англию, чтобы успеть в 1943 г. высадиться в Северной Франции, было уже слишком поздно. Между тем войскам, находившимся в Северной Африке, надо было чем-то заняться. Классический пример главного фактора, так часто определяющего ход войны: союзники были в Северной Африке и затем в Италии потому, что были. Один лишь Черчилль, как и во время первой мировой войны, полагал, что Средиземное море открывает черный ход в Европу. Считалось, что Италия — жизненно важный элемент "оси", что ее поражение решающим образом изменит баланс сил. На деле же это уменьшило стоявшие перед Гитлером проблемы, как поражение Франции — британские проблемы в 1940 г.

117. Вторжение на Сицилию потребовало подготовки в течение некоторого времени. У союзников не было опыта высадки десанта в условиях противодействия противника — их высадка в Северной Африке, почти не встретившая сопротивления, оказалась достаточно трудной. Эйзенхауэр однажды докладывал, что успех операции маловероятен, если ей будут противостоять свыше 2 германских дивизий. Черчилль в связи с этим негодовал: "Не могу себе представить, что подумает Сталин, когда на его фронте 185 немецких [504] дивизий". Монтгомери добавил забот, настаивая, что должна быть одна мощная операция под его командованием; американцам он отводил скромную роль — прикрывать его левый фланг. Монтгомери своего добился. Что касается противника, Гитлер тоже колебался, не зная, что делать. Его, по-видимому, ввел в заблуждение "никогда не существовавший человек": на трупе британского офицера, прибитом волной к испанскому берегу, были найдены планы вторжения в Грецию и Сардинию. Еще больше Гитлер боялся предательства со стороны итальянцев. Когда Роммеля спросили, какому итальянскому офицеру можно доверять, он ответил: "Нет такого". В конце концов на Сицилию были отправлены небольшие германские силы с приказом не считаться с итальянцами и думать лишь о собственной безопасности.

118. 10 июля началось вторжение на Сицилию. Десант носил более широкомасштабный характер, чем даже 11 месяцев спустя в Нормандии: в первый день с более чем 3 тыс. десантных судов высадились 150 тыс. человек, их прикрывали с воздуха свыше тысячи самолетов; до конца кампании 500 тыс. солдат доставили на побережье. Силы Монтгомери высаживались, почти не встречая сопротивления, но через несколько дней они уже не могли продвигаться вперед. Паттон, лихой американец, вырвался из подчинения, и Александер, как всегда покладистый, допустил это. Первоначальный план был перевернут с ног на голову. Монтгомери вместо продвижения к Мессине застрял на склоне Этны, пока Паттон совершал затянувшееся путешествие по западному, а затем по северному побережью Сицилии. Этот поход, в конечном итоге успешный, имел негативные последствия. Если бы в Мессину первым прибыл Монтгомери, большая часть сил стран "оси" была бы отрезана. Паттон же фактически вытеснил их невредимыми. 22 июля он взял Палермо и 16 августа достиг Мессины. Там американцы встретили английские войска вопросом: "Где вы гуляли?" Большинство из войск стран "оси" благополучно и беспрепятственно переправилось через Мессинский пролив, причем немцы забрали с собой всю боевую технику.

119. Несмотря на небольшую военную победу, захват Сицилии завершил разгром итальянского фашизма. Итальянская экономика была близка к развалу, происходили забастовки в промышленных городах севера, Турине и Милане. Муссолини, находясь в тяжелом физическом состоянии, признал, что Италии необходимо выйти из войны. Он полагал, что единственный выход — заключение мира между Германией и Россией, с тем чтобы Гитлер мог затем двинуть свои армии на Итальянский фронт. Но когда оба диктатора встретились, Муссолини так и не осмелился высказать то, что думал. 19 июля они в последний раз встретились при полном параде — [505] в прежней блестящей форме, с прежними фашистскими и нацистскими приветствиями. Гитлер ораторствовал о необходимости железной воли, Муссолини молчал — он только что прочел сообщение, что союзники бомбили Рим.

120. А в Риме различные мелкие группировки искали способ свергнуть Муссолини. Пожилые политики говорили о восстановлении конституционного правления; некоторые генералы приглядывались к Бадольо, бывшему начальнику штаба; часть видных фашистов рассчитывала спасти свою шкуру. Виктор Эммануил III больше слушал генералов, чем политиков, и согласился обратиться к Бадольо в один из ближайших дней. После встречи в Фельтре он решил действовать. Но недовольные фашисты выступили первыми. 24 июля Гранди, фашист, всегда придерживавшийся больше проанглийской ориентации, чем стран "оси", потребовал созвать заседание фашистского верховного совета. На нем он предложил, чтобы Муссолини отказался от власти в пользу короля. Дискуссия продолжалась до глубокой ночи, в половине третьего утра состоялось голосование: 19 голосов — за предложение Гранди, 8 — против, один воздержался. Муссолини сказал: "Вы спровоцировали кризис режима" — и удалился без традиционного для дуче салюта.

121. На следующий день Муссолини посетил короля, уверенный в его поддержке. Виктор Эммануил отстранил дуче от власти и сообщил ему, что преемником его будет генерал Бадольо. А когда Муссолини вышел, его остановили карабинеры, вывели через боковую дверь и отправили на остров Липари якобы ради его собственной безопасности. Находившийся на острове интернированный социалист Ненни, в прошлом старый товарищ Муссолини, говорить с ним отказался. За одну ночь по всей Италии фашизм исчез. Фашистские лидеры бежали, некоторые — в Португалию, некоторые — в Германию. Фашистское ополчение распалось без малейшей попытки сопротивления. В смерти, как и в жизни, фашизм был лишь видимостью без всякой сути.

122. Бадольо надеялся совершить чудо — не обидев Гитлера и не сделав уступок союзникам, вывести Италию из войны. Гитлеру было сказано, что Италия будет продолжать воевать. В то же время эмиссары с противоположными сообщениями были направлены к представителям союзных держав. Гитлер ни на минуту не обманывался. Сразу после падения Муссолини Роммель принял командование над 8 германскими дивизиями и обеспечил им переход через Альпы. 28 июля немцы перехватили и расшифровали телефонный разговор между Рузвельтом и Черчиллем, в котором обсуждались условия капитуляции Италии. Когда союзники не смогли немедленно произвести высадку, Гитлер почувствовал себя увереннее и послал подкрепление Кессельрингу в Южную Италию. [506]

123. Для обсуждения положения Черчилль и Рузвельт встретились в Квебеке. Американцы настаивали, что надо предпринять практические шаги по подготовке высадки десанта во Франции в 1944 г. Но искушение воспользоваться падением Муссолини оказалось непреодолимым. Союзникам даже казалось, что с помощью Бадольо можно занять Италию без борьбы. Таков парадокс: свержение фашизма с целью избавить Италию от ужасов войны на ее собственной территории фактически принесло ей эти ужасы.

124. Охваченные порывом оптимизма, союзники считали, что Италия у них в руках. Министерства иностранных дел Англии и Америки в истинно бюрократическом духе рассматривали каждую деталь безоговорочной капитуляции Италии. Военные в штабе союзников готовы были на любые условия, лишь бы Италия вышла из войны. В конце концов пришли к некоему секретному соглашению: итальянцев пригласят подписать сравнительно мягкие "краткосрочные" условия, а позднее им навяжут более жесткие "долгосрочные" условия. (Хотя эта тактика была оперативной, "жесткие" условия не были реализованы потому, что итальянское правительство добровольно сотрудничало с союзниками в меру своих слабых возможностей.)

125. Все это потребовало времени. 3 сентября Бадольо согласился на тайное подписание кратковременных условий и обещал сотрудничать с союзниками, если они высадят в Риме воздушный десант. Согласившийся было Эйзенхауэр, узнав, что в Риме уже находятся крупные немецкие силы, в последний момент воздушный десант отложил. В тот же день 8-я армия Монтгомери высадилась на побережье Италии прямо напротив Мессины. В Риме царил сплошной хаос. Итальянские войска приказов не получали, немцы их разоружили и заняли город. Бадольо и король бежали в Бари. В Греции и Югославии итальянские войска были также разоружены немцами. По совету Черчилля небольшие британские силы высадились на Эгейских островах, но вскоре потерпели поражение, что вряд ли воодушевило Турцию на вступление в войну. Лишь итальянскому флоту удалось уйти, адмирал Каннингхэм победоносно сообщал: "Итальянский боевой флот в настоящее время стоит на якоре под прикрытием орудий крепости Мальта".

126. Главная высадка союзников произошла в Салерно 9 сентября при полной их уверенности, что сопротивления не будет. Но у Кессельринга было время собрать 6 дивизий. Последовала такая жестокая борьба, что в какой-то момент американский командующий Марк Кларк предложил вернуться обратно на корабли, и лишь протесты британского адмирала этому помешали. 16 сентября из Калабрии подошла 8-я армия, и немцы отступили. Но союзникам потребовалось еще три недели, чтобы добраться до Неаполя. [507] Предполагалось, что Таранто, крупнейший порт на юге Италии, может стать легкой добычей союзников. Адмирал Каннингхэм был готов рискнуть: небольшая экспедиция, получившая название "Хлопушка", без особых трудностей 8 сентября заняла Таранто. Восточное итальянское побережье было также полностью доступно для вторжения, но не было сил, которые могли бы его осуществить, и опять немцы получили время для подготовки к обороне. Бои к северу от Неаполя успехов не принесли. К концу года союзники продвинулись от Салерно всего лишь на 70 км, главным образом в первые несколько недель, и все еще до Рима оставалось 80 км. Черчилль в бессильном гневе заявил: "Вялость всей кампании на Итальянском фронте становится просто позорной". Как заметил Лиддел Гарт, союзники совершили ошибку, следуя осторожному правилу банкиров: "Никакого аванса без надежного обеспечения".

127. Вторжение в Италию принесло с собой гораздо более серьезные политические проблемы, чем в Северной Африке. Несмотря на то что история с Дарланом явилась предостережением, союзники действовали, не руководствуясь четкими политическими принципами. В Сицилии, например, американцы опять вооружили мафию, сокрушенную фашизмом, и господство ее продолжается по сей день. Черчилль, Рузвельт и военное командование решили, что следует действовать через правительство Бадольо, которое 13 октября фактически объявило войну Германии. Но у Бадольо не было власти, Вновь появившиеся на юге политические партии открыто агитировали против него. В Риме Сопротивление создало тайный Комитет национального освобождения, деятельность которого была направлена как против немцев, так и против короля. На севере действовало вооруженное Сопротивление, борющееся за национальное возрождение. Для союзников освобождение означало просто устранение власти немцев и фашизма; для участников Сопротивления это имело гораздо более глубокий смысл.

128. Неблагодарность итальянцев сердила руководителей союзных держав, которые боролись не за социальные изменения, а за победу над Германией. Советское правительство тоже претендовало на участие в итальянских делах. И опять англичанам и американцам не пришло в голову, что, возможно, придется признать равные права русских. Не допустили русских в англо-американскую Контрольную комиссию, фактически управлявшую Италией, подсунули место в Консультативном совете, благополучно пребывавшем далеко в Алжире. Русские молча согласились, но собирались последовать англо-американскому примеру, когда настанет их черед освобождать [508] захваченные немцами страны. Англичане и американцы оставались в Италии монополистами, но утратили право на эффективное участие в решении проблем Румынии, Венгрии, Болгарии, даже Польши.

129. Произошло дальнейшее осложнение событий. 12 сентября Муссолини, которого отправили в горный район Гран-Сассо-д'Италия, освободили немецкие десантники. Муссолини самолетом вывезли в Мюнхен, состоялась его слезливая встреча с Гитлером и мнимое возвращение к власти. Обосновавшись в Сало на озере Гарда, он провозгласил национал-социалистскую фашистскую республику. По настоянию Гитлера фашистских лидеров, которые 25 июля голосовали против Муссолини, отдали под суд и всех расстреляли, включая зятя Муссолини — Чиано. Иначе возрожденный фашизм существовать не мог. Муссолини приходилось действовать через германских советников, он не мог распоряжаться собственными вооруженными силами и безучастно наблюдал за германским террором в Северной Италии. Немецкие агенты австрийского происхождения стали управлять в южном Тироле и Триесте. Казалось, началось расчленение Италии. Муссолини пристально смотрел на нескончаемый дождь и твердил: "Мы все умерли".

130. Американцы полагали, что с баз Южной Италии можно бомбить нефтяные месторождения Плоешти в Румынии. Эти воздушные налеты предпринимались по обычной схеме: сбрасывалось много бомб, терялось много самолетов — и все это не давало решающего эффекта. Когда советские войска в следующем году заняли Плоешти, полностью работала половина нефтяных скважин.

132. Тэма: 9. Вызваленне Беларусi ад германскiх захопнiкаў.

133. Выдатная перамога Чырвонай Армii на Курска-Арлоўскай дузе прывяла да агульнага стратэгiчнага наступлення на шырокiм фронце ад Вялiкiх Лук да Чорнага мора. У вынiку шэрага наступальных аперацый савецкiя войскi вызвалiлi Левабярэжную Украiну, фарсiравалi Днепр i ў другой палове верасня 1943 г. прыступiлi да вызвалення Беларусi.

134. 23 верасня 1943 г. войскi 13-й арміі Цэнтральнага фронту ўварвалiся з баямi ў гарадскi пасёлак Камарын i вызвалiлi яго. Такiм чынам, 23 верасня 1943 г. прынята лiчыць днём пачатку вызвалення Беларусi, а раённы цэнтр Камарын Палескай вобласцi – першым вызваленым раённым цэнтрам рэспублiкi.

135. 33 воiнам 74-й стралковай дывiзii, якiя вызначылiся ў баях за вызваленне Камарына i Камарынскага раёна (зараз Брагiнскi раён), было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Сярод iх беларус, камандзiр стралковай роты, старшы лейтэнант I. В. Мацкевiч. 22 верасня яго рота захапiла плацдарм у раёне вёсак Новая Iолча i Вялiкiя Жары ў Камарынскiм раёне, адбiла пяць контратак працiўнiка, камандзiр роты асабiста падбiў два танкi i знiшчыў каля пяцiдзесяцi гiтлераўцаў. Загiнуў I. В. Мацкевiч у баю 26 верасня 1943 г.

136. Праз некалькi дзён часцi 65-й армii Цэнтральнага фронту фарсiравалi раку Сноў, прайшлi з баямi да 25 км i вызвалiлi раённы цэнтр Церахоўка Гомельскай вобласцi.

137. У ходзе правядзення Смаленскай наступальнай аперацыi войскi Заходняга i Бранскага франтоў у цесным узаемадзеяннi з войскамi Калiнiнскага фронту наступалi ў напрамку Оршы i Магiлёва. 26 верасня 1943 г. 3-я i 50-я армii Бранскага фронту ўступiлi на тэрыторыю Беларусi i вызвалiлi раённы цэнтр Магiлёўскай вобласцi – г. Хоцiмск. 29 верасня войскi 50-й армii ва ўзаемадзеяннi з войскамi 10-й армii Заходняга фронту ўзялi г. Крычаў. У вынiку жорсткiх баёў войскi 49-й армii Заходняга фронту фарсiравалi раку Сож i 28 верасня вызвалiлi г. Мсцiслаў. У гэты ж дзень чырвоны сцяг узвiўся над райцэнтрамi Клiмавiчы i Касцюковiчы. Першага кастрычнiка былi вызвалены райцэнтры Чэрыкаў i Краснаполле.

138. Да пачатку кастрычнiка ў вынiку актыўных баявых дзеянняў войскi Калiнiнскага, Заходняга, Бранскага i Цэнтральнага франтоў адкiнулi працiўнiка на 200–250 км на захад i выйшлi на подступы да Вiцебска, Оршы, Магiлёва i Гомеля.

139. Уступленне савецкiх войск на тэрыторыю нашай рэспублiкi парушала стратэгiчнае ўзаемадзеянне памiж важнейшымi групамi фашысцкiх армiй «Поўнач» i «Поўдзень», а таксама адкрывала шляхi да Польшчы i Усходняй Пруссii.

140. Гiтлераўскае камандаванне добра разумела стратэгiчнае значэнне Беларусi i таму прыкладала ўсе намаганнi, каб стрымаць наступленне савецкiх войск. З гэтай мэтай гiтлераўцы пачалi будаваць глыбока эшаланiраваную лiнiю абароны пад кодавай назвай «Пантэра» з поўнапрофiльнымi акопамi, бетоннымi агнявымi кропкамi, мiннымi палямi. Па загаду камандуючага групай армiй «Цэнтр» па ўсяму фронту – ад Прыпяцi да Невеля – працягласцю 500–600 км узводзiлiся абарончыя збудаваннi. Для гэтай мэты вермахтам былi мабiлiзаваны 200 тыс. мiрных жыхароў Магiлёўскай i Вiцебскай абласцей, а таксама выселенае з зон баёў насельнiцтва Калужскай, Арлоўскай i Смаленскай абласцей.

141. Яшчэ пад час Смаленскай аперацыi Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання (Стаўка ВГК) у вераснi 1943 г. паставiла задачу разграмiць войскi группы армiй «Цэнтр» i адначасова вызвалiць ад акупантаў усю тэрыторыю Беларусi i выйсцi да межаў Усходняй Пруссii i Прыбалтыкi.

142. Стаўка ВГК меркавала, што гiтлераўцы ў летняй кампанii 1943 г. панеслi вялiкiя страты i настолькi дэмаралiзаваны, што не здолеюць стрымаць наступлення савецкiх войск. Аднак, як паказалi далейшыя падзеi, грунтоўных падстаў для такiх аптымiстычных планаў не было. Савецкiя войскi не мелi значнай перавагi над працiўнiкам. Савецкiя дывiзii, выматаныя папярэднiмi баямi, налiчвалi ў сваiм складзе па 3-4 тыс. салдат, што ў тры разы было менш за штатны расклад, мелi трэцюю частку боекамплекту на гармату, востра не хапала палiву для танкаў i аўтамашын. Агульныя суадносiны савецкiх i нямецкiх войскаў складалi: па людзях – 1,1:1, па танках – 2:1, па гарматах i мiнамётах – 1,8:1. Толькi па самалётах былазначная перавага – 3,7:1. Да таго ж, вельмi вялiкай была фiзiчная стомленасць войскаў i зношанасць тэхнiкi за час летнiх аперацый. Восеньскае бездарожжа, лясiста-балоцiстая мясцовасць, шматлiкiя водныя перашкоды, моцныя абарончыя збудаваннi i жаданне гiтлераўцаў стаяць да апошняга – ўсё гэта стварала яшчэ большыя цяжкасцi для наступаючых войскаў.

143. Тым не менш, па загаду Стаўкi ВГК 2 кастрычнiка 1943 г. савецкiя войскi распачалi запланаваныя аперацыi ад Невеля да вусця Прыпяцi. Пра жорсткасць баёў ускосна сведчаць дывiзiённыя зводкi страт: калi ў вераснi дывiзiя губляла 10–15 чалавек у дзень, то ў кастрычнiку – ад 200 да 400 чалавек забiтымi, параненымi i без звестак прапаўшымi.

144. Першымi ў бой у вiцебскiм напрамку ўступiлi левафланговыя армii Калiнiнскага фронту – 43-я i 39-я. У вынiку жорсткiх баёў удалося прарваць нямецкую абарону i прайсцi наперад на 10–18 км. На працягу трох дзён (6–8 кастрычнiка) воiны 84-га стралковага корпуса вызвалiлi горад i чыгуначную станцыю Лёзна.

145. Шостага кастрычнiка ў наступленне перайшлi 3-я i 4-я ударныя правафланговыя армii Калiнiнскага фронту (20 кастрычнiка 1943 г. перайменаваны ў 1-ы Прыбалтыйскi фронт), якiя нанеслi галоўны ўдар на вiцебскiм напрамку. Пасля двухдзённых баёў г. Невель, буйны вузел супрацiўлення ворага, быў вызвалены. Тым самым, быў зроблены 20-кiламетровы разрыў лiнii фронту. Германскае камандаваннне не без падстаў лiчыла, што калi нямецкiя войскi не здолеюць утрымаць Вiцебск, то для Чырвонай Армii будзе адкрыты шлях праз Даўгаўпiлс на Рыгу. Каб лакалiзаваць прарыў савецкiх войскаў германскае камандаванне перакiнула ў раён Гарадка 7 пяхотных i адну танкавую дывiзii. Адначасова была ўзмоцнена авiяцыйная групоўка пад Вiцебскам. I, хаця, нямецкiм часцям удалося прыпынiць наступленне савецкiх войскаў, вярнуць Невель працiўнiк ўжо не змог. Аднак не выканалi пастаўленай задачы – авалодаць да 10 кастрычнiка Вiцебскам – i войскi Калiнiнскага фронту.

146. У лiстападзе 1943 г. 1-ы Прыбалтыйскi фронт атрымаў папаўненне i 13 снежня войскi 11-й гвардзейскай i 4-й ударнай армiй зноў пачалi наступленне ў раёне Гарадка. Мэтай наступлення было нанесцi паражэнне войскам 3-й нямецкай танкавай армii i лiквiдаваць гарадоцкi выступ, якi прыкрываў шлях савецкiм войскам да Вiцебска. У вынiку цяжкiх i кравапралiтных баёў 24 снежня 11-я гвардзейская армiя авалодала Гарадком. У баях у раёне Невеля–Гарадка войскi 1-га Прыбалтыйскага фронту, якiя вялi наступленне з 6-га кастрычнiка па 31-е снежня 1943 г., страцiлi 168902 салдат i афiцэраў, з iх 43551 – забiтымi.

147. Далейшыя спробы савецкiх войск прарвацца да Вiцебску поспеху не мелi. Трэцяга лютага 1944 г. наступленне зноў аднавiлася. Для вызвалення горада былi прыцягнуты войскі 1-га Прыбалтыйскага i Заходняга франтоў. Баявыя дзеяннi, якiя насiлi ўпарты, кравапралiтны характар, працягвалiся з перапынкамi да канца сакавiка. Аднак i на гэты раз вызвалiць Вiцебск не ўдалося. Фронт тут стабiлiзаваўся да лета 1944 г.

148. У той час, як войскi 1-га Прыбалтыйскага фронту вялi баi на Вiцебскiм напрамку, Заходнi фронт разгарнуў наступленне на Оршу i Магiлёў сiламi ударнай групоўкi ў складзе 10-й гвардзейскай, 21-й i 33-й армiй пры падтрымцы 1-й паветранай армii. Пачалося яно 3 кастрычнiка. Баi прынялi жорсткi характар. Працiўнiку ўдалося перакiнуць з iншых участкаў фронту пяхотныя i танкавыя злучэннi i спынiць наступленне савецкiх войскаў.

149. Стаўка ВГК прааналiзавала прычыны няўдач гэтага наступлення i запатрабавала ад камандуючага Заходнiм фронтам генерала армii В. Д. Сакалоўскага ўнесцi карэктывы ў план аперацыi i больш старанна падрыхтавацца да наступных дзеянняў.

150. Тэрмiн падрыхтоўкi новага наступлення быў вызначаны вельмi кароткi, войскi фронту не змаглi ўсебакова падрыхтавацца да яго, не былi забяспечаны неабходнай колькасцю артылерыi i танкаў, не мелi надзейнага прыкрыцця авiяцыяй. У такiх умовах войскi фронту 12 кастрычнiка перайшлi ў наступленне. Але задачы, якiя былi пастаўлены Стаўкай ВГК, выкананы не былi. Войскi Заходняга фронту змаглi прайсцi наперад толькi на 10–20 км, не здолелi разграмiць варожую групоўку, фарсiраваць Днепр, авалодаць Оршай i Магiлёвам i выйсцi ў цэнтральныя раёны Беларусi. З 12 кастрычнiка 1943 г. па 1 красавiка 1944 г. было забiта, паранена, прапала без звестак 330419 салдат i афiцэраў.

151. У тых баях у складзе 33-й армii ўпершыню ўступiла ў бой польская пяхотная дывiзiя iмя Т. Касцюшкi пад камандаваннем генерала З. Берлiнга, сфармiраваная ў маі 1943 г. на тэрыторыi СССР. Дывiзiя за двое сутак цяжкiх баёў панесла значныя страты (амаль 25 % асабовага складу) i 14 кастрычнiка была выведзена ў рэзерв 33-й армii.

152. Войскi Цэнтральнага фронту (20 кастрычнiка 1943 г. перайменаваны ў Беларускi) у гэты час вялi цяжкiя баi на гомельска-бабруйскiм накiрунку. Наступленне пачалося 15 кастрычнiка на левым крыле Цэнтральнага фронту сiламi 61-й i 65-й армiй. 16 кастрычнiка яны фарсiравалi Днепр на ўчастку Лоеў – Радунь, 17 кастрычнiка вызвалiлi Лоеў i захапiлi плацдарм на правым беразе шырынёй каля 40 i глыбiнёй каля 20 км. З 20 кастрычнiка па 10 лiстапада 1943 г. войскi ўзмоцнена рыхтавалiся да новых наступальных баёў.

153. Дзесятага лiстапада 1943 г. войскi Беларускага фронту (камануючы генерал арміі К. К. Ракасоўскі) пачалi Гомельска-Рэчыцкую аперацыю (10–30 лiстапада 1943 г.). У параўнаннi з папярэднiмi яна была лепш падрыхтавана i блiскуча праведзена. Войскi фронту прарвалi абарону працiўнiка шырынёй 100 км i прайшлi на захад на 130 км. У вынiку аперацыi 18 лiстапада былi вызвалены Рэчыца, а 25 лiстапада – першы абласны горад Гомель.

154. За паўтары месяцы баёў пасля фарсiравання Дняпра часцi Чырвонай Армii вызвалiлi больш за 300 населеных пунктаў, знiшчылi 22850 варожых салдат i афiцэраў. Страты савецкiх войск у Гомельска-Рэчыцкай аперацыi склалi 88206 чалавек, з iх загiнуўшыя – 21650 салдат i афiцэраў.

155. Восьмага студзеня 1944 г. войскi Беларускага фронту сiламi 65-й i 61-й армiй разгарнулi наступленне ў напрамку Калiнкавiч i Мазыра. Пасля ўпартых баёў 14 студзеня гэтыя гарады былi вызвалены. У вынiку ажыццяўлення Калiнкавiцка-Мазырскай аперацыi савецкiя войскi дасягнулi значных поспехаў. Яны прайшлi наперад на 60 км, адкiнулi гiтлераўцаў да ракi Пцiч, знiшчылi больш за 10 тыс. салдат i афiцэраў ворага. Але значнымi былi i нашi страты: забiтымi – 12350, параненымi – 43807 чалавек.

156. Дваццаць першага лютага 1944 г. 3-я армiя 1-га Беларускага фронту (17 лютага Беларускi фронт быў перайменаваны ў 1-ы Беларускi) пры падтрымцы 50-й армii з поўначы пачала наступленне ў раёне Рагачова, фарсiравала Днепр i ноччу 24 лютага штурмам авалодала Рагачовам.

157. У вынiку наступальных аперацый войскi Беларускага фронту на поўднi рэспублiкi прайшлi больш як на 200 км у глыб варожай абороны ў паласе шырынёй звыш 100 км.

158. Аднак войскi Чырвонай Армii восенню 1943 – зiмой 1944 гг. не змаглi выканаць тыя задачы, якiя ставiла перад iмi Вярхоўнае Галоўнакамандаванне. Асноўнай прычынай няўдач, як прызнаваў Генеральны штаб i як было ўстаноўлена спецыяльнай камiсiяй Дзяржаўнага камiтэта абароны, з’явiлася: - нездавальняючае кiраўнiцтва з боку камандавання франтоў, - грубыя парушэннi некаторымi камандзiрамi i штабамi правiл арганiзацыi, забеспячэння i вядзення наступлення, - адсутнасць узаемадзеяння памiж радамi войск, - слабае выкарыстанне танкаў i пралiкi ў арганiзацыi разведкi. У вынiку савецкiя войскi неслi цяжкiя страты i марудна праходзiлi наперад. Як бачым, зноў былi вiнаваты выканаўцы. Не было сказана, што загады пра наступленне аддавалiся Стаўкай, што яно не было матэрыяльна i тэхнiчна забяспечана. Паводле няпоўных падлiкаў, у восеньска-зiмовых баях 1943–1944 гг. страты Чырвонай Армii склалi каля 700 тыс. чалавек забiтымi, параненымi i прапаўшымi без звестак.

159. I ўсё ж, наступленне Чырвонай Армii восенню-зiмой 1943–1944 гг. мела важнае значэнне для далейшага ходу ўсёй Вялiкай Айчыннай вайны. Савецкiя войскi нанеслi гiтлераўцам вялiкiя страты, вызвалiлi поўнасцю цi часткова 36 раёнаў нашай рэспублiкi, 36 раёных цэнтраў i два абласныя гарады – Гомель i Мазыр. Чырвоная Армiя замацавалася на пазiцыях, з якiх летам пачалася славутая Беларуская наступальная аперацыя «Баграцiён».

160. Наступленне Чырвонай Армii восенню-зiмой 1943–1944 гг. праходзiла ў цесным узаемадзеянi з партызанамi. Наяўнасць буйных баяздольных фармiраванняў партызан у выгадных у тактычных адносiнах раёнах улiчвалася савецкiм камандаваннем пры аджыццяўленнi наступальных аперацый. Характэрнай асаблiвасцю гэтага перыяду было тое, што асноўная масса баявых аперацый партызан праводзiлася па спецыяльна падрыхтаваных ваенна-аператыўнымi органамi планах з удзелам вялiкiх партызанскiх сiл, якiя наносiлi скаардынаваныя ўдары адначасова па некалькiх ваенных аб’ектах акупантаў. Партызанскiя фармiраваннi прымалi шырокi ўдзел у баявых аперацыях, якiя ажыццяўлялiся ў стратэгiчным, аператыўным i тактычных масштабах. Дзейнасць партызан каардынавалась Цэнтральным i Беларускiм штабамi партызанскага руху i спецяыльнымi прадстаўнiцтвамi пры ваенных саветах адпаведных франтоў, якiя вызвалялi Беларусь. Дзякуючы iх дапамозе, партызанскiя фармiраваннi значна ўзмацнелi, сталi лепш забяспечвацца зброяй, боепрыпасамi, сродкамi сувязi. У перыяд вызвалення Беларусi актывiзавалiся розныя формы ўзаемадзеяння: барацьба на камунiкацыях, баявыя дзеяннi па разгрому варожых гарнiзонаў, утрыманню партызанскiх зон, стварэнне засад i завалаў на дарогах, знiшчэнне лiнiй сувязi, правядзенне актыўнай работы па разлажэннi варожых фармiраванняў, падрыву iх маральнага духу, партызаны супрацьстаялі карным аперацыям працiўнiка, не дазваляючы акупантам вывозiць насельнiцтва на прымусовую працу, рабаваць народнае дабро.

161. Прыкладам скаардынаваных партызанскiх дзеянняў, якiя праводзiлiся ў iнтарэсах стратэгiчных i франтавых аперацый Чырвонай Армii, з’яўлялiся ўдары партызан па камунiкацыях працiўнiка, якiя атрымалi назву «рэйкавая вайна».

162. На тэрыторыi Беларусi «рэйкавая вайна» праводзiлася ў тры этапы. Першы этап пачаўся ў ноч на 3 жнiўня 1943 г. i працягваўся да сярэдзiны верасня 1943 г. Па часу ён супаў з контрнаступленнем Чырвонай Армii ў Курскай бiтве i са Смаленскай наступальнай аперацыяй. За гэты перыяд партызанамi было ўзарвана больш за 121 тыс. рэек, пушчана пад адхон 833 варожых эшалоны i 3 браняпоезды, узарвана 184 чыгуначных масты i 556 мастоў на шасэйных i грунтавых дарогах, знiшчана 1429 аўтамашын, вялiкая колькасць жывой сiлы, ваеннай тэхнiкi, боепрыпасаў i палiва. Перад пачаткам вызвалення Беларусi быў праведзены другi этап «рэйкавай вайны», якi атрымаў назву «Канцэрт». Ён пачаўся 19 верасня 1943 г. i працягваўся да снежня 1943 г. Дзеяннi партызан супадалi з дзеяннямi франтоў, якiя праводзiлi франтавыя i армейскiя аперацыi па вызваленню ўсходнiх раёнаў Беларусi. У гэты перыяд партызанамi было ўзарвана больш за 90 тыс. рэек, пушчаны пад адхон 1041 варожы эшалон, узарвана 72 чыгуначныя масты i 432 масты на шасэйных i грунтавых дарогах, знiшчана 23 самалеты, 83 танкi, 6 танкетак, 29 бронемашын, 2017 аўтамашын. У вынiку перавозкi працiўнiка на тэрыторыi Беларусi скарацiлiся на 40 %.

163. З першых дзён наступлення перадавых часцей Чырвонай Армii на тэрыторыi Беларусi пачалося непасрэднае, больш цеснае тактычнае ўзаемадзеянне партызан з армейскiмi часцямi. Актыўную дапамогу савецкiм воiнам пры навядзеннi перапраў на Дняпры ў вераснi 1943 г. аказалi партызаны атрада iмя К. Я. Варашылава, якiя дзейнiчалi на тэрыторыi Камарынскага раёна. Партызаны Гомельскай вобласцi да моманту наблiжэння савецкiх войскаў у паласе iх наступлення ўтрымлiвалi 34 населеныя пункты i некалькi перапраў цераз р. Бярэзiна.

164. Актыўнае баявое ўзаемадзеянне з войскамi 65-й армii падтрымлiвалi партызаны Мiнскага злучэння. Ваенным саветам 65-й армii згодна рашэнню нарады камадавання армii i кiраўнiкоў партызанскага злучэння ад 8 снежня 1943 г. партызанам было выдзелена 500 вiнтовак, 200 аўтаматаў, 100 супрацьтанкавых ружжаў, 20 тон узрыўчаткi i iнш. У сваю чаргу, па просьбе ваеннага савета Мiнскi падпольны абкам партыi накiраваў у 65-ю армiю 10 тыс. чалавек мабiлiзаваных.

165. Непасрэдны ўдзел у падрыхтоўцы i правядзеннi Калiнкавiцка-Мазырскай аперацыi прымалi ўдзел партызаны Гомельскага, Палескага i Мiнскага злучэнняў. З дапамогай партызан былi вызвалены абласны цэнтр Мазыр i чыгуначны вузел Калiнкавiчы.

166. Пад уздзеяннем перамог Чырвонай Армii на франтах, арганiзатарскай i масава-палiтычнай працы падпольных партыйных арганiзацый, поспехаў у баявой дзейнасцi партызанскiх фармiраванняў з дня на дзень раслi сiлы партызан. Так, за студзень-сакавiк 1944 г. колькасць партызан павялiчылася на 24,5 тыс. чалавек, а да пачатку летняга наступлення – больш за 65 тыс. чалавек. Колькасць брыгад у першым паўгоддзi 1944 г. вырасла на 21, атрадаў – на 103. Усяго на тэрыторыi Беларусi ў 1944 г. вялi барацьбу 157 брыгад i 83 асобных атрады колькасцю 270 тыс. чалавек. Яшчэ каля 70 тыс. падпольшчыкаў праводзiлi разведвальна-дыверсiйную дзейнасць у iнтарэсах партызан. Каля 60 % працэнтаў тэрыторыi Беларусi займалi партызанскiя раёны i зоны. Германскае камандаванне вымушана было задзейнiчыць значны кантынгент ваенных фармiраванняў для знiшчэння партызанскага руху. Агульная колькасць сiл, якiя прынялi ўдзел у барацьбе з народнымi мсцiўцамi, у пералiку на дывiзii дасягнула 18. У студзенi 1944 г. у баявых дзеяннях супраць партызан прымалi ўдзел 30 тыс., у красавіку – да 80 тыс., маi – да 100 тыс.,чэрвенi – да 60 тыс. нямецкiх салдат i афiцэраў.

167. На тэрыторыi Беларусi працягвалi барацьбу тысячы падпольшчыкаў. Яны актыўна займалiся палiтычнай работай сярод насельнiцтва, праводзiлi шмат дыверсiй. Вялiкую каштоўнасць мелi разведвальныя даныя, якiя перадавалiся ЦК КП(б)Б, Штабу партызанскага руху, камандаванню часцей Чырвонай Армii. Падпольшчыкi таксама актыўна ўдзельнiчалi ў баявых аперацыях партызанскiх атрадаў i Чырвонай Армii. Яны рабiлi на дарогах завалы, спiлоўвалi тэлеграфныя слупы, мiнiравалi дарогi i г. д. Падпольшчыкi Вiцебска, напрыклад, пры начных налётах на горад савецкай авiяцыi падавалi сiгналы, наводзячы на варожыя аб’екты.

168. Па меры вызвалення тэрыторыi Беларусi партызанскiя атрады i падрыхтаваныя iмi рэзервы ўлiвалiся ў склад часцей франтоў. За перыяд з лiстапада 1943 г. да красавiка 1944 г. з войскамi Чырвонай Армii злучылiся 35 партызанскiх брыгад i 15 асобна дзеючых атрадаў агульнай колькасцю больш за 50 тыс. чалавек.

169. Дапамогу Чырвонай Армii ў вызваленнi роднай зямлi аказвала i грамадзянскае насельнiцтва. Мясцовыя жыхары прымалi ўдзел у разбурэннi шляхоў адступлення ворага, дастаўлялi савецкiм войскам разведвальныя звесткi, указвалi замiнiраваныя шляхi, варожыя засады. Насельнiцтва многiх вёсак са зброяй у руках удзельнiчала ў баявых аперацыях пры выгнаннi захопнiкаў. Шмат дзе стваралiся атрады самааброны, якiя мужна абаранялi свае вёскi ад падпальшчыкаў цi адступаючых групп ворага. Мясцовае насельнiцтва дапамагала фармiраванням Чырвонай Армii вылоўлiваць салдат i афiцэраў разбiтых нямецка-фашысцкiх часцей.

170. Пасля вызвалення мясцовыя жыхары працавлi на рамонце дарог, будаўнiцтве мастоў. Так, у Гомельскай вобласцi штодзённа працавалi на рамонце дарог каля 20 тыс. чалавек. Да 1 чэрвеня 1944 г. у вызваленых раёнах рэспублiкi сіламі працоўных было пабудавана 554 масты на шасэйных і грунтавых дарогах, адноўлены два буйныя масты цераз рэкі Сож у Гомелi i Днепр у Рэчыцы.

171. Была праведзена мабiлiзацыя мясцовага насельнiцтва. З восенi 1943 г. на пачатак 1944 г. з вызваленых раёнаў у Чырвоную Армiю было мабiлiзавана больш за 100 тыс. чалавек.

172. Па меры ачышчэння беларускай зямлi ад нямецка-фашыскiх захопнiкаў паўставала задача аднаўлення эканомiкi, адраджэння разбураных гарадоў i вёсак. На вызваленай тэрыторыi аднавiлi дзейнасць партыйныя, савецкiя, камсамольскiя i прафсаюзныя органы Гомельскай, Палескай, Вiцебскай i Магiлёўскай абласцей. Пасля вызвалення Гомеля туды пераехалi ЦК КП(б)Б i урад рэспублiкi.

173. Значная дапамога была аказана з боку саюзнага урада. К вясне 1944 г. Беларусь атрымала каля тысячы станкоў, больш за 100 аўтамашын, дзве тысячы тон металлу, шмат лесу, шкло, iншыя будаўнiчыя матэрыялы. Вясной 1944 г. пачалося аднаўлене больш як 100 прамысловых прадпрыемстваў, у тым лiку, электрастанцый ў Гомелi, Мазыры, Добрушы, Крычаве, заводаў: аўтамашыннага, суднарамонтнага, станкабудаўнiчага, сельгасмашынабудавання ў Гомелi. Адначасова будавалiся новыя прадпрыемствы – цагельны завод у Лоеве i вапнавы ў Свяцiлавiчах. На аднаўленi прамысловасцi i на прадпрыемствах у чэрвенi 1944 г. было занята больш за 40 тыс. рабочых.

174. Аднаўленчыя работы ў прамысловасцi вялiся ў выключна цяжкiх умовах: амаль поўнасцю была разбурана энергетычная гаспадарка, адчуваўся недахоп рабочай сiлы, iнжынерна-тэхнiчных кадраў, будаўнiчых матэрыялаў i механiзмаў, аўтатранспарту. Не хапала адзення, прадуктаў, палiва.

175. Хуткiмi тэмпамi iшло аднаўленне чыгуначных шляхоў. У лютым 1944 г. на работах на Беларускай чыгунцы працавала больш за пяць тысяч чалавек. К чэрвеню 1944 г. участкi Беларускай i Заходняй чыгунак былi адноўлены. Адраджаўся рачны i аўтамабiльны транспарт.

176. Першачарговай задачай з’яўлялася аднаўленне сельскай гаспадаркi. Урад СССР накiраваў у вызваленыя раёны жывёлу, сельскагаспадарчыя машыны, гаручае i г. д. К вясне 1944 г. у вызваленых раёнах з 3162 калгасаў, якiя iснавалi да вайны, працавалi ўжо 2880. К чэрвеню 1944 г. аднавiлi работу 17 саўгасаў i 90 МТС. Найбольш пацярпелым калгасам была выдадзена насенная пазыка. Аднак веснавая сяўба праходзiла з вялiкiм напруджаннем. Не хапала не толькi тэхнiкi, але i цяглавай рабочай сiлы. Зямля ў многiх месцах зарасла хмызняком i пустазеллем. Дзе не было коней, на ворыве выкарыстоўвалiся каровы. З 333 тыс. га былi апрацаваны ўручную 21,7 тыс. га.

177. Вясной 1944 г. паўсюдна разгарнулiся работы па аднаўленi i будаўнiцтве жылля, занава стваралiся органы аховы здароўя, праводзiлiся супрацьэпiдымiчныя мерапрыемствы, адкрывалiся школы. У чэрвенi 1944 г. вучобай было ахоплена 87 % дзяцей школьнага ўзросту.

178. Пераадольваючы цяжкасцi, народ Беларусi з вялiкай энергiяй узяўся за адраджэнне народнай гаспадаркi.

179. За сем з паловай месяцаў (кастрычнiк 1943 г. – май 1944 г.) савецкiя войскi паслядоўна разграмiлi паўночную i паўднёвую групоўкi ворага – пад Ленiнградам, на Украiне i ў Крыму, а таксама нанеслi шэраг сур’ёзных удараў па цэнтральнай групоўцы працiўнiка на тэрыторыi Беларусi. У вынiку Чырвоная Армiя вызвалiла ўсходнiя раёны Беларусi, Левабярэжную Украiну, Паўночны Каўказ, Крым i большую частку Правабярэжнай Украiны, уступiла на тэрыторыю Латвiйскай ССР. Дзяржаўная мяжа была адноўлена на працягласцi 400 км.

180. К лету 1944 г. савецка-германскi фронт, па-ранейшаму, заставаўся рашаючым у Другой сусветнай вайны. Тут склалася спрыяльнае становiшча для наступальных дзеянняў Чырвонай Армii, якая трывала утрымлiвала стратэгiчную iнiцыятыву ў сваiх руках. Напрамак галоўнага ўдару летам 1944 г. савецкiм камандаваннем быў вызначаны ў цэнтры савецка-германскага фронту ў Беларусi.

181. Лiнiя фронту на беларускiм участку фронту к гэтаму часу праходзiла на ўсход ад Полацка, Вiцебска, Оршы, Магiлёва, Бабруйска i далей па рацэ Прыпяць да Ковеля, агiнаючы, такiм чынам, Беларусь з поўначы i поўдня амаль на ўсю глыбiню яе тэрыторыi. Гэты гiганцкi выступ меў выключна важнае стратэгiчнае значэнне ў сiстэме абароны нямецкiх войск. Страцiць Беларусь азначала для iх адкрыць шлях Чырвонай Армii ў Польшчу i ва Усходнюю Пруссiю, а таксама паставiць пад пагрозу флангавых удараў групоўкi войск, якiя абаранялiся ў Прыбалтыцы i Заходнiх абласцях Украiны.

182. На тэрыторыi Беларусi вораг стварыў глыбока эшаланiраваную (250–270 км) абарону (умоўная назва «Фатэрлянд»), якая апiралася на развiтую сiстэму палявых умацаванняў i прыродныя рубяжы. Гарады Вiцебск, Орша, Магiлёў, Бабруйск, Барысаў, Мiнск былi аб’яўлены ўмацаванымi раёнамi-крэпасцямi. Савецкiм войскам тут супрацьстаяла адна з самых моцных груповак вермахта – группа армiй «Цэнтр», войскi 16-й армii з группы армiй «Поўнач» і злучэнні 4-й танкавай арміі з группы армій “Паўночная Украіна” – усяго 63 дывiзii i 2 брыгады, агульнай колькасцю 1200 тыс. чалавек. Яны мелi на сваiм узбраеннi 9,5 тыс. гармат i мiнамётаў, 900 танкаў i штурмавых гармат, 1350 самалётаў.

183. Рашэнне савецкага камандавання нанясення моцнага ўдару менавiта ў Беларусi было абумоўлена шэрагам фактараў: - вызваленне Беларусi адкрывала найкарацейшы шлях у Германiю; - працiўнiк не чакаў рашаючага ўдару на гэтым напрамку, паколькi меркаваў, што характар лясiста-балоцiстай мясцовасцi не дазволiць выкарыстоўваць вялiкую колькасць танкаў, а таму не трымаў тут рэзервы; - наяўнасць у тыле ворага буйных сiл беларускiх партызан; - спрыяльныя ўмовы для скрытнага канцэнтравання неабходных для аперацыi вялiкiх масс войск; - выгадная канфiгурацыя фронту – савецкiя войскi ахоплiвалi флангi групоўкi ворага; - наяўнасць буйных рэзерваў, якiя дазвалялi ствараць значную перавагу над ворагам.

184. Для правядзення Беларускай наступальнай аперацыi, якая атрымала кодавую назву «Баграцiён», прыцягвалiся сiлы чатырох франтоў: 1-га Прыбалтыйскага (камандуючы – генерал армii I. Х. Баграмян), 3-га Беларускага (камандуючы – генерал палкоўнік, з 26 чэрвеня – генерал армii I. Д. Чарняхоўскi), 2-га Беларускага (камандуючы – генерал палкоўнік, з 28 ліпеня – генерал армii Г. Ф. Захараў) i 1-га Беларускага (камандуючы – генерал армii, з 29 чэрвеня Маршал К. К. Ракасоўскi), авiяцыя далёкага дзеяння i Дняпроўская флатылiя. Яны мелi 2400 тыс. чалавек, больш за 36 тыс. гармат i мiнамётаў, 5200 танкаў i самаходных гармат, 5300 баявых самалётаў.

185. Агульнае кiраўнiцтва ажыццяўлялi прадстаўнiкi Стаўкi: 1-ым Прыбалтыйскiм i 3-iм Беларускiм – Маршал А. М. Васiлеўскi, а 2-iм i 1-ым Беларускiмi франтамi – Маршал Г. К. Жукаў.

186. Намер Стаўкi ВГК састаяў у тым, каб наступленнем на шырокiм фронце сiламi чатырох франтоў прарваць абарону працiўнiка на шасцi ўчастках (вiцебскiм, аршанскiм, магiлёўскiм i бабруйскiм напрамках), акружыць i разграмiць яго флангавыя групiроўкi ў раёнах Вiцебска, Бабруйска i ў цэнтры – у раёне Магiлёва, потым ўдарамi трох Беларускiх франтоў, якiя павiнны былi сыходзiцца ў агульным накiрунку на Мiнск, у цесным узаемадзеяннi з партызанамi, акружыць i знiчтожыць асноўныя сiлы группы армiй «Цэнтр» на ўсходзе ад горада. У далейшым, нарошчвая ўдар, наступаць да западных межаў у разыходзячыхся накiрунках, працягвая драбiць i раз’ядноўваць фронт працiўнiка на часткi.

187. Паводле характару баявых дзеянняў i выкананых задач Беларуская аперацыя падзяляецца на два этапы. На першым этапе (23.06–04.07.1944 г.) быў праведзены шэраг аперацый: Вiцебска-Аршанская, Магiлёўская, Бабруйская, Полацкая, Мiнская. На другiм этапе (5.07–29.08.1944 г.) былi ажыццёўлены наступальныя аперацыi: Вiльнюская, Беластоцкая, Люблiн-Брэсцкая, Шаўляйская i Каўнаская.

188. Першы этап пачаўся 23 чэрвеня наступленнем сiл 1-га Прыбалтыйскага, 2-га i 3-га Беларускiх франтоў на вiцебскiм, аршанскiм i магiлёўскiм накiрунках. 24 чэрвеня пачалi наступаць войскi 1-га Беларускага фронту на бабруйскiм напрамку.

189. Найбольш упартыя баi разгарнулiся пад Вiцебскам i Оршай, якiя гiтлераўцы ператварылi ў магутныя вузлы супрацiўлення, паколькi Вiцебск прыкрываў дарогу ў Прыбалтыку, а праз Оршу iшлi карацейшыя шляхi да Мiнска. Вiцебск быў вызвалены 26 чэрвеня. Аперацыя па акружэннi i знiшчэннi варожай групоўкi пад Вiцебскам мела свае асаблiвасцi. Яна была праведзена агульнавайскавымi армiямi пры падтрымцы авiяцыi i без удзелу буйных танкавых злучэнняў. Баявыя дзеяннi насiлi скарацечны характар. Ужо на трэцi дзень варожая групоўка трапiла ў акружэнне, а на чацвёрты спынiла сваё iснаванне. У Вiцебскi «кацёл» трапiла пяць дывiзiй 3-й нямецкай танкавай армii, якiя да 27 чэрвеня былi разгромлены. Працiўнiк страцiў там каля 20 тыс. салдат i афiцэраў забiтымi, больш за 10 тыс. палоннымi.

190. Баi за Оршу працягвалiся ўсю ноч з 26 на 27 чэрвеня. У ходзе жорсткiх баёў на подступах да Оршы i ў самiм горадзе гiтлераўцы страцiлi забiтымi i параненымi каля 20 тыс. салдат i афiцэраў, 1700 было ўзята ў палон.

191. У баях пад Оршай прыкладам адданасцi Радзiме i самаахвярнасцi стаў подзвiг радавога 77-га палка 26-й гвардзейскай стралковай дывiзii Ю. Смiрнова. Цяжка паранены, ён трапiў у палон. Пасля доўгiх пытак i здекаў фашысты распялi Смiрнова на сцяне блiндажа, так i не здолеўшы атрымаць ад яго нiякай ваеннай iнфармацыi. Пасмяротна яму было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

192. 29 чэрвеня быў вызвалены Бабруйск. Важнейшай асаблiвасцю аперацыi па знiшчэннi бабруйскай групоўцы працiўнiка было масiраванае выкарыстанне авiяцыi фронту. 526 самалётаў 16-й паветранай армii 1-га Беларускага фронту на працягу 1,5 гадзiны групамi па 25-30 самалётаў наносiлi ўдары па ворагу, якi рыхтаваў прарыў. На працiўнiка лётчыкi скiнулi больш за 11300 бомбаў, выпусцiлi 572 рэактыўныя снарады i больш за 40 тыс. снарадаў з авiяцыйных пушак. У бабруйскiм «катле» была лiквiдавана варожая групоўка колькасцю больш за 6 дывiзiй 9-й нямецкай палявой армii. Гiтлераўцы страцiлi 50 тыс. чалавек забiтымi, у палон трапiла 23680 салдат i афiцэраў.

193. У баi за вёску Сычкава Бабруйскага раёна здзейснiў подзвiг сяржант М. Р. Селязнёў. 30 чэрвеня 1944 г. рота, у складзе якой ваяваў Селязнёў, вяла бой за авалоданне вёскай. Калi воiны ўжо ўварвалiся ў варожыя акопы, працiўнiк адкрыў знiшчальны агонь з дзота, якi знаходзiўся на флангу наступаючага савецкага падраздзялення. Рухацца да вёскi было немагчыма. Знiшчэнне агнявой кропкi было даручана аддзяленню пад камандаваннем М. Р. Селязнёва. Калi ў савецкiх салдат скончылiся ўсе патроны, Селязнёў кiнуўся да дзота i закрыў амбразуру сваiм целам. Пасмяротна М. Р. Селязнёву было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

194. Адначасова з Вiцебска-Аршанскай i Бабруйскай аперацыямi войскi 2-га Беларускага фронту правялi Магiлёўскую аперацыю. За шэсць дзён яны фарсiравалi шэсць водных рубяжоў, у тым лiку i Днепр, 28 чэрвеня вызвалiлi Магiлёў i прадвiнулiся на 90 км.

195. У вынiку наступлення чатырох франтоў магутная варожая абарона на фронце 520 км была зламана i войскi прадвiнулiся на захад на 90–150 км. Былi вызвалены сотнi населеных пунктаў. Цяпер стаяла задача вызвалiць сталiцу Беларусi. Войскi 1-га, 2-га i 3-га Беларускiх франтоў без прамаруджвання распачалi выкананне гэтай задачы.

196. Самае моцнае супрацiўленне ворага на мiнскiм напрамку савецкiя войскi сустрэлi на рубяжы па рацэ Бярэзiна, асаблiва ў раёне Барысава, Нова-Барысава i Зембiна. Войскi 3-га Беларускага фронту фарсiравалi Бярэзiну, 1 лiпеня вызвалiлi Барысаў i выйшлi на паўночна-ўсходнiя подступы да Мiнска.

197. У Барысаве 17 гадзiн вёў няроўны бой экiпаж легендарнага танка Т-34 у складзе П. М. Рака (камандзiр), А. А. Пятраева, А. I. Данiлава, якi 30 чэрвеня 1944 г. iмклiва праскочыў замiнiраваны мост на рацэ Бярэзiна. Гiтлераўцы ўзарвалi мост i танкiсты апынулiся адрэзанымi ад асноўных сiл. У вынiку яны падбiлi два варожыя танкi, знiшчылi камендатуру, штаб i вызвалiлi з няволi 20 савецкiх ваеннапалонных. Экiпаж танка загiнуў у гэтым баi. Усiм членам экiпажа пасмяротна было прысвоена званне Герояў Савецкага Саюза.

198. На досвiтку 3 лiпеня з усходу ў Мiнск уварваўся 2-гi гвардзейскi танкавы корпус генерал-маёра А. С. Бурдзейнага. Паспяховыя ваенныя дзеяннi вялi i iншыя злучэннi танкiстаў. Не сустрэўшы арганiзаванага супрацiўлення ворага на Маскоўскiм шасэ, яны прарвалiся па Савецкай вулiцы (цяпер праспект Ф. Скарыны) у цэнтр. Услед у горад увайшлi падраздзяленнi 11-й гвардзейскай i 31-й армiй. Пераадольваючы ўпартае супрацiўленне гiтлераўцаў, у сярэдзiне дня на паўднёвыя ўскраiны горада выйшлi войскi 1-га Беларускага фронту. У другой палове дня Мiнск быў цалкам вызвалены.

199. Першым у Мiнск уварваўся танк малодшага лейтэнанта Д. Г. Фролiкава. У баях на вулiцах горада яго экiпаж знiшчыў самаходную гармату «Фердынанд», дзве зенiтныя ўстаноўкi, супрацьтанкавую гармату. У баях на вулiцах горада вызначыўся i камандзiр танкавага ўзвода М. I. Колычаў. Яму ўдалося захапiць мост цераз раку Свiслач, па якому савецкiя танкi бесперашкодна прайшлi ў цэнтр горада. Д. Г. Фролiкаву i М. I. Колычаву было прысуджана званне Герояў Савецкага Саюза. Гераiчна змагалiся на вулiцах Мiнска воiны перадавых батальёнаў з 220-й i 352-й стралковых дывiзiй. Першым у будынак чыгуначнага вакзала ўварваўся старшы сяржант А. Г. Ляпусцiн. Ён ва ўпор расстраляў варожых салдат, што ўмацавалiся там, гранатай знiшчыў варожы кулямёт i ўзняў над будынкам Чырвоны сцяг Перамогi. Сцягi былi ўзняты i над iншымi ўцалелымi будынкамi горада.

200. Асобна трэба адзначыць подзвiг воiнаў-сапёраў, якiя размiнiравалi ўцалелыя будынкi ў вызваленым Мiнску – Дом урада, будынак ЦК КП(б)Б, Дом Чырвонай Армii i iнш. Афiцэры А. Ф. Кузняцоў, I. Малахаў, С. Сямёнаў, радавыя Бродэскер, Пад’юсаў i iншыя абясшкодзiлi каля 3000 мiн-«сюрпрызаў».

201. З выхадам злучэнняў 3-га i 1-га Беларускiх франтоў да Мiнска на ўсходзе ад горада было завершана акружэнне 4-й нямецкай армii i iншых вайскавых часцей. Баi па лiквiдацыi варожай групоўцы мелi бязлiтасны, зацяты характар. Савецкiя воiны часта iшлi на самаахвяраванне, што з’яўлялася вышэйшай праявай мужнасцi i гераiзму.

202. Пятага лiпеня ў баях пад Мiнскам подзвiг М. Гастэла паўтарылi лейтэнанты М. I. Кiрэеў i I. В. Бярэзiн, накiраваўшыя свае падбiтыя самалёты ў гушчу фашысцкай тэхнiкi.

203. З боку Смалявiч каля вёскi Роткаўшчына па-геройску змагаўся гарматны разлiк старшага сяржанта Ў. Ф. Цяплова. Калi ўсе байцы загiнулi, старшы сяржант апошняй гранатай падарваў сябе разам з пяццю варожымi салдатамi. Пасмяротна яму прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

204. У Мiнскiм «катле» апынулася 105-тысячная групоўка ворага, якая 11 лiпеня 1944 г. была знiшчана. У палон трапiла каля 35 тыс. салдат i афiцэраў, сярод якiх было 12 генералаў. Агульныя страты Чырвонай армii пры лiквiдацыi Мiнскага «катла» склалi 25,7 тыс. салдат i афiцэраў.

205. 4 лiпеня 1944 г. быў завершаны першы этап Беларускай наступальнай аперацыi. За 12 дзён наступлення савецкiя вайскавыя злучэннi прайшлi наперад на 225–280 км. Группа армiй «Цэнтр» пацярпела катастрафiчнае паражэнне, галоўныя яе сiлы былi разбiты. У лiнii савецка-германскага фронту з’явiўся пралом шырынёй 400 км, якi нямецкае камандаванне з-за адсутнасцi рэзерваў закрыць не змагло.

206. Улiчваючы становiшча, якое складвалася на той час, Стаўка ВГК загадала 4 лiпеня працягваць iмклiвае наступленне ўсiмi чатырма франтамi. 5 лiпеня 1944 г. войскамi 3-га Беларускага фронту былi вызвалены Маладзечна i Валожын. Да 15 лiпеня войскi фронту з баямi прайшлi 180–200 км на захад i падышлi да Гродна, якi 16 лiпеня быў вызвалены. Разам з савецкiмi авiяцыйнымi часцямi ў складзе 1-й Паветранай армii самааддана змагаўся 1-ы знiшчальны авiяполк французскiх лётчыкаў «Нармандыя». За гераiзм i мужнасць палку было нададзена ганаровае найменне «Нёманскi» i назва «Нармандыя-Нёман».

207. Войскi 2-га Беларускага фронту за 12 дзён з баямi прайшлi да 270 км, фарсiравалi рэкi Моўчадзь, Шчару i Нёман, вызвалiлi Навагрудак, Ваўкавыск. Тэрыторыя Беларусi на гэтым напрамку была цалкам вызвалена ад акупантаў.

208. Вялiкiя поспехi былi дасягнуты ў паласе наступлення 1-га Беларускага фронту. 8 лiпеня былi вызвалены Баранавiчы, 10 лiпеня – Слонiм, 14 лiпеня – Пiнск. 21 лiпеня савецкiя войскi ў раёне Белавежскай пушчы перасяклi дзяржаўную мяжу i пачалi вызваленне Польшчы.

209. Асноўныя сiлы 1-га Беларускага фронту iмклiва наблiжалiся да Брэста. 27 лiпеня пасля магутных удараў артылерыi i авiяцыi савецкiя войскi замкнулi кальцо акружэння вакол Брэста. На наступны дзень у вынiку рашучага штурму горад быў узяты. Вызваленнем 28 лiпеня г. Брэста было завершана выгнанне нямецка-фашысцiх войскаў з тэрыторыi Беларусi.

210. Планам аперацыi «Баграцiён» прадугледжвалiся таксама актыўныя дзеяннi беларускiх партызан. Удзел партызан Беларусi разглядаўся Стаўкай ВГК як фактар не толькi палiтычнага, але i аператыўна-стратэгiчнага значэння. План баявых дзеянняў партызан быў распрацаваны БШПР у канцы мая 1944 г. i ўзгоднены з камандаваннем франтоў, якiя рыхтавалiся да вызвалення Беларусi. БШПР загадзя вызначыў задачы па аказаннi ўсямернай дапамогi Чырвонай Армii. Найважнейшымi з iх былi нанясенне ўдараў па тылах группы армiй «Цэнтр», дэзарганiзацыя работы транспарту, сувязi, сiстэм забеспячэння, адцягванне як мага большай колькасцi сiл ворага на ахову ваенных аб’ектаў, скоўванне яго аператыўных рэзерваў, правядзенне разведкi, блакiраванне i разгром асобных гарнiзонаў, захоп i ўмацаванне перапраў i г. д.

211. Прадстаўнiцтвам i аператыўным группам БШПР пры штабах 1-га Прыбалтыйскага, 3-га, 2-га i 1-га Беларускiх франтоў была даручана арганiзацыя тактычнага i аператыўнага ўзаемадзеяння партызан i часцей Чырвонай Армii. Апрача таго, для шырокага тактычнага ўзаемадзеяння з партызанамi штабы франтоў, армiй i злучэнняў накiроўвалi ў партызанскiя фармiраваннi афiцэраў сувязi, радыстаў з радыёстанцыямi.

212. Партызанская разведка стала адной з важнейшых крынiц iнфармацыi савецкага камандавання. Толькi з 31 мая па 22 чэрвеня 1944 г. беларускiмi партызанамi i падпольшчыкамi былi выяўлены i падцверджаны звескi аб 287 вайскавых часцях i злучэннях ворага, 33 штабах армiй групы «Цэнтр», 900 гарнiзонах, 10 буйных складах, 985 абарончых збудаваннях. Захапiлi i перадалi ў Генеральны штаб Чырвонай Армii 105 аператыўных дакументаў, 218 экземпляраў асабiстых дакументаў салдат i афiцэраў, выявiлi 30 раней невядомых аэрадромаў, 11 пасадачных пляцовак.

213. Найбуйнейшай акцыяй беларускiх партызан у перыяд падрыхтоўкi да аперацыi «Баграцiён» стаў трэцi этап «рэйкавай вайны». У ноч з 19 на 20 чэрвеня 1944 г. партызаны нанеслi магутны ўдар па чыгуначных камунiкацыях ворага на ўсёй тэрыторыi акупiраванай Беларусi. На працягу адной ночы яны падарвалi 40775 рэек, паралiзаваўшы рух на важнейшых чыгунках. Удары парызан працягвалiся i далей ў перыяд паспяховага наступлення Чырвонай Армii.

214. Да 29 чэрвеня было падарвана яшчэ 20 тыс. рэек. У вынiку 3-га этапу «рэйкавай вайны» партызаны знiшчылi ўсяго 61 тыс. рэек, 8 чыгуначных мастоў, 5700 метраў тэлефона-тэлеграфнай сувязi. Пры вывадзе са строю варожых камунiкацый партызаны праявiлi масавы гераiзм i вялiкую мужнасць. Партызан брыгады iмя К. К. Ракасоўскага Вiлейскай вобласцi С. Суэцiн знаходзiўся ў засадзе, якая прыкрывала падрываўшых рэйкi мiнёраў. Нягледзячы на тое, што ён быў паранены ў нагу i абедзве рукi, пераадольваючы боль, партызан працягваў весцi з аўтамата агонь па ворагу да таго часу, пакуль яго таварышы не скончылi мiнiраваць дарогу.

215. «Рэйкавая вайна» з’яўляецца аперацыяй ўнiкальнай па сваiх масштабах, вынiках i ступенi ўзаемадзеяння. Такая аперацыя была праведзена ўпершыню.

216. У той жа час, «рэйкавая вайна» мела i негатыўныя моманты. Так, у раёне баявых дзеянняў 1-га Прыбалтыйскага фронту было падарвана 83 % чыгуначных шляхоў, што ў сваю чаргу не магло не знiзiць тэмпы наступлення савецкiх войск. Ды i самi войскi вымушаны былi выдаткоўваць сродкi для ўзнаўлення разбураных партызанамi чыгунак.

217. З пачаткам наступлення Чырвонай Армii баявыя дзеяннi партызанскiх брыгад i атрадаў набылi асобую сiлу i размах на ўсёй тэрыторыi рэспублiкi, асаблiва на галоўных шляхах адступлення гiтлераўскiх войскаў. Партызаны блакiравалi многiя ўчасткi шасэйных i грунтавых дарог, нападалi на варожыя калоны, зрывалi перагрупоўку сiл акупантаў, парушалi кiраванне войскамi. Партызанскiя атрады Магiлёўскай i Мiнскай абласцей, напрыклад, трымалi пад сваiм кантролем многiя ўчасткi шасэ Магiлёў-Мiнск, Магiлёў-Бабруйск, Орша-Мiнск.

218. Вялiзарнае значэнне для паспяховага наступлення часцей Чырвонай Армii мелi дзеяннi партызан па захопу i ўтрыманню да падыходу савецкiх войскаў перапраў цераз водныя перашкоды i плацдармы на iх берагах. Так, партызаны захапiлi i ўтрымлiвалi да падыходу савецкiх войскаў пераправы, якiя дзейнiчалi, i пабудавалi новыя цераз рэкi Пцiч, Случ, Друць, Бярэзiна, Вiлiя, Шчара, Нёман i iнш.

219. Эффектыўнымi былi дзеяннi беларускiх партызан ва ўзаемадзеяннi з савецкiмi войскамi пры вызваленнi ад акупантаў многiх населеных пунктаў. З 3 па 9 лiпеня 1944 г. партызанская брыгада iмя Г. К. Жукава сумесна з савецкiмi войскамi вяла баi за вызваленне раёна i горада Браслаў. За гэты час было знiшчана звыш 300 салдат i афiцэраў. З часцямi Чырвонай Армii партызаны ўдзельнiчалi ў вызваленнi Мiнска, Барысава, Вiлейкi, Слуцка, Лiды, Лагойска, Любанi, Маладзечна, Нясвiжа, Навагрудка i iнш.

220. Значную колькасць населеных пунктаў ва ўмовах адступлення гiтлераўскiх войскаў партызаны вызвалiлi самi i ўтрымлiвалi iх да падыходу савецкiх войскаў – Узда, Старобiн, Рудзенск, Карэлiчы, Iвянец i iнш.

221. Iстотную дапамогу Чырвонай Армii аказвалi партызаны ў лiквiдацыi акружаных варожых групiровак. Так, 2-я Мiнская брыгада на працягу двух сутак, з 7 па 9 лiпеня 1944 г., здзяйсняла садзеянне 38-му стралковаму корпусу ў разгроме варожых войск ў «Мiнскiм катле». Партызанская брыгада iмя К. К. Ракасоўскага сумесна з часцямi Чырвонай Армii ў час лiквiдацыi мiнскай групоўкi ворага з 3 па 16 лiпеня знiшчыла 430 i ўзяла ў палон 1255 салдат i афiцэраў. Актыўна ўзаемадзейнiчалi з савецкiмi войскамi партызаны Брэсцкай вобласцi. З 22 па 28 лiпеня 1944 г. яны ўдзельнiчалi сумесна з часцямi 76-й стралковай дывiзii ў наступальных баях па акружэннi ворага ў раёне Брэста.

222. За час вызвалення Беларусi ў чэрвенi-лiпенi 1944 г. партызаны Беларусi знiшчылi больш як 15 тыс. i ўзялi ў палон звыш 17 тыс. салдат i афiцэраў.

223. Часцям Чырвонай Армii шмат у чым дапамагалi падпольшчыкi. Так, падпольшчыкi Оршы перадалi савецкаму камандаванню каля 200 дакументаў, у якiх была каштоўная ваенная iнфармацыя. Ва ўсiх гарадах i большасцi буйных населеных пунктаў падпольныя арганiзацыi стваралi спецыяльныя группы для назiрання за прамысловымi прадпрыемствамi i памяшканнямi, якiя падрыхтоўвалiся гiтлераўцамi да ўзрыву. У Дзяржынску дзейнiчалi дзве такiя группы, у Слуцку – адна i г. д. Дом урада, будынак ЦК КП(б)Б, Дом Чырвонай Армii, многiя дамы i прадпрыемствы ў Мiнску былi выратаваны толькi таму, што перадавыя часцi Чырвонай Армii, якiя ўварвалiся ў горад, хутка наладзiлi кантакт з мясцовымi падпольшчыкамi i пры iх дапамозе размiнiравалi будынкi.

224. Шмат прыкладаў гераiзму i мужнасцi паказала грамадзянскае насельнiцтва рэспублiкi. Мясцовыя жыхары выступалi праваднiкамi, хавалi раненых, са зброяй у руках ўдзельнiчалi непасрэдна ў баях.

225. 159-й брыгадзе 1-га Прыбалтыйскага фронту неабходна было iмклiва прарвацца ў тыл ворага i перарэзаць яму шляхi адступлення. Рухацца савецкiя танкiсты павiнны былi па не разведанай лясiста-балоцiстай мясцовасцi. Дапамагла байцам брыгады 70-гадовая жыхарка вёскi Папкi Вiцебскай вобласцi М. А. Кашчук. Яна правяла падраздзяленне па цвёрдаму грунту. За свой учынак патрыётка была ўзнагароджана медалём «За баявыя заслугi».

226. Паўсюдна ў тыя гiстарычныя днi ў вызваленых гарадах i вёсках праходзiлi мнагалюдныя мiтынгi. 16 лiпеня 1944 г. на мiнскiм iпадроме на Чырвонаармейскай вулiцы ў прысутнасцi каля 50 тыс. працоўных горада i каля 30 тыс. партызан адбылiся мiтынг, а пасля – парад партызанскiх брыгад i атрадаў. На мiтынгу прысутнiчалi камандуючы 3-м Беларускiм фронтам генерал армiі I. Д. Чарняхоўскi, сакратар ЦК КП(б)Б П. К. Панамарэнка, а таксама дэлегацыя працоўных горада Горкага.

227. У вынiку рэалiзацыi другога этапу Беларускай аперацыi была поўнасцю разгромлена групоўка армiй «Цэнтр», нанесена рашаючае паражэнне групоўкам «Поўнач» i «Паўночная Украiна» i рэзервовым войскам, што былi перакiнуты ў Беларусь з Германii, Нарвегii, Iталii, Галандыi. У ходзе Беларускай аперацыi былi разгромлены 17 дывiзiй i 3 брыгады працiўнiка, а 50 дывiзiй страцiлi звыш паловы свайго саставу. Агульныя страты нямецкiх войскаў i iх саюзнiкаў склалi каля 500 тыс. салдат i афiцэраў.

228. У ходзе аперацыi «Баграцiён» Чырвоная Армiя вызвалiла Беларусь, частку Лiтоўскай i Латвiйскай ССР, усходнiя раёны Польшчы i падышла да межаў Германii. Перамога ў Беларусi аказала ўплыў на змяненне становiшча на iншых франтах Другой сусветнай вайны, стварыла спрыяльныя ўмовы для разгортвання новага магутнага стратэгiчнага наступлення Чырвонай Армii ў заходнiх абласцях Украiны, у Малдове, Прыбалтыцы. Германскае камандаванне вымушана было перакiнуць з Заходняй Еўропы на беларускi тэатр ваенных дзеянняў 46 дывiзiй i 4 брыгады, што значна паспрыяла паспяховаму правядзенню аперацый англа-амерыканскiх войскаў у Францыi.

229. Беларуская наступальная аперацыя «Баграцiён» па свайму размаху, колькасцi сiл, што ўдзельнiчалi ў ёй, з’яўляецца адной з буйнейшых не толькi Вялiкай Айчыннай вайны, але i Другой сусветнай вайны. Наступленне, якое пачалося ў паласе 500 км, завяршылася на фронце каля 1100 км, савецкiя войскi прадвiнулiся на глыбiню 550–600 км. З абодвух бакоў з улiкам рэзерваў, якiя прыбывалi ў ходзе баёў, у аперацыi было задзейнiчана больш за 4 млн. чалавек, каля 62 тыс. гармат, больш за 7100 самалётаў.

230. Дарагой цаной дасталося вызваленне Беларусi. Страты войскаў 1-га Прыбалтыйскага, 1-га, 2-га i 3-га Беларускiх франтоў i Дняпроўскай флатылii склалi 765815 чалавек, у тым лiку беззваротныя – 178507 салдат i афiцэраў. Савецкiя войскi страцiлi 2957 танкаў i САУ, 822 самалёты, 2447 гармат i мiнамётаў.

231. З поўным вызваленнем беларускiх зямель ад нямецкiх акупантаў пачаўся чарговы этап адраджэння народнай гаспадаркi рэспублiкi, якое разгарнулася ўжо на ўсёй тэрыторыi БССР. Працэс аднаўлення эканомiкi Беларусi праходзiў у складаных ваенных умовах. У 1944-1945 гг. было мабiлiзавана 755 тыс. чалавек грамадзянскага насельнiцтва БССР ў Чырвоную Армiю. Усе сродкi краiна накiроўвала на патрэбу фронту.

232. У гэтай сувязi, першапачатковая ўвага ўдзялялася аднаўленню цяжкай прамысловасцi i транспарту, якiя адыгрывалi вялiкую ролю ў забеспячэннi наступлення савецкiх войскаў. Ужо 3 жнiўня на станкабудаўнiчым заводзе ў Мiнску была наладжана вытворчасць па рамонту танкаў.

233. У Мiнску за 7 месяцаў пасля вызвалення поўнасцю былi ўведзены ў дзеянне 36 i часткова 14 прамысловых прадпрыемстваў. У Бабруйску ў вераснi 1944 г. ужо давалi прадукцыю 18 прадпрыемстваў. Да пачатку 1945 г. у Гомелi было часткова адноўлена i ўведзена ў строй 36 прамысловых аб’ектаў, у Гродна – 17 фабрык i заводаў. У вынiку, да мая 1945 г., калi завяршылася вайна, было ўведзена ў строй 12000 прамысловых аб’ектаў. Аб’ём iх прадукцыi складаў 20,4 % даваеннага ўзроўню. Востра адчуваўся недахоп сродкаў вытворчасцi, квалiфiкаванай рабочай сiлы. Нягледзячы на тое, што прадукцыйнасць працы ў прамысловасцi рэспублiкi ў 1945 г. у параўнаннi з 1944 г. павялiчылася на 10 %, яна складала толькi 47 % даваеннай. Узровень прамысловай вытворчасцi быў вельмi нiзкiм. У снежнi 1944 г. ён быў у 10, а ў 1945 г. у 5 разоў нiжэйшы, чым у 1940 г. Гадавы план прамысловасцю выкананы не быў. Асаблiва адставалi з выкананнем плана прадпрыемствы прамысловасцi будаўнiчых матэрыялаў, харчовай i лёгкай.

234. Паступова адраджалася энергетычная гаспадарка рэспублiкi. Яе магутнасць у 1945 г. дасягнула каля 50 % даваеннага ўзроўню. Гэта дазволiла механiзаваць працаёмкiя работы, павысiць прадукцыйнасць працы. Наладжвалася работа аўтамабiльнага i чыгуначнага транспарту, сродкаў сувязi, гiдратэхнiчных збудаванняў. У кароткi тэрмiн, да лютага 1945 г., у эксплуатацыю было здадзена звыш 10000 км чыгуначных пуцей, каля 2000 чыгуначных мастоў. Працоўныя Заходняй чыгункi ўжо да канца 1944 г. аднавiлi 8 % усёй даваеннай эксплуатацыйнай лiнii.

235. Вельмi цяжка наладжвалася сельская гаспадарка рэспублiкi. Толькi дзякуючы дзяржаўнай матэрыяльнай дапамозе да моманту завяршэння вайны 95 % даваенных калгасаў i саўгасаў былi фактычна адноўлены, пачалi працаваць 3000 МТС. Паступова павялiчвалiся пасяўныя плошчы. Аднак, вясной 1945 г. яны складалi толькi 73,8 % даваенных. Гэта тлумачылася тым, што ў вытворчасцi ўдзельнiчала не больш паловы даваеннай колькасцi калгаснiкаў, у асноўным, жанчын. У сувязi з тым, што ў калгасах была толькi чвэрць трактароў ад узроўню 1941 г., прыходзiлася апрацоўваць зямлю з дапамогай кароў, ускопваць яе ўручную. У вынiку большасць калгасаў у 1945 г. атрымалi нiзкi ўраджай, а валавы збор збожжа склаў менш паловы даваеннага.

236. Працягвалася работа па аднаўленi i будаўнiцтве гарадоў i жыллёвага фонду. У ёй прымалi ўдзел шырокiя массы грамадзян. Адной з формаў такога ўдзелу з’явiлiся масавыя нядзельнiкi. Паступова ў рэспублiцы наладжвалася сетка медыцынскiх устаноў, навуковае i культурнае жыццё.

237. Глыбокiя раны, якiя былi нанесены Беларусi акупантамi, яшчэ не былi поўнасцю залечаны. Усё, што было зроблена ў 1944–1945 гг. па аднаўленнi прамысловасцi, сельскай гаспадаркi, транспарту, з’явiлася толькi пачаткам вялiкай складанай аднаўленчай працы, якая з ўсёй сiлай разгарнулася ў пасляваенны час.

238. Спiс лiтаратуры.

239. Беларусь в годы Великой Отечественной войны: уроки истории и современность: Материалы международ. науч. конф., посвящ. 60-й годовщине освобождения Беларуси от немецко-фашистских захватчиков, Минск, 29–30 июня 2004 г. / Нац. акад. наук Беларуси. Ин-т истории; Сост.: Н. С. Сташкевич, В. И. Новицкий, А. М. Литвин. – Минск, 2004. – 363 с.

240. Беларусь у Вялiкай Айчыннай вайне 1941–1945: Энцыклапедыя. – Мiнск: Беларуская Савецкая Энцыклапедыя iмя П. Броўкi, 1990. – 680 с.

241. Великая Отечественная война 1941–1945: Энциклопедия. – М.: Энциклопедия. – 832 с.

242. Великая Отечественная война Советского Союза 1941–1945: Краткая история. – 3-е изд, испр. и доп. – М.: Воениздат, 1984.– 560 с.

243. Всенародная борьба в Белоруссии потив немеко-фашистских захавтчиков в годы Великой Отечественной войны: В 3 т. – Минск: Беларусь, 1985. – Т. 3 / Гл. ред. А. Т. Кузьмин и др. – 531 с.

244. Гiсторыя Беларускай ССР: У 5 т. / Акад. навук БССР. Ін-т гісторыі. – Мiнск: Навука і тэхніка, 1972–1975. – Т. 4: Беларусь напярэдаднi i ў гады Вялiкай Айчыннай вайны (1938–1945 гг.) / Гал. рэд. I. М. Iгнаценка. – 1975.– 640 с.

245. Долготович Б. Д. Беларусь в годы Великой Отечественной войны: в вопросах и ответах. – Минск: Полымя, 1994. – 141 с.

246. Жуков Г. К. Воспоминанаия и размышления. М.: Издательство Агенства печати Новости, 1970. – 736 с.

247. Каваленя А. А. Беларусь у гады другой сусветнай вайны (1939–1945) / Мiнiстэрства адукацыi i навукi Рэспублiкi Беларусь. Беларус. дзярж. пед. ун-т iмя М. Танка. – Мiнск., 1996. – 87 с.

248. Кравченко И. С. Белорусский народ в годы Великой Отечественной войны. – Минск: Гос. изд. БССР, 1959. – 146 с.

249. Лiтвiн А. Лепельская аперацыя 1943 года // Беларускi гiстарычны часопiс. – 2004. – № 2. – С. 12–21.

250. Лемяшонак У. Вызваленне Беларусi ад нямецка-фашысцкiх захопнiкаў (верасень 1943 – лiпень 1944 гг.) // Беларускi гiстарычны часопiс. – 2004. – № 6. – С. 3–21.

251. Лемяшонак У. I. Вызваленне без грыфа «Сакрэтна !». – Мн.: Полымя, 1996. – 150 с.

252. Лiтвiн А. Вызваленне Беларусi i выкарыстанне партызанскага фактару (восень 1943 – вясна 1944 гг.) // Беларускi гiстарычны часопiс. – 2004. – № 4. – С. 3–14.

253. Освобожденная Беларусь. Документы и материалы. В 2 кн. Кн. 1. Сентябрь 1943 – декабрь 1944 / Сост. В. И. Адамушко и др. – Минск: НАРБ, 2004. – 398 с.

254. Рокоссовский К. К. Солдатский долг. – Минск: Беларусь, 1984.– 349 с.

256. СОВЕТСКИЙ ТЫЛ В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

257. Из Великой Отечественной войны, начавшейся 22 июня 1941 г., СССР вышел победителем. Война нанесла огромный материальный и моральный урон советскому обществу, потребовала напряжения и мобилизации всех сил для отражения агрессии, а затем окончательного разгрома гитлеровской Германии.

258. К началу 1940-х гг. Советский Союз, представлял собой огромное государство, обладающее беспрецедентными материальными и трудовыми ресурсами. Сталинская индустриализация как определенный этап модернизации привела к тому, что СССР стал крупной промышленной страной с мобилизационным типом экономики, находящейся в практически полной изоляции от мирового народного хозяйства. Однако эта самоизоляция явилась предпосылкой для решения комплекса задач в условиях войны с Германией.

259. Прежде всего, надо было выработать и реализовать задачи эвакуации промышленного и сельскохозяйственного производства вглубь страны. Учитывая быстрое, форсированное наступление немцев, здесь нельзя было допускать ошибок, необходимо было действовать наверняка. Опорными точками, основной базой проводимой эвакуации должны были стать старые промышленные районы, в первую очередь Урал и Сибирь. Предполагалось, что они будут фундаментом переводимой на военные рельсы экономики, а природные и трудовые ресурсы в этих регионах станут мощным источником компенсации.

260. В случае провалов эвакуационной политики советское руководство в категоричной форме предписывало местным органам действовать в духе тактики «выжженной земли». Так, в директиве Совнаркома СССР от 29 июня 1941 г. говорилось, что ни в коем случае нельзя «не оставлять врагу ни одного паровоза, ни одного вагона, не оставлять противнику ни килограмма хлеба, ни литра молока».¹

261. В рамках сложившейся советской политической системы все важнейшие решения в области обороны и эвакуации принимались центральными органами. 30 июня 1941 г. был образован Государственный Комитет Обороны (ГКО) под председательством И. Сталина (членами были также В. Молотов, К. Ворошилов, Л. Берия, Г. Маленков), сконцентрировавшего в своих руках абсолютную власть. Несмотря на ряд постановлений типа «О расширении прав народных комиссаров СССР в условиях военного времени»², все попытки и инициативы местных органов существенно влиять на выработку и реализацию планов эвакуации, решительно пресекались высшим политическим руководством страны. Оно использовало для этого меры как организационного, так и карательного характера.

262. Динамика эвакуационных процессов в годы Великой Отечественной войны прослеживается достаточно четко. Первый этап — с июня 1941 г. по июнь 1942 г., второй — с июня 1942 г. по 1943 г., причем основной потенциал страны был перебазирован на восток уже на первом этапе.

263. 24 июня 1941 г. был создан Совет по эвакуации под председательством Л. Кагановича. Однако этот ближайший соратник И. Сталина показал свою полную неспособность организовать дело, поэтому 16 июля возник Комитет по эвакуации под руководством Н. Шверника. В состав Комитета также вошли такие известные политические и государственные деятели как А. Косыгин, А. Микоян и др. И все-таки сталинское руководство в начале войны не владело ситуацией, не располагало объективной информацией о положении на фронте, а также традиционно рассчитывало на быструю победу над врагом «малой кровью и на его территории».

264. Эвакуация из западных регионов СССР началась буквально через несколько дней после гитлеровского вторжения. Местные органы должны были руководствоваться постановлением СНК и ЦК ВКП (б) от 27 июня 1941 г. «О порядке вывоза и размещения людских контингентов и ценного имущества».

265. В конце июня 1941 г. под Могилевом начала работать эвакуационная комиссия под руководством председателя Совнаркома БССР И. Былинского. Однако деятельность комиссии распространялась лишь на Гомельскую, Могилевскую и Полесскую области, так остальные белорусские регионы были уже оккупированы. В целом, как следует из доклада секретаря ЦК КПБ (б)П. Пономаренко И. Сталину на момент полной оккупации республики немецко-фашистскими захватчиками из нее было вывезено 1,5 (из 10млн.) млн. человек, 109 (из 1669) крупных и средних промышленных предприятий, 5 тыс. тракторов, 67 тыс. голов скота, ряд научно-исследовательских, учебных и культурных заведений.³Также было эвакуировано 153 детских дома с общим количеством 30000 детей.⁴

266. Масштабы начавшейся эвакуации, переброски вглубь страны материальных и трудовых ресурсов впечатляют. До конца 1941 г. было эвакуировано около 10 млн. человек, 2593 промышленных предприятий, в том числе 1523 крупных. Также удалось вывезти 2, 4 млн. голов крупного рогатого скота, 5 млн. голов овец и коз, 200 тыс. голов свиней, 800 тыс. лошадей.⁵Основными регионами размещения стали Урал (667 предприятий), Западная Сибирь (224 предприятия), Казахстан и Средняя Азия (308 предприятий), Поволжье (224 предприятия), Восточная Сибирь (78 предприятий) и др. Например, Витебская фабрика «Знамя индустриализации» разместилась в Саратове, гомельский завод «Красный химик» — в Ульяновске, оршанская БелГРЭС — в Кирове и т.д.⁶

267. На втором этапе эвакуации (лето 1942 г.), когда неудачи советских войск в Крыму и под Харьковом фактически поставили СССР на грань поражения, было вывезено еще 2, 5млн. человек.

268. Немаловажное значение советское руководство придавало эвакуации потенциала крупных городов и столицы в частности. В постановлении от 15 октября 1941 г. «Об эвакуации столицы СССР города Москвы» предписывалось «в случае появления войск противника у ворот города произвести взрыв предприятий, складов и учреждений, которые нельзя будет эвакуировать, а также все электрооборудование метро».⁷

269. Центральные органы власти должны были перебазироваться в Куйбышев, однако покинуть столицу лично И. Сталин в последний момент отказался. Из столицы также в обстановке строгой секретности был вывезен саркофаг с телом В. Ленина, размещенный в здании реального училища в Тюмени.

270. Для эвакуации по железной дороге потребовалось около 1,5 млн. вагонов, и если бы их выстроили в один ряд, то они покрыли бы расстояние от Бискайского залива до Тихого океана. Не менее значимыми оказались результаты эвакуации речным транспортом. Так, за 1941-1943 гг. по рекам страны было вывезено 2 млн. человек и 870 тыс. тонн. груза.⁸

271. Советская эвакуация вызвала восторженные отклики западных политических деятелей, журналистов, а также некоторых видных советских военачальников. Так, американская газета «Лайф» оценивала эвакуацию как «величайшую сагу в истории». Президент Ф. Рузвельт в 1943 г. заявил, что успехи американцев не выше успехов русских, могущих в сложных условиях развить свою промышленность⁹, а маршал Г. Жуков назвал советскую эвакуацию второй величайшей битвой войны.¹⁰

272. Принимая во внимание столь положительные оценки, необходимо учитывать самоотверженный труд советских людей, их преданность политической системе и готовность положить все на алтарь победы. Однако не следует сбрасывать со счетов и то обстоятельство, что советская мобилизационная экономика оказалась эффективной в чрезвычайной ситуации, когда была необходима определенность целей, концентрация ресурсов на нужных направлениях, системность и этапность в достижении поставленных целей. В механизмы эвакуационного процесса были встроены исключительно административные рычаги оперативного управления и жесткие санкции за нарушение спущенных «сверху» указаний.

273. Наряду с эвакуацией в кратчайшие сроки необходимо было наладить выпуск промышленной и сельскохозяйственной продукции. Уже первые месяцы войны и оккупации нанесли огромный урон советской экономике. На захваченной территории СССР в 8,7 % проживало около 45% населения, производилось 84% сахара, 63% каменного угля, 65% железной руды, 53% электроэнергии. Производства чугуна и железной руды снизилась на 71%, стали — на 58%, марганцевой руды — на 63%, электроэнергии — на 47%.¹¹

274. Заместитель председателя Совнаркома СССР Н. Вознесенский (25 октября 1941 г. было принято специальное постановление, которое возлагало на него руководство всеми эвакуированными предприятиями), указывал, что производство цветных металлов сократилось в 430 раз, шарикоподшипников — в 21 раз. ¹²

275. 16 августа 1941 г. советское руководство приняло «Военно-хозяйственный план на IV квартал 1941 г. на 1942 г.»¹³(«Мобилизационный народнохозяйственный план наIII квартал 1941 г.» оказался недостаточным), а в октябре утвердило постановление о графике восстановления и работы заводов, эвакуированных на Урал, в Сибирь, Среднюю Азию и Казахстан. Предприятия этого региона стали приоритетными в правительственных планах правительства по укреплению военного плана страны, а удельный вес восточных районов в промышленности СССР после эвакуации возрос в три-четыре раза ¹⁴

276. В короткое время было освоено производство артиллерийского вооружения, боеприпасов, стрелкового оружия, турбин для кораблей и др. Те предприятия, которые ранее выпускали гражданскую продукцию, были переориентированы на военное производство, что привело к кардинальным изменениям в структуре промышленности. Например, на Урале продукция машиностроения выросла за годы войны на 360%. Объем инвестиций в этот регион за 1941-1945 гг. составил 87% всех ассигнований на развитие экономики Поволжья, Западной Сибири, Средней Азии и Казахстана, вместе взятых.

277. Сердцем уральской промышленности стал город Челябинск, прозванный в народе Танкоградом.¹⁵Там было налажено производство тяжелых танков КВ-1 и легких Т-34. Крупными промышленными регионами стаи также Магнитогорск, Нижний Тагил и др. Сталинское руководство в свою очередь жестко отслеживало беспрекословное исполнение указаний и директив. Нарком вооружения и будущий министр обороны СССР Д. Устинов вспоминал, как на его доклад о производстве 9997 винтовок вместо 10000, И. Сталин отреагировал такими словами: «Если подобный доклад повториться, то наркома Устинова больше не будет».¹⁶

278. Оценивая потенциал советской мобилизационной экономики, французский историк А. Мишель справедливо заметил, что «Магнитка победила Рур».¹⁷В своих мемуарах гитлеровский немецкий генерал К. Типпельскирх с видимым сожалением писал, что «вновь созданная по ту сторону Урала или перебазированная туда военная промышленность работала теперь на полную мощность и позволила обеспечить армию достаточным количеством артиллерии, танков и боеприпасов».¹⁸

279. Поэтому состояние тыловых промышленных районов стало головной болью для гитлеровского руководства. Известный нацистский диверсант О. Скорценни буквально завалил имперскую канцелярию проектами плана «Ульм» — осуществление ряда террористических актов на крупных предприятиях СССР, в частности в Магнитогорске. Одна хорошо спланированная диверсионная акция, считал О. Скорценни, могла бы нанести невосполнимые потери оборонной промышленности противника».¹⁹

280. Успех эвакуации, форсированное восстановление промышленности налаживание выпуска военной и сельскохозяйственной продукции были также во многом обусловлен наличием огромных трудовых ресурсов. Обеспечить рациональное распоряжение этими ресурсами, направить их в производственный процесс сталинское руководство старалось испытанными, административными методами. Трудовой мобилизацией населения занимался созданный в начале войны при Совнаркоме СССР Комитет по учету и распределению рабочей силы.

281. 26 июля 1941 г. последовал указ Президиума Верховного Совета СССР «О режиме рабочего времени рабочих и служащих в военное время», по которому директорам предприятий промышленности, транспорта, сельского хозяйства и торговли предоставлялось право устанавливать для всех рабочих и служащих предприятий, так и для отдельных участков и групп рабочих и служащих обязательные сверхурочные работы продолжительностью от 1 до 3 часов в день. Также отменялись все отпуска, которые заменялись денежной компенсацией.

282. А в декабре 1941 г. очередное, еще более жесткое постановление «Об ответственности рабочих и служащих за самовольный уход с предприятий», устанавливающее уголовную ответственность за прогулы и опоздания на работу. 26 февраля 1942 г. был утвержден очередной указ Верховного Союза о мобилизации на военное производство и строительство граждан от 16 до 55 лет.

283. Мобилизация проводилась не только на военное промышленное производство, но и на сельское хозяйство (к концу 1941 г. усилиями тыла в закрома было сдано около 1млрд. пудов зерна⁹). 13 февраля 1942 г. было принято постановление «О порядке мобилизации на сельскохозяйственные работы в колхозы, совхозы и МТС трудоспособного населения городов и сельской местности».²⁰В период уборочной кампании этого года по решению правительства была резко повышена норма выработки трудодней. Но все равно положение сельского хозяйства в отличие от промышленности было сложным. К 1942 г. общая площадь посевных площадей снизилась на 42%, урожайность культур — в 2 раза. Валовой сбор свеклы снизился в 8, 5 раз, подсолнечника — в 9 раз и т.д. СНК вынужден был пойти такую меру как выдавать определенные участки земли под подсобное хозяйство.²¹

284. Однако осуществление подобных мероприятий правительства осложняла изменившаяся социальная структура общества. Резко сократилось количество мужчин, занятых в народном хозяйстве 31,2 млн. в 1941 до 19, 7 млн. в 1942 г. Напротив, удельный вес, женщин, занятых на производстве, повысился с 32,4% в 1941 г. до 53,4% в 1942 г.

285. На предприятиях широко использовался детский труд. В те годы весьма популярной стала песенка: «Привет, Василь Васильевич, примите, примите мой привет. Василию Васильичу всего тринадцать лет».

286. Недостаток рабочей силы в тылу во многом компенсировался заключенными ГУЛАГа и спецпереселенцами — в основном немцами, финнами, румынами, итальянцами, т. е. гражданами СССР национальностей противника. К началу войны таких «нацменьшинств» насчитывалось 400 тыс. человек, из них 200 тыс. в системе ГУЛАга.²²

287. В августе 1941 г. СНК и ЦК ВКП (б) издали совместное постановление, по которому соответствующие органы в кратчайшие сроки поручалось переселение поволжских немцев в такие районы как Алтайский край, Омск, Красноярск, Кустанай и др. И. Сталин лично приказал «мобилизовать немцев в рабочие колоны» и установить уголовную ответственность как за неявку на призывной или сборный пункт, так и за самовольное оставление колоны.²³Этнических переселенцев направляли главным образом на нефтяную, газовую промышленности, на строительство.

288. «Тыловые» заключенные были важным источником пополнения регулярной армии. В апреле и июле 1942 г. ГКО обязал НКВД осуществить «особые призывы» в 500 тыс. человек из заключенных.²⁴

289. Наряду с наличием бесчисленных трудовых резервов советское руководство контролировало огромные финансовые потоки. 29 июня 1941 г. в газету «Правда» была помещена заметка о том, что граждане и трудящиеся могут в добровольном порядке перечислять средства в Фонд Обороны. Всего за годы войны население сдало 1776 млн. руб.²⁵Однако четверть из них — 4,5 млн. руб. составляли принудительные облигационные займы.

290. Эти средства направлялись не только на экстенсивное развитие военной экономики, но и на ее интенсификацию, повышение качества продукции. Сталинское руководство осознало, что без кардинального технического перевооружения победа над Германией будет невозможна.

291. Большую роль в этом сыграли ученые и техники. В Магнитогорске, например, в короткие сроки была освоена эффективная обкатка броневого листа. По предложению академика Е. Патона ручная сварка танков была заменена автоматической, что позволило, существенно снизив себестоимость этой боевой машины, увеличить их производство.²⁶На Уралмаше благодаря новым технологиям бригаде М. Попова удалось сократить время производства одной детали с 36 ч. до 1,5 ч.²⁷В Саратове зарекомендовала себя группа из БССР (А. Забежинский, С. Горлачев, В. Громов и др.).²⁸

292. Гитлеровский фельдмаршал Э. фон Манштейн, командующий группировкой «Юг» в мае 1943 г. констатировал, что «увеличение числа переданных нам танков, предположительно, может быт сведено на нет ростом числа танков у советской стороны; выпуск танков у противника составляет минимум 1560 в месяц».²⁹ К 1943 г. образцы новой советской военной техники составили в стрелковом оружии 42,3%, в артиллерии — 82%, в бронетанковой технике — 80%, в авиации — 67%.³⁰

293. В целом советское тыловое производство продемонстрировало огромный потенциал, способность обеспечить регулярную армию всем необходимым в условиях войны. За 1941-1945 гг. тыловики произвели 40 млн. т. продукции, 38 млн. шинелей, 73 млн. гимнастерок, 64 млн. пар носков и др.³¹При этом поставки ленд-лиза — системы передачи союзниками (США, Англия, Канада) взаймы или в аренду вооружения, боеприпасов, стратегического сырья, продовольствия и других товаров в СССР составили 4% от военного производства СССР.³²Тем не менее, определенные диспропорции в военной экономике СССР имели место. Например, удовлетворяя свои потребности в танках и самолетах, Советский Союз испытывал острый дефицит автомобилей и морской авиации.

294. Особое место в мобилизации на отпор врагу занимала пропаганда. «Наша пропаганда», — говорилось в одном из постановлений, — «должна нести в массы людей огненное слово священной ненависти к фашистским извергам.³³24 июня 1941 г. был создан Информационный Совет во главе с А. Щербаковым. В задачи Совета входило освещение военных действий на фронтах, а также организация контрпропаганды против немецкой и другой вражеской агитации. Решающую роль в этом сыграла возведенная в соответствующий ранг книга И. Сталина «О Великой Отечественной войне Советского Союза», представляющая собой, однако, не более, чем сборник докладов, выступлений и приказов председателя ГКО.³⁴

295. За годы войны резко увеличилась интенсивность радио: оно работало по 18 часов в сутки на 70 языках народов СССР и 28 иностранных языках. Тираж газетной продукции, хотя и снизился, тем не менее, играл существенную роль. К 1942 г. выходило 4561 газет и журналов общим тиражом 18 млн. экземпляров. Наиболее известность в тылу получили материалы российского военного журналиста В. Гроссмана, белоруса М. Танка, сотрудника газеты «За Советскую Белоруссию!» и редактора агитационного издания «Раздавим фашистскую гадину!».

296. Большую роль в формировании советского общественного мнения против гитлеровской Германии сыграли культурные деятели, в первую очередь графики и художники. Наибольшую известность получил В. Дени — основоположник советского плаката и политической карикатуры. В 1942 г. он создал плакаты «На Москву — хох! От Москвы — ох!», «Красной Армии метла немцев вычистят до тла», «Для немцев страшны вещи: «мешки» и «клещи». Художник В. Корецкий нарисовал плакаты «Воин, Красной Армии, спаси!», «Воин, освободи свою Белоруссию».

297. Несмотря на войну, культурная и научная жизнь в тылу не остановилась. Возник и действовал Антифашистский комитет ученых, Всеславянский комитет, Еврейский антифашистский комитет и др. В тылу в различных районах работали около 100 белорусских академиков и научных сотрудников, 400 артистов, 50 художников и 22 композитора.³⁵Белорусский историк, академик В. Перцев преподавал, например, в Ижевске.

298. На Урале и в Сибири продолжили свою деятельность Академии наук, университеты, театры.³⁶Например, Белорусский государственный университет разместился на станции Сходня под Москвой, и в 1943 г. в составе 6 факультетов возобновил свою деятельность. Минский медицинский институт был перебазирован в Ярославль, где в июне 1942 г. объявил набор студентов на лечебный и санитарный факультеты.

299. Культурные учреждения, в том числе и Беларуси не прекратили свою деятельность в связи с войной. I Белорусский государственный драматический театр (позднее — им. Я. Купалы) разместился в Томске. На его сцене с успехом шли военные постановки (пьеса К. Крапивы «партизаны» и др.). II Белорусский государственный драматический театр (позднее — им. Я. Коласа) работал в Уральске. Репертуар театров расширился за счет антифашистской и оборонной тематики, а в тылу стали популярными белорусские актеры А. Ильинский, Б. Платонов, Л. Рахленко и др.

300. Большую роль в культурную жизнь тыла внесли поэты, писатели. При этом руководство требовало от них соответствующих, выдержанных в агитационном плане и требовало «не разбазаривать» бумагу на выпуск «бессодержательных книг».³⁷Тем, не менее на всю страну стали известны многие произведения как российских («В. Теркин», А. Твардовского), так и белорусских («Знамя бригады» А. Кулешова) поэтов и др.

301. Плодовито и активно трудились в тылу композиторы. Например, Н. Аладов написал оперу «Из дневника партизан», а Е. Тикоцкий — «Алеся». Всего за годы войны белорусские композиторы создали около двухсот музыкальных произведений.³⁸

302. Таким образом, советский тыл в годы Великой Отечественной войны сыграл важную роль в концентрации сил и ресурсов на отпор гитлеровской Германии, оказался органически вписанным в систему мобилизационной экономики и приспособленный к обслуживанию ее интересов.

303. Тэма 11. Перамога! Заканчэнне Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай войнаў.

305. Да сярэдзіны 1944 г. і асабліва ў ходзе аперацыі Багратыён перавага Савецкай арміі над войскамі гітлераўскай кааліцыі стала відавочнай. Яна выявілася не толькі у перавазе матэрыяльна-тэхнічных і людскіх рэсурсаў Савецкага Саюза, супрацьпаставіць якому адэкватную колькасць тэхнікі і жывой сілы Германія была не ў стане. Шэраг важных наступальных аперацый, праведзеных савецкім камандваннем, засведчыў перавагу савецкай ваеннай стратэгіі. У выніку іх узброеныя сілы ўступілі на тэрыторыю еўрапейскіх краін – што непастэдна прылягалі да ўласна Германіі. Гэта не магло не ўздзейнічаць на маральны дух як нямецкай арміі, так і насельніцтва захопленых фашыстамі тэрыторый. Тут шырыўся рух антыфашыскага супраціўлення. Яшчэ ў 1943 г. міністэрства замежных краін Румыніі ўступіла ў кантакт з англійскім і амерыканскім прадстаўніцтвамі ў нейтральных краінах. Падобныя крокі прадпрыймалі таксама ўрады Венгрыі, Балгарыі і Фінляндыі.

306. Улічваючы расстаноўку сілаў на франтах і ў настроях ў кіраўніцтве еўрапейскіх дзяржаў, заходнія саюзнікі СССР – ЗША і Велікібрытанія ўносіла карэктывы ў свае планы адносна вядзення баявых дзеянняў у Еўропе. Першапачаткова планавалася актывізаваць англа-амерыканскія намаганні ў міжземнаморскім рэгіёне. У.Чэрчыль выступаў з прапановай выхаду праз Балканы ва Усходнюю Еўропу. Тым самым прадугледжвалася не толькі дапамога Савецкаму Саюзу ў яго змаганні з Германіяй, але і прадухіленне яго выхаду на еўрапейскія абшары. У студзені 1943 г. на нарадзе кіраўнікоў ЗША і Велікабрытаніі ў Касабланцы было вырашана пачаць кампанію ў Сіцыліі. Адначасова Савецкаму Саюзу давалася зразумець, што ў жніўні – верасні 1943 гг. планавалася высадка саюзнікаў у Францыі. Пасля доўгіх кансультацый Аб’яднаны камітэт начальнікаў штабоў адхіліў Балканскі варыянт як досыць рызыкоўны і схіліўся да высадкі на кантынент у маі 1944г.

307. 10 ліпеня 1943 г. англа-амерыканскія войскі высадзіліліся на Сіцылію і да сярэдзіны жніўня цалкам занялі востраў. Сіцылійская кампанія падштурхнула рух італьянскага Супраціўлення і прывяло да арышту Б.Мусаліні. 3 верасня былі падпісаны ўмовы капітуляцыі Італіі, і аб ёй было абвешчана 8 верасня. Нягледзячы на кантроль большай тэрыторыі Італіі фашысцкімі войскамі і выкраданне з-пад арышту Мусаліні, 13 кастрычніка гэта краіна абвясціла вайну Германіі і тым самым далучылася да саюзнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі.

308. Унутрыпалітычны крызіс абвастрыўся ў самой Германіі. Пазначыліся тэндэнцыі па пошуку сакрэтных пагадненняў з англа-амерыканскім прадстаўніцтвам, якія праводзіліся за спіной як Гітлера, так і СССР. Аднак імклівае развіццё падзе на савецка-германскім фронце фактычна не пакідала часу на рэалізацыю крокаў у гэтым напрамку. 19—30 кастрычніка ў Маскве адбылася канферэнцыя міністраў замежных спраў трох вядучых антыфашысцкіх дзяржаў. На ёй агучваліся тэрміны адкрыцця другога фронта (май 1944 г.), а таксама закраналіся некаторыя праблемы пасляваеннага ўладкавання Еўропы. Па гэтых праблемах ужо тады выявіліся істотныя разыходжанні ў Савецкака Саюза з аднаго боку, і ЗША і Велікабрытаніі з другога. Сутнасць зводзілася да змагання за ўплыў у Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропе. Важным дасягненнем канферэнцыі стала прыняцце “Дэкларацыі чатырох дзяржаў па пытанню аб усеагульнай бяспецы”(да якой далучыўся Кітай), дзе абвяшчалася імкненне змагацца да безагаворачнай капітуляцыі праціўніка.

309. Наступным важным крокам у падрыхтоўцы адкрыцця другога фронта стала Тэгеранская канферэнцыя (28 лістапала – 1 снежня 1943). На канферэнцыі У.Чэрчыль ізноў паспрабаваў правесць свай балканскі праект, але не сустрэў паразумення не толькі ў СССР, але і ў амерыканскіх саюзнікаў. У выніку было прынята рашэнне аб сінхранізацыі ваенных дзеянняў у маі 1944 г. Пачатак аперацыі “Оверлорд” па фарсіраванню праліва Ла-Манш з адначасовай падтрымкай дэсанта ў паўднёвай Францыі павінен быў быць падтрыманы наступленнем савецкіх войскаў на Усходнім фронце, што перашкаджала перадыслакацыі на захад нямецкіх сіл. На тэгеранскай канферэнцыі Савецкі Саюз адавязаўся пасля разгрома Германіі абвясціць вайну мілітарысцкай Японіі.

310. Высадка саюзных войскаў у Нармандыі пачалася з пэўным спазненнем у параўнанні з запранаванымі тэрмінамі – 6 чэрвеня 1944 г. У рамках дамоўленасцяў аб сінхранізацыі дзеянняў на Заходнім і Усходнім франтах 10 чэрвеня пачалося наступленне і савецкай арміі. Англа-амерыканскім сілам ўдалося дабіцца поўнай перавагі над германскімі войскамі як у паветры, так і на сушы. 12 чэрвеня супраць 15 дывізій ЗША і Велікабрытаніі вермахт здолеў супрацьпаставіць толькі няпоўных 9. Тым не менш, на захопленых плацдармах саюзнікі затрымаліся больш чым на паўтара месяца. 15 ліпеня яны перайшлі ў наступленне. У той жа час высадка на поўдні Францыі адбылася толькі 15 жніўня. Дзеянні англа-амерыканскіх войскаў актыўна падтрымліваліся сіламі французскага Супраціўлення, якія, не чакаючы падчыхода рэгулярных войскаў саюзнікаў, вызвалілі Парыж, Тулузу, Бардо, Ліон. 25 жніўня англа-брытанскія часткі занялі сталіцу Францыі, а да сярэдзіны верасня выйшлі да мяжы з Германіяй.

311. Адкрыццё другога фронта прывяло да актывізацыі тых сіл у Германіі, якія выступалі за хутчэйшае завяршэнне вайны, пры чым значныя спадзяванні ўскладаліся на дамоўленасць з кіраўніцтвам ЗША і Вялікабрытаніяй. Сярод групы вышэйшых афіцэраў Рэйха зрабілі спробу фізічнага знішчэння Гітлера, вынікам чаго павінна было б стаць заключэнне сепаратнага міра з заходнімі ўдзельнікамі антыфашысцкага блока. 20 ліпеня 1944 г. палкоўнік Штаўфенберг пранёс у партфелі ў стаўку фюрэра “Вольфшанцэ”, што ва Усходняй Прусіі, выбуховае прыстасаванне. Аднак няўдалае знаходжанне міны і яго недастатковая магутнасць абумовілі тое, што Гітлер быў толькі кантужаны, але застаўся жывы. Гэтая спроба пацягнула за сабой рэпрэсіі сярод асоб, якія ведалі пра праны змоўшчыкаў.

312. Яшчэ больш паўплывалі поспехі савецкіх і саюзных войскаў летам 1944г. на актывізацыю антыфашысцкіх сіл у краінах, захопленых фашыстамі, ці саюзных гітлераўскаму рэжыму. Развіваючы наступленне на тэрыторыі СССР, Чырвоная армія адразу ж выходзіла і на тэрыторыю суседнік краін, абапіраючыся пры гэтым на сваіх патэнцыяльных саюзнікаў. Так, у ходзе ажыццяўлення Львоўска-Сандомірскай аперацыі, што праходзіла з сярэдзіны ліпеня па 29 жніўня, войскамі 1-га Украінскага фронта, левае крыло якога было ператворана ў самастойны, 4-ы Украінскі фронт, была занята не толькі большая частка Заходняй Украіны, але і Паўднёва-Усходнія раёны Польшчы. Частка тэрыторыі Польшчы на ўсход ад Віслы была вызвалена ад гітлераўскіх войскаў у ходзе аперацыі “Баграціён”. Ужо 22 ліпеня быў распрацаваны і прыняты маніфест створанага пры падтрымцы савецкага боку Польскага камітэт нацыянальнага вызвалення, дзе выкладалася праграма пасляваенных пераўтварэнняў у краіне.

313. Іначай развіваліся падзеі ў сталіцы Польшчы – Варшаве. Тут значнай падтрымкай карыстаўся польскі ўрад, які знаходзіўся ў эміграцыі ў Лондане. Па яго сігналу было паднята антыфашысцкае паўстанне, падтрыманае шырокімі масамі жыхароў сталіцы. Адной з мэтаў паўстання было ўсталяванне ўлады яшчэ да падыходу савецкіх войскаў, што давала паўстанцам свабоду палітычнага манеўра на будучае. Аднак пазбаўленае своечасовай падтрымкі рэгулярнай арміі, хаця Чырвоная армія знаходзілася ўжо на подступах да Варшавы, пасля 63 дзён гераічнага супраціўлення, паўстанне было задушана.

314. Надзвычай важнае значэнне мела для Германіі ўтрыманне пад сваім кантролем Румыніі, дзе знаходзіліся буйнейшыя ў Еўропе нафтавыя радовішчы. Акрамя таго, Румынія ўяўляла сабой вароты на Балканы, значэнне якіх у Еўрапейскай геапалітыцы, як вядома, высока ацэньваў яшчэ Чэрчыль. Ваенныя няўдачы Рэйха маглі паслужыць каталізатарам антыфашысцкіх выступленняў у гэтым этнічна стракатым і традыцыйна нестабільным рэгіёне. Таму значная частка сіл гітлераўскага блока складалі тут германскія войскі – 25 нямецкіх дывізій прыходзілася на 22 дывізіі і 5 брыгад румынскага боку. Паміж германскімі і румынскімі часткамі ўсталяваліся не вельмі прыязныя адносіны, якія межавалі з адкрытым недаверам. Некаторыя румынскія камандзіры адкрыта заяўлялі, што на іх падначаленых разлічваць нельга. Усяго групоўка “Паўднёвая Украіна” налічвала 640 тыс. чалавек, 7,6 тыс. гармат і мінамётаў, 400 танкаў і самаходак, 810 самалётаў. Для разгрома паўднёвай групоўкі праціўніка, які атрымаў назву Яска-Кішынёўскай аперацыі, савецкае камандаванне прыцягнула 2-і і 3-ці Украінскія франты. якія налічвалі 930 тыс. чалавек, 16 тыс. гармат і мінамётаў, каля 1900 танкаў і самаходак, 1760 баявых самалётаў. Сухапутныя войскі падтрымліваліся Чарнаморскім флотам і Дунайская ваенная флатылія. Планавалася прарваць абарону гітлераўцаў ў раёнах на паўночны захад ад Ясаў і плацдарма на поўдзень ад Ціраспаля з наступным іх акружэннем у раёне Ясаў і Кішынёва. Кардынацыя дзеяннеў абодвух франтоў ускладалася на Маршала СССР С.К. Цімашэнка. Наступленне пачалося 20 жніўня 1944 г. Яму папярэднічала палутарагадзінная артылерыйская падрыхтоўка і атрылерыйскі ўдар. На працягу двух дзён пры падтрымкі танкавых і механізаваных злучэнняў савецкія войскі прарвалі абарону праціўніка. На трэці дзень камандаванне групоўкі “Паўднёвая Украіна”, імкнучыся пазбегнуць акружэння, аддала загад аб адыходзе за р.Прут. Аднак гэта рашэнне было прынята занадта позна. 23 жніўня да ракі выйшлі часткі 7-га механізаванага корпуса са складу 3-га Украінскага фронта, а 24 жніўня 18 фашысцкіх дывізійбыло акружана. У гэты ж дзень была вызвалена сталіца Малдавіі – Кішынёў. Рэшткі разбітых частак адцясняліся на поўдзень, да Карпатаў. Часткі левага крыла 3-га Украінскага фронта пры ўзаемадзеянні з Дунайскай ваеннай флатыліяй, якой камандаваў адмірал С.Г.Гаршкоў, прыціснула да мора 3-ю румынскую армію і прымусіла яе капітуляваць.

315. Поспех Савецкай арміі абумовіў поспех паўстання супраць саюзнага Гітлеру рэжыма Антанеску, якое ўспыхнула ў Румыніі 23 жніўня. Новы ўрад 24 жніўня спыніў вайну на баку Германіі і аб’явіў вайну ёй самой. Часткі румынскіх войск перайшлі ў аператыўнае падпарадкаванне 2-га Украінскага фронта. Яска-Кішынёўская аперацыя была завершана 29 жніўня, а 31 жніўня ў сталіцу Румыніі – Бухарэст уступілі часткі савецкай арміі. 5 верасня яны наблізіліся да балгарскай мяжы.

316. Прафашыская пазіцыя кіраўніцтва Балгарыя была выкарыстана СССР для аб’я’лення вайны гэтай балканскай дзяржаве. 8 верасня савецкія войскі, амаль не сустрэўны супраціўлення, рушылі ўглыб балгарскай тэрыторыі. ахопленай шырокім партызанскім рухам. У ноч на 9 верасня ў Сафіі пачалося паўстанне, у выніку якога да ўлады прыйшоў урад Айчыннага фронта. Ён аб’явіў вайну Германіі. У такіх абставінах далейшае прасоўванне 3-га Украінскага фронта было прыпынена. Пасля ўступлення часткі савецкіх войскаў уступіла ў балгарскую сталіцу, у аператыўнае падпарадкаванне гэтага фронта перайшла новаўтвораная балгарская Народная рэвалюцыйная антыфашысцкая армія.

317. Яшчэ да пачатку антыфашысцкага паўстання ў Балгарыі, 29 жніўня ўспыхнула паўстанне ў Славакіі. У ім прымала ўдзел 16 тыс. партызан і часткі славацкай арміі, якія перайшлі на іх бок. Было разгорнута папаўненне паўстанцаў шляхам мабілізацыі. Да восені 1944 г. тут дзейнічала больш за 100 партызанскіх атрадаў агульнай колькасцю звыш 35 тыс чалавек. Германскае камандаванне падцягнула сілы і раззброіла часткі славацкай арміі. Пасол Чэхаславакіі ў Маскве З.Фірлінгер звярнуўся да савецкага урада з просьбай аб дапамозе паўстанцам. 5 верасня на 19 транспартных самалётах у Славакію ў раён Банска-Бістрыцы была дастаўлена значная частка ўзбраення і амуніцыі. Неўзабаве сюды быў пераведзены чэхаславацкі авіацыйны полк у складзе 20 самалётаў Ла-5, а затым паветрана-дэсантная брыгада 1-га чэхаславацкага армейскага корпуса. 8 верасня савецкія войскі прыступілі да Усходне-Карпацкай аперацыі з мэтай непасрэднай ваеннай дапамогі паўстанцам. У іх уваходзілі войскі 1-га і 4-га Украінскіх франтоў разам з 1-м чэхаславацкім корпусам генерала Л.Свобады. Наступленне праходзіла пры падтрымцы 2 паветраных армій. Нягледзячы на неспрыяльныя ландшафтныя і пагодныя ўмовы, упартае супраціўленне ворага, 20 верасня часткі савецкай арміі пад камандай генерала А.А.Грэчка выйшлі да польска-чэхаславацкай мяжы. Чэхаславацкі армейскі корпус разам з савецкімі войскамі 6 кастрычніка авалодаў Дуклінскім перавалам. Значных поспехаў дасягнулі войскі 4-га Украінскага фронта. Былі вызвалены Закарпацкая Украіна, частка паўднёвых і паўднёва-усходніх раёнаў Славакіі. І хоць чэхаславацкія і савецкія войскі не здолелі прабіцца да паўстанцаў, апошнія атрымалі перадышку і адышлі ў горы, дзе здолелі дачакацца падыхода савецкай арміі.

318. Восенню 1944 г. рэзка пагоршылася унутраная сітуацыя ў Венгрыі. Пасля выхаду з вайны Румыніі, Балгарыі і Фінляндыі, якая абвясціла аб спыненні вайны супраць СССР 4 верасня, Венгрыя заставалася адзіным саюзнікам Германіі. Для Германіі гэтая краіна таксама ўяўляла вельмі важны пункт. Таму тут планавалася стварыць непрыступны абарончы рубеж, адначасова з планамерным адводам войскаў з Грэцыі, Албаніі і паўднёвай Югаславіі. Пачалося будаўніцтва ўмацаванняў па Цісе, Дунаю і ўздоўж венгерска-аўстрыйскай мяжы. У Югаславіі сітуацыя выглядала яшчэ больш складана. Яшчэ ў 1941 г. на аснове шматлікіх партызанскіх атрадаў тут сфарміравалася Народна-вызваленчая армія Югаславіі на чале з Іосіпам Броз Ціта. Савецкае камаддаванне планавала адразу ж пасля румынскай аперацыі нанесці сіламі 2-га і 4-га Украінскіх франтоў ударыць па тэрыторыі Венгрыі. Адначасова 3-ці Украінскі фронт, разам з балгарскай арміяй і Народна-вызваленчай арміяй Югаславіі павінен быў нанесці ўдар на сталіцу Югаславіі Белград.

319. 28 верасня з усхода, з тэрыторыі Румыніі і Балгарыі, пачалося наступленне 3-га Украінскага фронта на Белградскім напрамку, 2-га Украінскага фронта – на поўнач ад Белграда. Югаслаўская армія сковывала сілы праціўніка з захаду. 20 кастрычніка Белград быў вызвалены. Адразу ж пасля вызвалення пачалося размініраванне югаслаўскай сталіцы, для чаго было выдзелена сем інжынерных батальёнаў. У выніку было абезшкоджана 845 аб’ектаў, у тым ліку 85 важнейшых будынкаў.

320. Адначасова з наступленнем 3-га Украінскага фронта ў Югаславіі войскі 2-га Украінскага фронта 6 кастрычніка нанеслі ўдар па германскай групе армій “Поўдзень” у напрамку г. Дэбрэцэн і 20 кастрычніка авалодалі ім. У далейшым яны фарсіравалі р. Цісу і выйшлі да р. Дунай. У выніку савецкія войскі выйшлі ў тыл карпацкай групоўцы праціўніка, што спрыяла паспяховаму наступленню ў Карпатах 4-га Украінскага фронта і завяршэнню вызвалення Закарпацкай Украіны.

321. Да канца кастрычніка войскі 2-га Украінскага фронта занялі паўночную частку Трансільванія і значную частку Венгрыю, стварыўшы плацдарм для наступлення на Будапешт. Будапештская аперацыя пачалася 29 кастрычніка 1944 г. На левым крыле 2-га Украінскага фронта размяшчалася толькі нязначная частка сіл, пераважна венгерскіх. Пагрозлівая для Германіі сітуацыя ўскладнялася няўдалай спробай урада Венгрыі выйсці з вайны і пераходам часткі венгенрскіх войск на бок Чырвонай арміі. У выніку левае крыло 2-га Украінскага фронта атрымала загад аб неадкладным наступленні. 7 лістапада перайшлі ў наступленне на Будапештскім напрамку і войскі 3-га Украінскага фронта. У выніку ўпартых баёў войскі двух франтоў 26 снежня злучыліся ў раёне г. Эстэргом і завяршылі акружэннебудапештскай групоўкі праціўніка, якая налічвала 188 тыс. чалавек.

322. 29 снежня праз узмацняльнікі былі абвешчаны ўмовы капітуляцыі. пасля чаго ў горад накіраваліся парламенцёры. Аднак перагаворы вынікаў не мелі. У пачатку студзеня 1945 г. савецкія войскі прыступілі да ліквідацыі будапештскай групоўкі. Нямецкае камандаванне тройчы рабіла спробы прабіцца на злучэнне з акружанымі сіламі, але безвынікова. 13 лютага сталіца Венгрыі была ўзятая. У палон трапіла 138 тыс. салдат і афіцэраў праціўніка. Яшчэ да падзення Будапешта ў Дэбрэцэне быў створаны часовы ўрад Нацыянальнага фронта незалежнасці. 28 снежня ён абвясціў аб разрыве саюзу з Германіяй і абвяшчэнні ёй вайны. Будапештская аперацыя запатрабавала ад спвецкай арміі надзвычайнай мабілізацыі сілаў. Яна лічыцца найбольш складанай і упартай сярод усіх аперацый на Усходнім фронце, праведзеных у 1944 г.

323. Выхад Чырвонай арміі ў Цэнтральную Еўропу і на Балканы суправаджаўся паспяховымі аперацыямі ў Прыбалтыцы. Яшчэ ў ходзе Беларускай аперацыі была занята частка Літвы. Да канца жніўня 1944 г. войскі 1-га, 2-га і 3-га Прыбалтыйскага, а таксаіма 3-га Беларускага франтоў занялі больш за палову Прыбалтыкі. Аднак далейшае іх прасоўванне было спынета ўпартым супраціўленнем праціўніка. Раён Прыбалтыкі служыў натуральным прыктыццём Усходняй Прусіі і Балтыйскага мора, а таксама ствараў зручны плацдарм для кантролю над тэрыторыяй Беларусі. Задача па разгрому прыбалтыйскай групоўкі ўскладалася на войскі Ленінградскага, 1-га, 2-га і 3-га Прыбалтыйскіх франтоў, караблі і авіяцыю Балтыйскага флота. Агульнае кіраўніцтва належала Маршалу Савецкага Саюза А.М.Васілеўскаму. Планавалася нанесці два моцны удары на Рыгу і разрэзаць сілы праціўніка. Наступленне пачалося 14 верасня. Праз тры дні войскі Ленінградскага фронта атакавалі Талін. 26 верасня ўся тэрыторыя Эстоніі была занята Савецкімі войскамі.

324. На подступах да Рыгі германскім войскам удаловся спыніць прасоўванне 1-га і 2-га Прыбалтыйскіх франтоў. У такіх абставінах войскі 1-га Прыбалтыйскага фронта былі аператыўна перанакіраваны на Клайпеду і 10 кастрычніка выйшлі да балтыйскага ўзбярэжжа. Нямецкае камандаванне пачало адвод войскаў ад Рыгі на поўдзень і паўднёвы захад. 15 кастрычніка 1944 г. савецкія войскі занялі сталіцу Латвіі. Заціснутая прыбалтыйская групоўка праціўніка вялікага ўплыва на далейшы ход вайны не аказвала і капітулявала ў маі 1945 г.

325. Як адзначалася, Чырвоная армія, ступаючы на зямлю Еўрапейскіх краін, занятых фашысцкімі захопнікамі, імкнулася абаперціся на мясцовыя сілы, галоўным чынам тыя, што сімпатызавалі Савецкаму Саюзу. Так, апошні прызнаў узнікшую пад пратэктаратам Чырвонай арміі на вызваленай тэрыторыі Краёву Раду Нарадову, якая стварыла Польскі камітэт нацыянальнага вызвалення. 31 снежня 1944 г. ён быў ператвораны ў Часовы ўрад Польшчы. У той жа час працягваліся канфрантацыйныя адносіны савецкай адміністрацыі з Арміяй Краёвай, падкантрольнай эмігранцкаму польскаму ўраду ў Лондане. Прыязныя адносіны ўсталяваліся ў Савецкага Саюза з эмігранцкім урадам Чэхаславакіі, урадам Юраславіі, шэрагам уплывовых нацыянальна-взваленчых рухаў у еўрапейскіх краінах.

326. Да пачатку 1945 г. Германія была пазбаўлена ўсіх сваіх саюзнікаў і заніснута з усходу і захаду, пастаўленая перад неабходнасцю весці вайну ў Еўропе на два франты. Аднак Гітлер і яго бліжэйшае атачэнні лічылі працяг вайны не толькі мэтазгодным, але і неабходным. На познаньскім і брэслаўскім напрамках паміж Віслай і Одэрам была створана сем абарончых рубяжоў. Асабліва магутнымі былі ўмацаванні на Вісле і ў Усходняй Прусіі. Германскае камандаванне рабіла стаўку на перадыслакацыю сіл і эфектыўныя контрудары ў розных кірунках. Савецкі бок планаваў ажыццявіць наступленне адразу на ўсіх напрамках. каб скаваць па магчымасці ўсе сілы праціўніка і пазбавіць іх свабоды манеўра. Працягваючы наступленне ў Венгрыі і Чэхаславакіі, праводзячы аперацыі ва Усходняй Прусіі, кіраўніцтва Чырвонай арміі аслабляла абарону немцаў на асноўным – берлінскім напрамку.

327. Пачатак кампаній па канчатковаму разгрому нямецка-фашысцкіх войск планавалася пачаць 20 студзеня 1945 г. Аднак у снежні 1944 г. германскія сілы перайшлі ў контрнаслупленне ў Адрэнах. 16 студзеня фронт англа-амерыканскіх войскаў быў прарваны, немцы прасунуліся на 110 км і дасягнулі Льежа. Тым самым планавалася нанесці паражэнне ЗША і Велікабрытаніі, вывесці іх з вайны і перакінуць усе сілы на усход. У выніку У.Чэрчыль быў вымушаны прасіць Сталіна паскорыць наступленне на Усходнім фронце.

328. 12 студзеня 1945 г. з плацдарма на Вісле каля Сандоміра пасля масіраванай артылерыйскай падрыхтоўкі перайшлі ў наступленне войскі 1-га Украінскага фронта. Ужо да канца першага дня баёў абарона праціўніка была прарвана на глыбіню 15—20 км. Увядзенне праціўнікам у дзеянне сваіх аператыўных рэзерваў поспеху яму не прынесла. За шэсць дзен баёў сілы 1-га Украінскага фронта узламала абарону праціўніка на 250 км па фронце і на 150 км у глыбіню, развіўшы паспяховае наступленне да Одэра.

329. 14 студзеня з раёна Варшавы перайшлі ў наступленне войскі 1-га Беларускага фронта. За тры дні яны прарваліся на 60 км углыб і 120 км па фронту. Каб выправіць сітуацыю, германскае камандванне тэрмінова перакідала сюды ўсе магчымыя рэзервы. Аднак савецкія войскі, рухаючыся імкліва і на апераджэнне, абыходзячы адступаючага праціўніка, абмінаючы моцна ўмацаваныя пункты, ужо 21 студзеня выйшлі на Одэр. Выкарыстоўвалася тактыка захопу плацдармаў і ўтрымання іх да падыходу асноўных сіл. Напачатку лютага Вісла-Одэрская аперацыя, якая цягнулася 23 дні, была паспяхова завершана. У выніку яе была канчаткова занята Польшча. Войскі 1-га Украінскага і 1-га Беларускага франтоў уступілі на тэрыторыю непасрэдна Германіі.

330. Важнае значэнне мела ліквідацыя германскай групы армій “Цэнтр”, сканцэнтраванай ва Усходняй Прусіі. Усходняя Прусія, якая займала надзвычайнае месца ў стратэгічных планах Рэйха, з’яўлялася выключна добра ўмацаваным рэгіёнам, фартыфікацыйная сістэма якога складалася стагоддзямі. Заняцце усходнепускіх зямель мела і высокае ідэалагічна-маральнае значэнне – Усходняя Прусія была цэнтрам Прускага мілітарызма, ачагом шматвякавой германскай агрэсіі супраць славянскіх зямель.

331. Задача па заняццю Усходняй Прусіі ўскладалася на сілы 2-га і 3-га Беларускіх франтоў. Апошні павінен быў наступаць у напрамку з усхода на захад – на Тыльзіт, Інстэрбург з наступным авалоданнем Кёнігсбергам. 2-і Беларускі фронт наносіў удар з паўднёвага усхода на поўнач і паўночны захад.

332. 13 студзеня 1945 г. войскі 3-га Беларускага фронта перайшлі ў наступленне, якое першапачаткова адбывалася з вялікімі цяжкасцямі. Савечкія войскі выкарысталі тактыку складанага манеўравання, абыхода ачагоў супраціўлення і абышлі Кёнігсберг з паўднёвага захаду і паўночнага захаду, захапіўшы сотні населеных пунктаў.

333. 14 студзеня пачаў наступленне 2-і Беларускі фронт. Да 19 студзеня абарона праціўніка была прарвана на 110 км па фронце і на 60 км углыб. Неўзабаве адступленне германскіх войск набыло панічны характар. Каб уратаваць сітуацыю, на злучэнне з группай армій “Цэнтр” былі кінуты значныя сілы з Памераніі, але беспаспяхова. Савецкія войскі прыслупілі да ліквідацыі рассечаных на кавалкі войскаў праціўніка.

334. Ключавое значэнне ў ходзе усходнепрускай аперацыі мела ўзяцце Кёнігсберга. 6 красавіка горад падвергнуўся масіраванаму артылерыйскаму і бомбаваму ўдару, які паўтараўся і ў наступныя дні. Ужо да канца першага дня штурму савецкім войскам удалося ўварвацца ў горад, а 9 красавіка гарнізон горада капітуляваў. Усходнепруская аперацыя завяршылася ліквілацыяй фашысцкай групоўкі на Земландскім паўвостраве.

335. 4 лютага 1945 г. у Ялце пачалася канферэнцыя кіраўнікоў урадаў СССР, ЗША і Англіі, якая працавала да 11 лютага. На канферэнцыі была абмеркавана ваенна-палітычная сітуацыя на Усходнім і Заходнім франатах, каардынацыя сілаў саюзнікаў па канчатковаму разгрому фашысцкай Германіі. Былі ўзгоднены планы нанясення ўдараў па праціўніку ў далейшым. Агаворваліся пытанні безагаворачнай капітуляцыі Рэйха, зоны акупацыі яго саюзнымі войскамі. Тут выявіліся разыходжанні паміж ЗША і Англіяй, якія прапаноўвалі раздрабіць Германію і пазбавіць яе асноўных прамысловых раёнаў, і Савецкім Саюзамякі настойваў на захаванні адзінай дэмакратычнай, дэмілітарызаванай германскай дзяржавы. Абмяркоўваліся памеры і механізм рэпарацыйных выплат. Важнае месца адводзілася пасляваеннаму ўладкаванню і забеспячэнню міжнароднай бяспекі. Удзельнікі заявілі аб скліканні 25 красавіка 1945 г. у Сан-Францыска канферэнцыі Аб’яднаных нацый для падрыхтоўкі статута міжнароднай арганізацыі, скіраванай на захаванне міру. Было ўзгоднена, што праз два-тры месяцы пасля разгрома Германіі СССР уступіць у вайну з Японіяй.

336. Пасля заняцця савецкімі войскамі Усходняй Прусіі стала на парадак дня ліквідацыя паспешта створанай нямецкай групы армій “Вісла”. Пасля выхаду войскаў 2-га Беларускага фронта да Балтыйскага мора ў раёне Эльбінга, яны пачалі рухацца на захад да Віслы. 1 сакавіка пачалі наступленне на поўнач і войскі правага крыла 1-га Беларускага фронта. У выніку прарыву ў некалькіх месцах абароны прыціўніка з далейшым выхадам савецкіх частак да Белтыйскага мора, усходнепамеранская групоўка нямецкай арміі была раздроблена, што аблегчыла яе знішчэнне. Выйшаўшы да мора, войскі 1-га Беларускага фронта павярнулі на захад, 2-га Беларускага – на ўсход. у выніку было занята ўсё балтыйскае ззбярэжжа да вусця Одэра. Разгром нямецка-фашысцкіх войскаў ва Усходняй Памераніі быў завершаны.

337. У студзені – лютым 1945 г. савецкія войскі аднавілі наступленне ў Чэхаславакіі. 4 красавіка была вызвалена славацкая сталіца – Браціслава,26 красавіка – горад Брно. Упартае супраціўленне сустрэлі савецкія войскі ў Венгрыі – каля воз Балатон, дзе 6 сакавіка германскія сілі перайшлі ў контрнаступленне. Падцягнуўшы рэзервы, савецкія войскі на 10 дзень прыпынілі наступленне праціўніка. 16 сакавіка сілы правага крыла 3-га Украінскага фронта пачалі наступленне на поўнач ад воз. Балатон, што вымусіла немцаў пачаць адыход. Перайшлі ў наступленне 2-і і левае крыло з-га Украінскагша франтоў. Да 4 красавіка ўся тэрыторыя Венгрыі была занята савецкімі войскамі, а 13 красавіка была цалкам захоплена сталіца Аўстрыі – Вена.

338. У выніку ажыццяўлення паспяховых аперацый савецкія войскі выйшлі на бліжнія подступы да Берліна – на лінію р. Одэр. У апошняй бітве за сталіцу германскага Рэйха павінны былі прыняць удзел войскі 1-га і другога Беларускіх, а таксама 1-га Украінскага франтоў. Гітлераўскае камандаванне кінула сюды ўсе свае сілы, перакінуўшы іх з захаду. Берлінскі напрамак прыкрывалі войскі груп армій “Вісла” і “Цэнтр”, якія налічвалі каля 1 млн. салдат і афіцэраў, каля 200 тыс. апалчэнцаў з фольксштурм і гітлерюгенд. На ўзбраенні знаходзілася больш за 10 тыс. гармат і мінамётаў, 1500 танкаў і самаходных установак, 3300 баявых самалётаў. Сілы савецкага боку налічвалі 2,5 млн. чалавек, 41600 гармат і мінамётаў, 6250 танкаў і самаходак. 7500 самалётаў.

339. Раніцай16 красавіка, правёўшы за два дні перад гэтым разведку боем на працягу ўсяго фронта, савецкія войскі прыступілі да штурма глыбока эшаланіраванай абароны праціўніка. Наступленню 1-га Беларускага фронта (камандуючы – маршал Г.К.Жукаў) папярэднічала нечуваныя па інтэнсіўнасці авіяцыйныя і артылерыйскія ўдары. На участку прарыва шчыльнасць агнь складала 350—400 гармат на кожны км. Адразу пасля агнявой падрыхтоўкі, яшчэ да ўсхода сонца, з Кюстрынскага плацдарма перайшлі ў наступленне адразу пяць армій, шлях якім асвятлялі 143 магутных пражэктары, наведзеныя на праціўніка і асляпляючыя яго. На поўнач ад плацдарма Одэр фарсіравала армія Войска Польскага пад камандаваннем генерала Паплаўскага. З плацдарма на поўдзень ад Франкфурта атакавала армія генерала Цвятаева. Упартыя баі разгарнуліся на Зеелаўскіх вышынях, якія панавалі над мясцовасцю. Абарона праціўніка была прарвана тут толькі на чацвёрны дзень баёў і войскі рушылі да Берліна.

340. Адначасова з войскамі 1-га Беларускага фронта, перайшоў у наступленне і 1-ы Украінскі фронт. У напрамку на Котбус дзейнічалі арміі генералаў Гордава і Пухава, у напрамку да Эльбы – армія генерала Жадава. У напрамку Дрэздэна наступала 2-я армія Войска Польскага пад кіраўніцтвам генерала Свярчоўскага і армія генерала Карацеева.

341. 21 красавіка ўдарныя арміі 1-га Беларускага фронта ўступілі на паўночна-усходнія ўскрайкі Берліна. 24 красавіка войскі 1-га Беларускага і 1-га Украінскага франтоў злучыліся на пахднёвы ўсход ад германскай сталіцы, заціснуўшы ў акружэнні каля 200 тыс. праціўніка. На наступны дзень часткі абодвух франтоў сустрэліся і на захад ад Берліна. 25 красавіка ў раёне Торгаў адбылася гістарычная сустрэча на Эльбе частак гвардзейскай арміі генерала Жадава з перадавымі атрадамі 1-й амерыканскай арміі генерала Ходжарса. Спадзяванні Гітлера на канфрантацыю саюзнікаў не апраўдаліся – сустрэча стала сімвалам яднання паплечнікаў па антыфашысцкай кааліцыі.

342. 20 красавіка на поўначы Германіі перайшлі ў наступленне на захад войскі 2-га Беларускага фронта. У выніку была скавана танкавая групоўка праціўніка, якую гітлераўскае камандаванне планавала выкарыстаць для абароны Берліна. Былі зроблены спробы прарваць акружэнне нямецкай сталіцы контрударамі з захаду і поўначы, але яны поспеху не мелі. Пачаліся вулічныя баі. Частка вышэйшага кіраўніцтва Рэйха загадзя збеглі з германскай сталіцы. У горадзе заставаліся Гітлер, Гебельс, Борман і іх бліжэйшае атачэнне. Яны паставілі задачу ўтрымаць Берлін любой цаной. Каб перадолець зацятае супраціўленне праціўніка, савецкія войскі наносілі прыярытэтныя ўдары па такім аб’ектам, ад якіх залежала забеспячэнне абароны і горада ў цэлым – станцыям водазабеспячэння, аэрапортам, радыястанцыям, электрастанцыям, галоўным заводам.

343. 30 красавіка часткі 150-й і 171-й дывізій фарсіравалі р. Шпрэе, авалодалі шэрагам галоўных урадавых будынкаў і выйшлі на Кенігсплац – Каралеўскую плошчу перад самым Рэйхстагам. Першымі ў Рэйхстаг уварваліся салдаты 756, 674 і 380-га стралковых палкоў, а раніцай 1 мая над будынкам ужо ўзвышаўся чырвоны сцяг.

344. 30 красавіка Гітлер скончыў жыццё самагубствам. Аднак, не ведаючы пра гэта, варагуючыя бакі працягвалі ўпартыя баі. Новы часовы ўрад Германіі на чале з грос-адміралам Дэніцам марна спрабаваў знайсці паразуменне з ЗША і Англіяй на антысавецкай аснове. 1 мая ўступіў у перагаворы з савецкім камандаваннем начальнік штаба германскіх войск генерал Крэбс. Аднак савецкі бок адхіліў прапанову аб перамір’і, настойваючы на безагаворачнай капітуляцыі. Ноччу была захоплена імперская канцылярыя. 2 мая 1945 г. генерал Вейдліг, камандуючы абаронай Берліна, заявіў аб безагаворачнай капітуляцыі гарнізона.

345. Ачагі супраціўлення нямецкай арміі заставаліся на поўдні Германіі і ў Чэхаславакіі, дзе ўспыхнула паўстанне. Да 5 мая паўстанне ахапіла ўсю Чэхію разам з яе сталіцай Прагай і захад Маравіі. Сюды былі скіраваны дзве танкавыя арміі 1-га Украінскага фронта. 7 мая з раёна Брно пачаў наступленне 2-і Украінскі фронт, за затым на поўдзень ад яго і 4-ы Украінскі фронт. 9 мая савецкія войскі ўступілі ў Прагу.

346. Вызваленне Прагі супала з падпісаннем Германіяй безагаворачнай капітуляцыі, што адбылося ў ноч з 8 на 9 мая. Яшчэ раней, 7 мая аналагічны акт быў падпісаны ў Рэймсе перад вярхоўным камандаваннем саюзных англа-амерыканскіх войск, аднак па патрабаванню Сталіна ён быў патрактаваны як усяго толькі папярэдні пратакол капітуляцыі. Ад германскага боку акт капітуляцыі падпісаў фельдмаршал Кейтэль, ад савецкага боку – Г.К.Жукаў. Дата падпісання Германіяй безагаворачнай капітуляцыі – 9 мая стала ў Савецкім Саюзе афіцыйнай датай святкавання дня перамогі над фашысцкай Германіяй.

347. З 17 ліпеня па 2 жніўня 1945 г. у Патсдаме, непадалёк ад Берліна адбылася трэцяя сустрэча кіраўнікоў урадаў СССР, ЗША і Велікабрытаніі. Высокія бакі дамовіліся ліквідаваць умовы для аднаўлення германскага мілітарызма, скасаваць нацысцкую партыю і не дапусціць яе аднаўлення. Было прынята рашэнне аб перадачы СССР Кенігсберга з прылеглай да яго тэрыторыяй. Таксама частка германскіх тэрыторый пераходзіла да Польшчы.

348. Разгром фашысцкай Германіі паставіў па парадак для выкананне Савекім Саюзам абавязацельстваў па ўдзелу ў баявых дзеяннях супраць мілітарысцкай Японіі. Да лета 1945 г. у ходзе вайны з ЗША і Вялікабрытаніяй Японія апынулася ў складанай сітуацыі. Яна пазбавілася ўсіх астравоў у Ціхім акіяне, яе эканоміка перажывала сур’ёзныя цяжкасці. Тым не менш, Японія адхіліла прапанову ЗША. Англіі і Кітая аб капітуляцыі, зробленую 26 ліпеня 1945 г. Спадзяванні ўскладаліся на сухапутныя сілы, дзе перавага саюзнікаў над Японіяй былі адносна нязначнай. Імкнучыця пазбегнуць вайны на два франты, японская дыпламатыя імкнулася прадухіліць, ці хоць бы адцягнуць усхупленне ў вайну СССР. Тым не менш, на савецкай мяжы трымалася значная японская ваенная групоўка.

349. Найбольш значнай японскай групоўкай на азіяцкія кантыненце была Кватунская армія, прызначаная для супрацьстаяння з Кітаем, СССР і МНР. Менавіта яе сіламі ажыццяўлялася акупацыя Маньчжурыі, правакацыі ля воз. Хасан і р. Халхін-Гол. У 1941 г. Кватунская арміі была гатовая да нападзення на СССР, аднак не дачакалася “спрыяльнага” моманту. У 1945 г. Кватунская армія налічвала больш чым мільён салдат і афіцэраў. Менавіта супраць яе павінны былі вясціся асноўныя дзеянні савецкіх войскаў. Для разгрома Кватунскай арміі прадугледжвалася правесці Манчжурская стратэгічная наступальная аперацыя і дапаможныя Паўднёва-Сахалінская і Курыльская аперацыі. Манчжурская аперацыя ставіла на мэце адначасовы ўдар па праціўніку ўдараў з Манголіі сіламі Забайкальскага фронта і з Прымор’я сіламі 1-га Далёкаўсходняга фронта, а таксама шэраг дадатковых удараў.

350. Падчас падрыхтоўкі да пачатку савецкай арміяй баявых дзеянняў супраць Кватунскай арміі ЗША здзейсніла акт міжнароднага злачынства – ажыццявіла ядзерную бамбардзіроўку двух японскіх гарадоў – Хірасімы і Нагасакі (адпаведна 6 і 9 жніўня 1945 г.). Яна мела на мэце не толькі дэмаралізаваць японскую армію, народ і кіраўніцтва напярэдадні рашучага наступлення саюзнікаў, але і прадэманстраваць сусветнай грамадскасці, найперш СССР, хто будзе дамінаваць у пасляваеннай расстаноўцы сіл у свеце.

351. 9 жніўня, у дзень ядзернай бамбардыроўкі Нагасакі савецкія войскі атакавалі Кватунскую армію на фронце звыш 4 тыс. км. Разам з імі дзейнічала і армія МНР. Ужо да 14 жніўня, калі Японія заявіла аб капітуляцыі, войскі Забайкальскага фронта прасунуліся на 250—400 км, а 1-га Далёкаўсходняга фронта – на 120—150 км. У далейшым баявыя дзеянні супраць Кватунскай арміі працягваліся, бо капітуляцыя Японіі была расцэнена СССР як агульная дэкларацыя. Супраціўленне Кватунскай арміі працягвалася нават пасля прызнання капітуляцыі кіраўніком арміі генералам Амада 17 жніўня. Толькі на наступны дзень Савецкае кіраўніцтва аддала загад аб спыненні баявых дзеянняў там, дзе японскія сілы складаюць зброю.

2 верасня 1945 г. на лінкоры “Місуры” у Такійскай бухце адбылося падпісанне акта аб безагаворачнай капітуляцыі Японіі, што паклала канец Другой Сусветнай вайне.

Другая сусветная вайна стала самай крывапралітнай у свеце. Яна забрала больш за 50 млн. чал., з якіх большую колькасць арвяр панёс Савецкі Саюз. Разгром фашысцкай Германіі і мілітарысцкай Японіі азначалі ліквідаванне двух самых небяспечных ачагоў міжнароднай напружанасці ў свеце. Былі ўратаваны мільёны людскіх жыццяў, рэалізацыі антыгуманных планаў гітлераўскага Рэйха быў пакладзены канец. Важным вынікам вайны была поўная дыскрэдытацыя ў вачах сусветнай грамадскасці таталітарных рэжымаў наогул і асуджэнне адной з самых бесчалавечных іх форм – фашызма. Паказальны суд над зачыншчыкамі другой сусветнай вайны адкрыўся напачатку 1946 г. на тэрыторыі Германіі, у горадзе Нюрнбергу – калысцы нямецкага нацызма. На лаве падсудных апынуліся многія першыя асобы фашысцкага Рэйха – Герынг, Гес, Рыбентроп, Кейтэль, Кальтэнбрунер і інш. Адсутнічалі Гітлер, Гебельс і Гімлер, якія скончылі жыццё самагубствам, а таксама некаторыя злачынцы, лёс якіх застаўся невядомым – Борман, Мюллер і інш.

Абвінаваўцы ад ЗША, Вялікабрытаніі і СССР прад’явілі неабвержныя факты злачынстваў фашысцкага рэжыма як у самой Германіі, так і на акупаваных тэрыторыях. 1 кастрычніка 1946 года Міжнародны трыбунал прысудзіў Герынга, Рыбентропа, Кейтэля, Розенберга, Кальтэнбрунэра, Фрыка, Франка, Штрэйхера, Заўкеля, Йодля, Зэйс-Інварта і завочна Бормана за смяротнага пакарання праз шыбеніцу, іншых падсудных – да розных тэрмінаў зняволення. 16 кастрычніка смяротны прысуд быў выкананы.

352. У той жа час паражэнне гітлераўскай Германіі і мілітарысцкай Японіі не паклала канец канфрантацыі ў тагачасным свеце, але надала ёй новыя формы. Выхад савецкай арміі на абшары Еўропы, а таксама разгром чырвонай арміяй Кватунскай арміі ў Манчжурыі паспрыялі станаўленню ў шэрагу краін сацыялістычна арыентаваных урадаў. Гэта прывяло да фарміравання біпалярнага свету, прычым былыя саюзнікі апынуліся па розных баках “жалезнага занавесу”. Была створана сістэма сацыялістычных краін, якая на працягу пяцідзесяці гадоў шмат у чым вызначала тэндэнцыі ў развіцці пасляваеннага свету. Актывізаваліся нацыянальна-вызваленчыя рухі, што прывяло да распаду каланіяльнай сістэмы. Ваенныя разбурэнні прывялі да канчатковага перамяшчэння эканамічнага і ваенна-палітычнага цэнтру з Еўропы ў ЗША, якія сталі асноўным апанентам узмоцненага СССР. Аднак памяць пра жахлівыя вынікі другой сусветнай вайны і новыя ядзерныя рэаліі надалі супрацьстаянню паміж двума галоўнымі палітычнымі цэнтрамі характар “халоднай вайны”, не дазволіўшы яму перарасці ў буйнамасштабную “гарачую вайну”.

353. Перамога Савецкага Саюза ў Вялікай Айчыннай вайне стаў магчымым дзякуючы надзвычайнай мабілізацыі ўсіх сіл гэтай дзяржавы, не толькі воінаў, але і мірных грамадзян, якія забяспечвалі бяяздольнасць арміі ў тыле. Прайшоўны па дарогах вайны, савецкая армія набыла неацэнны баявы вопыт, а савецкія ваеннаначальнікі, такія як Г.К.Жукаў, А.М.Васілеўскі, К.К.Ракасоўскі, Р.Я.Маліноўскі, не толькі адыгралі вялікую ролю ў распрацоўцы і ажыццяўленні баявых аперацый, што вырашылі ход вайны, але і ўпісалі не адну слаўную старонку ў гісторыю сусветнага ваеннага мастацтва.

354. Важкі ўнёсак у справу перамогі над агрэсарам зрабіў і беларускі народ. На франтах вайны супраць Германіі змагалася 1,3 мл. беларусаў, на акупаванай тэрыторыі дзейнічала 374 тыс. беларускіх партызан і больш за 70 тыс. падпольшчыкаў. У савецкім тыле на эвакуяваных прадпрыемствах працавала 1,5 млн. жыхароў Беларусі. Вялікая Айчынна вайна мела цяжкія наступствы для Беларусі. Яна страціла больш за палову свайго нацыянальнага багацця. Сума матэрыяльных страт склала каля 75 млрд. руб. Было зруйнавана і спалена 209 гарадоў і райцэнтраў з 270, 9200 вёсак, было разбурана 100465 прадпрыемстваў, амаль усе электрастанцыі, больш за 6 тыс. км чыгуначнага палатна, страты панесла10 тыс. калгасаў, 92 саўгасы, 616 МТС. Была знішчана вялізарная колькасць устаноў асветы, аховы знароўя, навукі, культуры, 219 бібліятэк, 5425 музеяў, тэатраў і клубаў, 2187 бальніц. Загінула больш за 2,2 млн. чалавек, г.з. кожны чацьвёрты жыхар Беларусі. На работы ў Германію было вывезена 380 тыс. чал.

1¹ Gegenheim P. Voelkerbund in seinen politischen und rechtlichen Wirklichkeit. Leipzig und Berlin:, 1932. — S. 258.

2² Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — М.: РОССПЭН, 2001. С. 298-299.

3³ Советско-румынские отношения. Документы и материалы, 1917-1934. М.: Международные отношения. М., 2000. — Т. 1. — С. 410.

4⁴ Shwendenmann K. Versalies nach 15 Jahren. Der Stand der Revision des Versalier Diktats. — Berlin: Zenntrverlag, 1935. — S. 176.

5⁵ Ibid. — S. 43.

6⁶ Советско-румынские отношения. Документы и материалы, 1934-1939. М.: Международные отношения. М., 2000. — Т. 2. — С. 100.

7⁷ Севостьянов Г. Москва-Вашингтон. Дипломатические отношения 1933-1936 гг. — М.: Наука, 2002. — С. 395.

8⁸ Письма И. В. Сталина В. М. Молотову, 1925-1936 гг. Сборник документов. М.: Россия молодая. — С. 240.

9⁹ «Чему свидетелями мы были…» Переписка бывших царских дипломатов, 193-1940. Книга первая, 1934-1937. М.: Гея. — С. 51.

10¹⁰ Gregorowicz S. Polsko-radzickie stosunki politychne w latach 1931-1934. — Warszawa: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1982. — S. 395.

11¹¹ Ibid. S. 538.

12¹² Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — С. 325.

13¹³ Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — М.:РОССПЭН, 2001. — С. 564.

14¹⁴ Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — С. 331.

15¹⁵ Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 569.

16¹⁶ Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 650.

17¹⁷ Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — С. 344.

18¹⁸ Коминтерн и гражданская война в Испании. Документы. — М.: Наука, 2001. — С. 399.

19¹⁹ Цит. по: Рыбалкин Ю. Операция «Х». Советская военная помощь революционной Испании (1936-1939 гг.). — М.: AURO-XX, 2000. — C. 30.

20²⁰ Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 690.

21²¹ Там же. — С. 666.

22²² Рыбалкин Ю. Указ. соч. — С. 44.

23²³ Иванов А. Агрессоры и умиротворители. Гитлер, Муссолини и британская дипломатия. — М.: Наука, 1993 — С. 107.

24²⁴ Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 396.

25²⁵ ВКП (б), Коминтерн и Япония. 1917-1941 гг. — М.: РОССПЭН. — С. 131.

26²⁶ Севостьянов Г. Европейский кризис и позиция США. 1938-1939 гг. — М.: Наука, 1992. — С. 73.

27²⁷ Ледовский А. СССР и Сталин в судьбах Китая. Документы и свидетельства участника событий. 1937-1952 гг. — М.: Памятники исторической мысли, 1999. — С. 252.

28²⁸ Oesterreich muss sein! Der oesterreichisch-deutsche Konflikt — Wien: Reinland-Verlag, 1934. — S. 5.

29²⁹ Кретинин С. Судетские немцы: народ без истории, 1918-1945 гг. — Воронеж: Изда-во Воронежского университета, 2000. — С. 155-156.

30³⁰ Великая Отечественная война. — М.: Наука, 1998. — Кн. 1. — С. 17.

31³¹ Челышев И. СССР — Франция. Трудные годы(1938-1941 гг.). — М.:ИРИ РАН, 1999. — С. 50.

32³² Detmann F. Danzig zwischen Deutschland und Polen. — Berlin: Junker Verlag, 1939. — S. 32.

33³³ Пронин А. Советско-германские отношения в 1939 г. Истоки и последствия. — Екатеринбург, 1998. — С. 67.

34³⁴ Советско-румынские отношения. Документы и материалы, 1935-1941. М.: Международные отношения. М., 2000. — Т. 2. — С. 229.

35³⁵ Челышев И. Указ. соч. С. 119.

36³⁶ Deutsche Aussenpolitik heute und morgen. — Berlin, 1932. — S. 42.

37³⁷ Практикум по спецкурсу «Проблемы международных отношений (1818-1945 гг.).— Гродно, 2000. — С. 65.

38³⁸ Челышев И. Указ. соч. — С. 170.

1¹КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. М., 1987. Т. 7. С. 222.

2²Директивы КПСС и советского правительства по хозяйственным вопросам. М., 1987. Т. 2. С. 704.

3³История Белорусской ССР. Мн., 1977. С. 375-376.

4⁴Олехнович Г. Трудящиеся Белоруссии — фронту. Мн., 1972. С. 69.

5⁵Горьков Ю. Государственный комитет обороны постановляет. Цифры. Документы. М., 2002. С. 167.

6⁶Олехнович Г. Указ.соч. С. 78-89.

7⁷Там же. С. 163.

8⁸Речной транспорт СССР в годы Великой Отечественной войны. М., 1965. С. 252-254; Нейгольдберг В. Речной транспорт СССР в годы Великой Отечественной войны. М., 1965. С. 81.

9⁹Великая Отечественная война. М., 1999. Кн. 4. С. 76.

10¹⁰Жуков Г. Воспоминания и размышления. М., 1969. С. 278.

11¹¹К 50-летию Победы в Великой Отечественной войне. Статистический сборник МГСК СНГ. М., 1995. С. 18-19.

12¹²Вознесенский Н. Военная экономика СССР в период Отечественной войны. М., 1948. С. 41-42.

13¹³Чадаев Я. Экономика Советского Союза в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). М., 1985. С. 10.

14¹⁴Горьков Ю. Указ. соч. С. 178.

15¹⁵См.: Неизвестная война 1941-1945 гг. Сборник документов. Челябинск, 2000.

16¹⁶Устинов Д. Во имя Победы. Записки наркома вооружения. М., 1988. С. 56.

17¹⁷Великая Отечественная война. Кн. 4. С. 110.

18¹⁸Типпельскирх. К. История второй мировой войны. М., 1956. С. 256.

19¹⁹Скорцени О. Диверсия — мое ремесло. М., 2000. С. 36.

9⁹Советский тыл в первый период Великой Отечественной войны. М., 1986. С. 126.

20²⁰Великая Отечественная война. Кн. 4. С. 417.

21²¹Там же. С. 417-419.

22²²Кокурин А. ГУЛАГ в годы войны // Исторический архив. — 1995. — № 3. — С. 64.

23²³«Мобилизовать немцев рабочие колонны». Сборник документов (1940-е гг.) М., 1998. С. 43-44.

24²⁴«Мы не знаем пощады». Известные, малоизвестные и неизвестные события из истории Тюменского края по материалам ВЧК-ГПУ-НКВД-КГБ. Тюмень, 1999. С. 68.

25²⁵Тамарченко М. Советские финансы в годы Великой Отечественной войны. М., 1967. С. 89.

26²⁶Великая Отечественная война. Кн. 4. С. 81.

27²⁷Огненные годы М., 1971. С. 479.

28²⁸Олехнович Г. Указ. соч. С. 124.

29 ²⁹Откровения и признания нацистской верхушки о войне «третьего рейха» против СССР. Секретные речи. Дневники. Смоленск, 2000. С. 415.

30³⁰История второй мировой войны. М., 1982. Т. 12. С. 16.

31³¹Великая Отечественная война. Кн. 4. С. 88.

32³²Орлов А., Георгиев В., Георгиева Н., Сивохина Т. Хрестоматия по истории России. М., 2004. С. 499.

33³³Советский тыл в первый период Великой Отечественной войны. С. 253.

34³⁴Савушкин Л. Идеология советского тыла: проблемы и противоречия. Воронеж, 1990. С. 19.

35³⁵Олехнович Г. Указ. соч. С. 179.

36³⁶См.: Подвиг Сибири (1941-1945 гг.). Иркутск, 1992.

37³⁷Унговицкий В. Культурная жизнь на Урале в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). М., 1994.

38³⁸Олехнович Г. Указ. соч. С. 192-194.