Беларусь у Пауночнай вайне

У канцы XVII ст. на поуначы Еуропы сюшпся эканашчныя i пал!тычныя перадумовы для перадзелу сфер уплыву памш вя-дучым! дзяржавам! рэг!ёну. Скарыстаушы унутранае аслабленне Швецы!, Рас!я, Саксон!я i Дан!я утварыл! каал!цыю пад назван "Пауночны саюз" (адсюль i назва вайны 1700—1721 гг.), пасп-рабавал! захапщь частку яе уладанняу у балтыйсюм рэг!ёне.

У жаданн! вярнуць Л1вон1ю, страчаную Рэччу Паспал1тай павод-ле Ал1ускага м!ру 1660 г. на карысць Швецы!, Аугует II у 1700 г. у саюзе з Дашяй i Paciafi выступ^у супраць Швецы!. Рас1я у Пауноч­най вайне {мкнулася заваяваць земл!, яия был! захоплены Швецы-яй у пачатку XVII ст. i зачынял! ей выхад у Балтыйскае мора.

Пауночная вайна 1700—1721 гг. пачалася няудала для саюзшкау. Шведская арм!я, на чале яюой стаяу Карл XII, у 1700—1701 гг. прымусша канпуляваць Дан1ю, пад Нарвай атрымала перамогу над рас!йскай арм!яй, пад Рыгай разбша саксонскае войска Августа П i у пачатку 1702 г. уетупша на тэрыторыю ВКЛ. Беларусь зно)? стала арэнаи ваенных дзеянняу. Падчас Пауночнай вайны ВКЛ, бадай, у апошн! раз выетупша у якасц! самастойнага фактару еурапейскай naniTbiKi. У 1702—1703 гг. памшс im i Рас1яй было падпюана тры М1ждзяржауныя пагадненн! аб еумесных дзеяннях супраць Швецы!. Рас1я !мкнулася выкарыстаць антышведсшя настро! шляхты, каб уцягнуць Рэч Паспал!тую у вайну, надоуга затрымаць шведсюя войск! на яе тэрыторы!, iffro дало б магчымасць лепш падрыхтавац-Ца да вайны. Расшск! урад абяцау ваенную i фшансавую дапамогу i наваг распрацоувау праект пераходу ВКЛ пад вярхоуную уладу Чара.

Грамадства ВКЛ раскалолася на пращушкау i прых!льн!кау шве-у тэты ж час у дзяржаве разгарэлася "магнацкая" вайна за

533

уладу пам!ж CaneraMi, Апнсюьи, В1шнявецюм1 i Радз1в1ламь Са-neri шукаш падтрымку у Карла ХП, а прадстаушк! антысапегаус-кай шляхецкай партьп (Апнсюя i Вшшявецюя) дамаулял!ся з Пят-ром I. Прыклад пагитычнай беспрынцыповасщ паказау каропь Ау-густ П. Ён адауся то да Пятра I, то, здрадз1ушы яму, да Карла XII. У i'mkhchhi' заключыць сепаратны Mip ca Швецыяй, ён не спыняуся наваг перад магчымасцю частковага падзелу Рэчы Паспаштай. Шведск! кароль л$чыу Аугуста II несумленным палпыкам i заду-ма)? Л1шыць яго каралеускай пасады. Кандыдата у карал! шукал! нядоуга. У 1704 г. шляхта на чале з апальным! Сапегам!, якая непрыязна ставитася да Аугуста II, пры падтрымцы шведск!х шты-коу абрала новым манархам ваяводу Стан1слава Ляшчынскага.

У тым жа 1704 г. стварылася Сандам1рская канфедэрацыя пры-хшьн1кау Аугуста II. Яна вырашыла зноу заключыць саюз з Расшй i аб'яв!ць вайну Швецы!. У Рэчы Паспалггай утварылася двоеу-ладдзе: адны падтрымл1вал1 Фрыдрыха-Аугуста П, друпя — Ста-шслава Ляшчьшскага. Чарговая канфрантацыя вяла да трагедьн — прыщгнення знешшх cin для вырашэння унутраных супярэчнасцей.

Восенню 1704 г. у Беларусь ycryniria амаль 60-тысячнае pacift-скае войска пад камандаваннем Рапн1на, усе выдала па утрыманн! яго несл! мясцовыя жыхары, Рас1Йская арм$я ачысцша тэрыторыю ВКЛ ад шведсюх войскау i атрадау Caneri. Шведы перайшл! Не­ман, разбурыл! вакол!"цы Гародш. Па беларускай зямл! пачау гуляць смерч спусташэння. Рэч Паспал1тая ператварылася «у заезжы двор i карчму» для чужаземных войскау, як^я зводзш рахунк! пам!ж сабою i шшчыш край. Так, вядомы загад Пятра I, паводле якога патрабавапася «... везде провиант и фураж, тако ж хлеб стоячий в поле и в гумнах или в житниг^ах по"деревням ... жечь, не жалея и строения... уничтожать мосты, мельницы, а жителей со скотом переселять в леса».

Не лепшае было стауленне i з боку шведау. Загад Карла ХП прадугледжвау: «Кантрыбуцыю спаганяцъ огнём i мячом. Хутчэй хай пацертцъ невтаваты, чым выслгзъне втаваты... Было б най-лепей, каб усе гэтыя мясцты былг патшчины рабункамг i na-жарам! i кабусе, хто там жыве, втаватыя ц1 невтаватыя, был! зтгичаны».

534

Грамадзянская вайна падзялша кршну на два варожыя лагеры i паставша яе на мяжу выжывання. Пасол Pacii у Рэчы Паспаштай nicay: «Бог ведае, як можа стаяцъ Польская Рэспублгка: уся ад непрыяцеля i ад мЬкусобнай войны разрабаваная ушчэнт, i апроч учынкау сабе на зло, тшага рабгць шчога на карысць не хочуць».

Да лета 1705 г. расшскае войска было сканцэнтравана каля По-лацка. У пачатку чэрвеня 60-тысячная арм!я пад камандаваннем Агшьв! размясцшася у Гародш, дзе трашла У акружэнне i ледзь не была зшшчана шведам!.

Амаль увесь 1706 г. на Беларуси гасшдарьш шведы i саюзныя }м магнаты Рэчы Паспалггай. Цяпер ужо яны мзтанаюравана спус-ташал! гарады i маёнтк! прыхшьшкау караля Аугуста II i Пятра I. Был! спалены Mip, Карэл1чы, Нясв1ж, Ляхатчы, разрабаваны Га-родня, Наваградак, Клецк, Шнек.

Восеншо 1706 г. Карл XII уварвауся у Саксонио i пасля ш^шгу перамог прымуиу Аугуста П падпюаць Альтранштадсга (па назве мястэчка каля Лейпцыга) Mip, яшм той адмауляуся ад кароны.Рэчы ПаспалЬай i разрывау саюз Саксонн з Рас1яй. Гэга умацоувала пазщьн Сташслава Ляшчынскага у Рэчы Паспалггай. Пецярбург доб­ра усведамляу небяспеку, якая крылася для яго f гэтым М1ры — пры выхадзе з вайны Рэчы Паспал!тай ваенныя дзеянн! перамясцшюя б у Расио з ус1м! выдаткам! вайны. Пецярбург ста^ шукащ, кандыдата на трон Рэчы Паспалггай i ВКЛ. Але дыпламатычная мггусня вакол каралеускай кароны послед не мела. Mip са Швецьмй Аугуст П заключыу тайна ад Pacii i у той час тайна ад Карла XII {мкнууся захаваць саюз з Пятром I. 3 улшам жадання Аугуста II зноу cecui на трон удзельшк! Сандам1рскай канфедэрацьи па указцы Pacii выс-тупш! супраць умоу Альтранштадскага Mipy.

Беларусь зноу апынулася у цэнтры ваенных падзей. 35-тысячнае войска Карла XII наступала праз Гародню, Смаргонь, mihck. Pacifi-скае войска (каля 57 тыс.) адыходзша на усход. Разам з im адступал! аддзелы Р. Аг1нскага. Корпус Я. Caneri наступау разам з Карлам. Адступленне суправаджалася спусташэннем. Па загаду Пятра I был{ спалены Мсщслау, Орша, В1цебск, Магшёу; спецыяльныя ат-РЗДы зн!шчал1 харчовыя i фуражныя запасы. Рабшася гэга свядома, пазбав1ць шведскае войска запасау.

535

На працягу амаль усяго папнрэдняга Палтаускай 65тве перыяду вайны тэрыторыя Беларус! была асноуным тэатрам ваенных падзей i базай забеспячэння як рускага, так i шведскага войска, а таксама войска Рэчы Паспаштай. За кошт мясцовага насельшцтва яны забяспечвал! свае патрэбы у прав!янце, фуражы, транспарце. Збор кантрыбуцый суправаджауся свавольствам i рэпрэЫям!. У выпадку нявыплаты яе у тэрмш нашроувалгся узброеныя атрады для "экзе-куцыР — прымусовага спагнання.

Па меры прасоування шведскай apMii на усход, Пётр адводз!у войска да сваей мяжы, вымотвау прац!ун!ка, падрывау яго баяз-дольиасць. Ён хацеу даць рашучы бой на беларускай зямль У лшен! каля мястэчка Галаучын шведы сутыкнулюя з чаеткай apMii Пятра I i перамагл!. Але у Карла XII не хапала cin для галоунай 6iTBbi. Ён павёу сваю арм!ю на Укра1ну, дзе спадзявауся забяспе-чыць яе прадуктам!, заз^маваць i з дапамогай украшскага гетмана Мазепы пачаць новае наступление на усход.

Для падмацавання шведскай армп па загаду карал я з Рып з вял1к!м абозам (7 тыс. павозак з боеприпасам!, фуражом, харчаван-нем) рухауся корпус генерала Левенгаупта. ^ni корпус ycryniy у межы Беларуе!, Левенгаупт стварыу спецыяльныя атрады, як!я рассылал!ся «наперед и по сторонам, чтобы готовили провиант». Аднак здабыць яго было не так проста. Варожа настроенае да захопшкау насельн{цтва хавала усе харчовыя прыпасы. Каб даведац-ца, дзе знаходзщца хлеб, шведы ужы)вал1 самыя жорстк^я катаванн!. У теьме цару ад 3 красав5ка 1708 г. Меншыкау паведамляу: «Муча­ют, вешают, жгут мужиков... дабы ямы хлебные показывали". Левенгаупт "грабил всех без исключения, не давая никому спуску».

Расшскае камандаванне вырашыла прапусцщь войска Карла XII далей, у глыб Украшы, а тым часам разграмщь ю>рпус Левенгаупта i пазбав{ць шведскую арм!ю падмацавання. Пётр I таксама наю-равау галоуныя сшы на Укра1ну, пак1нуушы у беларусюм Пад-няпроу! 12 тыс. салдат i драгунау для зн!шчэння корпуса, як! > выпадку злучэння з асноуным! сшам! шведскай арм!! значна узмац-н!у бы яе людзьм! i боепрыпасам!. Тры месяцы руская разведка сачыла за рухам корпуса ад Рып да усходшх межау ВКЛ. 28 верас-ня 1708 г. пад вёскай Лясная каля Прапойску (Слаугарад) руская

536

арм!я атакавала шведау i у жорсткай б»тве разграмша юрпус. Ён стращу 9 тыс. чалавек забытым!, каля тысячы палонным!, у тым л!ку 45 афщэрау. Был! узяты увесь абоз пращушка з вялшм! запасам! прадуктау i боепрыпасау, уся артылерыя. Перамога была дасягнута меншым! сшамк русюя страцип 1111 чалавек заб1тым! i 2856 параненымь

Bixea ля Лясной была першай буйной перамогай рэгулярнай рускай армп, створанай у вышку ваенных рэформау Пятра пачатку XVIII ст. Разгром корпуса Левенгаупта пагоршыу становшча ас-ноунай арми Карла XII. Левенгаупт прыйшоу да Карла XII без 36poi i харчу — прывёу да караля тольк! 5 тыс. змучаных i галод-ных салдат. Страц1ушы пад Лясной увесь абоз з боепрыпасам!, шведы у Палтауекай б!тве змаот выстав!ць толью чатыры гарматы. Астатняя артылерыя не магла быць выкарыстана з-за адсутнаещ пораху i снарадау.

Разгром шведау пад Палтавай (21 чэрвеня 1709 г.) рэзка памя-няу пал!тычную с!туацыю у краше. Расшскае войска i сандам1рск!я канфедэраты ачысц!л{ ад шведау i ix прыхшьн!кау Беларусь, Жа-мойц^ю i Польшчу, ваенныя дзеяйн! перак^нулюя на тэрыторыю Швецы! i 1ШЛ1 далей пры поунай перавазе Pacii. Трон Рэчы Паспа-л!тай пры падтрымцы саксонскага войска зноу заняу Аугуст II, прыхшъшк цара Пятра, яю разам з npycKJM каралём устанав^у над Рэччу Паспал1тай пал!тычны кантроль. Шляхта, знявераная у бы­лым манарху, усе ж пагадз!лася аднавщь яго на паеадзе. Пачауся масавы пераход прыхшьн^кау С.Ляшчынскагау лагер сандам!ранау. Агрымаушы звестк! пра Палтаускую б!тву, найвышэйшы л1тоуск[ гетман Ян Сапега спын!у ваенныя дзеянн1. Ён паведам!у фельдмар­шалу Б. Шарамецеву пра свае рашэнне перайсц! на бок Pacii i npaciy аб амн1стьн у цара Пятра. Амн^стыю ён атрымау, а 11 л!стапада 1709 г. руск! генерал Я. Паяонск! i новы найвышэйшы гетман — стаулешк Pacii Людв1г Пацей, уплыу якога моцна узрос падчас Пауночнай вайны, каля Бярэсця прынял! кап!туляцыю 15-тысячнага войска Caneri. Хоць межы Рэчы Паепал1тай пасля Па^-ночнай вайны засталюя HCKpaHyrbiMi, але яна згубша свой суве-рэн!тэт i усе больш нападала у залежнасць ад палгеык! рас!йскага манарха.

537

Bapuiayciti сойм 1710 г. зноу зацвердз!у Фрыдрыха-Аугуста II каралём Рэчы Паспалггай. Тады ж быу канчаткова ратьфкаваны м!рны дагавор 1686 г. з Рас!яй. Гэга сведчыла аб рэзшм узмацненш яе уплыву на унутраныя справы дзяржавы. У шэрагу гарадоу, у тым лшу у Полацку i Быхаве, был! размешчаны расшскш гар-шзоны. У Paciio вывозшюя рамеснш i моладзь. Царек! вяльможа А. Меншыкау ад свайго 1мя раздавау пасады i маёнтю прых!ль-шкам Пятра I.

Аугует II, яи дауно марыу аб абсалютнай манархн, пачау ума-цоуваць каралеу"скую уладу. Яго апорай у гэтай справе была сак­сонская арм!я, што знаходзшася у крате, рабавала i спусташала яе. Прых1льн1к1 «золотой шляхецкой вояъносцг» на чале з вялиим гет­манам Л1тоуск1м Людшгам Пацеем, як! фактычна сканцэнтравау у ceaix руках уладу у Вялшм княстве, выступш! супраць пал!тык! цэнтрал1зацы1. Пацея падтрымл1вал1 Апнск{я i шшыя магнаты, Ау-густа II — Pacia i Прус1я. 23 сакавиеа 1716 г. у Вшьн! была створа-на канфедэрацыя л!твшскай шляхты на чале з ашмянск!м харужым К. CynicrpoycKiM, якая выетупша супраць моцнай каралеускай ула-ды. Пётр I зноу выкарыстау унутраны канфл!кт у Рэчы Паспал1тай i павял!чыу там свае гарн!зоны. У 1717 г. на "нямым" сойме (паста-новы на 1м прымалюя без абмеркавання), ён прадыктавау умовы прым!рэння караля з канфедэратам!. Паводле гэтага пагаднення, абмяжоувалася улада гетманау, скарачалася войска (польскае — да 18 тыс., Вялжага княства Л1тоускага — да 6 тыс. салдат), застава-лася славутае «liberum veto». Абаран!ць незалежнасць дзяржавы такая арм>я не магла, асабл!ва кал! ул!чыць, што Рас1я мела 350 тыс. салдат, Аустрыя — 280 тыс., Прус1я — 200 тыс. Гэтыя кршны уплывал! не тольи на знешнюю, але i на унутраную пал!тыку Рэчы Паспалггай

3 часо^ Пауночнай вайны Рас1я паступова узяла пад свой кант-роль знешнюю i унутраную палпыку Рэчы Паспалггай. Аугует II усе болып адчува^ цяжар жалезнай рук! суседняга манарха i пачау раб1ць захады па выведу расШскага войска i адраджэнню неза-лежнасц! кра!ны. Ён знайшоу падтрымку у АнглН i Аустрьй. Але Рас^я i яе крэатура, прадстаун1кам{ якой у ВКЛ был! перш за усе Людв1г Пацей i Сташслау фнгоф, сарвал! гэтыя намеры.

538

Защкауленыя у захаванж безуладдзя i анархп пад прыкрыццём аховы i гарантавання "шляхещах вольнасцяу" Рас1я i Прусмя у 1720 г. абавязалюя утрымшваць юнуючы у Рэчы Паспалггай лад. У 1726 г. да ix далучылася Аустрыя. Гэта сведчьша пра глыбшю упадку Рэчы Паспалггай, кал! шшыя дзяржавы брал! на сябе ролю суддзяу гэтай крашы.

У 1733 г. Аугуст П памёр. На элекцыйным сойме пераважная большасць шляхты абрала каралём Стангслава Ляшчынскага. Але яго кандыдатура на троне Рэчы Паспалггай шяк не задавальняла суседтя дзяржавы. Сюды был! уведзены 30-тысячны рашйск! кор­пус i саксонская арм!я, як!я разам з нешмапикай апазщыяй па-садзш на трон Аугуста Ш, сына памёршага караля. Гвалтоунае, з дапамогай чужаземных воискау, каранаванне, ужо не бьшо новым для кра!ны.

TaKiM чынам, Facia пасля перамоп у Пауночнай вайне набы-ла рашаючы уплыу на унутраныя справы ВКЛ i Рэчы Пас-пал!тай. Дзеннасць ix дзяржауных {нстытутау была амаль по-унасцю парал!завана.

Эканам1чнае станов!шча i сацыяльныя супярэчиасщ

Гаспадарчы заняпад беларусюх зямель у другой палове XVII -першай палове XVIU ст. быу" выюйканы шматлшм! войнам!. Пад-л!чана, што з 70 гадоу ricropbii Рэчы Паспалгеай (1648—1718) 65 прыходз1цда на ваенныя гады. Першая паласа войнау, што з вял1кай разбуральнай с!лай пракац!п[1ся па Беларус!, цягнулася з 1648 па 1667 гг. i принесла вялМя спусташэнн! i людсюя страты. Дзеянн! казацк!х «загонау», выступленш гараджан, а потым тэрор 1648— 1653 гг. прывял! наеельн{1ггва i эканом1ку да разарэння. Цяжкасид, выкшканыя падзеям! 40-х гадоу XVII ст., был! толыа пачаткам тых незл!чоных бед i нястач, як!я давялося перажыць беларускаму на­роду у сувяз! з распачатай у 1654 г. вайной памЬк Рэччу Паспал1тай i Рас1яй, а потым i Швецыяй (1655—1660 гг.). На працягу 10 гадоу на тэрыторьп Беларус! праходз!п[1 асноуныя баявыя дзеянн! вайны. 3 самага тачатку XVIII ст. Беларусь зноу стала ахвярай 1нтэр-венцы!.

Пауночная вайна зруйнавала Рэч Паспалпую, асабл!ва яе усход-

539

шя рэпёны. Яна была адной з найбольш драматычных старюнак беларускай rieropbii. Вяпнкае княства Лггоускае было адюнута на дзесятк! гадоу назад у сва!м гаспадарчым развищд. Ваенныя дзеянш, грабяжы, nacToi войскау, непасшьныя кантрыбуцьи давял! Беларусь да страшнага спусташэння, нанести вялш урон яе эканомщы. Corai населеных пунктау ляжагн' у рушах. Был! спалены НясвЬк, Ляхаш'чы, Магщёу, Вщебек, Мсщслау i шмат 1ншых гарадоу. «Гарады Бярэсце, Кобрын, Гарадзец гфлшм разбураны, дамы спалены, людзг вымерлг, другш разышпгея», — адзначалася у щвентары 1712 г. Берасцейскай i Кобрынскай эканомш. Тыповай карцшай зно^ стал! неапрацаваныя пал!, абязлюдныя сядз!бы i веси. Было закшута 60—70% пасяу"ных плошчау, зншчана каля паловы рабочай жывёлы, знши цэлыя веем. Шклоус^» графства, напрыклад, страц1ла 86,4% свайго наеель-швдва. На 43% зменшылася колькасць сялянсюх гаспадарак у Копы-CKJM графстве. У Крычаускш старостве у 1712 г. пуставала 73% верных валок, у Гарадзенскай эканом}! — амаль тры чв^>щ сялян­сюх верных зямель. Удары, што абрушыл!ся на Беларусь, был! асабл!ва адчувальным! яшчэ i таму, што яе гаспадарка не паспела адысщ ад упадку другой паловы XVII ст.

Ваенныя спусташэнш узмацншюя засухай, што спасшгла сельс­кую гаспадарку. Вял!шм цяжарам для разрабаванага i збяднелага народа была этдэ»ш, якая лютавала з 1708 па 1711 гг. i выюпкала вял!кую смяротнасць. У Наваградку пасля яе засталася тольи пало-ва жыхароу. Эп1дэм!я у Гародш у 1710 г. прыняла так1я памеры, што "увесь горад застауся пустым".

Пауночная вайна падарвала гаспадарчы i дэмаграф}чны патэн-цыял Беларусь Сельская гаспадарка, гарады, рамяство, гандаль прыйшл} у глыбок! заняпад. Вялжай цаной заплац1у беларусю на­род у гэтай вайне. Агульныя страты насельшитва склал! каля 30%, а гэга больш за 700 тыс. чалавек (за гады вайны яго колькасць зн!зшася з 2,2 млн. да 1,5 млн. чалавек).

Ваеннае л1халецце адышло i самаахвярнай працай беларусю на­род стау адраджаць разбураную гаспадарку. За 30 — 40 пасляваен-ных гадоу насельн1цтва амаль падво!лася, а да 1791 г. павял!чылася да 3,6 млн. чалавек. Запусцелыя щвы у значнай меры был! закуль-тываваны, у два разы вырасла пагалоуе хатняй жывёлы.

540

Пануючы клас, !мкнучыся хутчэй адрадзщь сваю гаспадарку, а з ею i даходы, вымушаны бьг^ некальк! паслабщь эксплуатацыю ся-лян, а у шэрагу выпадкау даваць 1м шыоты, вызваляць ад ycix ц! некоторых павшнасцей i нярэдка наваг дапамагаць жывёлай, збож-жам, лесам, грашыма i т.д.

Працэс аднаулення сельскай гаспадарк! Беларус! шоу паюльна. Пасля заканчэння ваенных дзеянняу феадалам прыходзшася рабщь выбар: щ аднауляць разбураныя фальварк! i захоуваць паншчыну, ц! раздаць зямлю сялянам i абмежавацца грашовым i натуральным чын-шам. У каралеусюх эканом!ях быу абраны друг! шлях, пакольк! каз­на не мела сродкау для аднаулення гаспадарк!. Вызваленыя ад пашп-чыны сяляне змагл! адрадзщь сельскую гаспадарку. Да 40-х гадоу XVm ст. пустэчы у гэтых валоданнях скарацшся напалову. Аба-п!раючыся на узмацнеушую вёску, каралеуская казна у сярэдз!не ста-годдзя зноу начала пашьграць фальваршва-паншчынную гаспадарку.

Але большасць феадалау-вотчыншкау пайшл! !ншым шляхам. Яны !мкнул!ся па магчымасц! захаваць фольварк!, Больш за усе у гэтым была защкаулена сярэдне- i дробнапамесная шляхта, для якой панская зямля была сродкам юнавання, а гаспадаранне у ма-ёнтку (фальварку) — свайго роду прафес!яй. Яна сама к!равала маёнткам! i не несла выдаткау на адм!н!страцыю. Ураджай, сабра-ны пад яе доглядам, перавышау тыя даходы, як!я мог бы даць чынш з нешматл!к!х сялянск!х двароу. Аднак не усе дробныя землеуладальшк! здолел! захаваць фальварк! i аднавщь гаспадарку. Некаторыя з !х страцш! прыгонных, не мел! сродкау для найму рабочай сшы, был! вымушаны пазбавщца фальварка i перайшл! на службу да магнатау.

Магнацк!я вотчыны заходн!х i цэнтральных раёнау Беларус! менш пацярпел! ад войнау, чым каралеусюя уладанш i маёнтк! дробнай шляхты. Прауда, у шмат як!х маёнтках Радз!вша (Давыд-Гарадок, Смаргонь, Астроучыцы) колькасць фальваркау скаращ-лася, паменшылася i барская запашка. Захаваць фальварковую с!стэму i аднав!ць гаспадарку у заходн!х i цэнтральных вотчынах магнатам было лягчэй. 1х валоданш был! раскщаны у розных раё-нах i неаднолькава пацярпел! ад войнау. Магнаты мел! магчымасць падтрымл!ваць адз!н маёнтак за кошт другога.

541

Працэс аднаулення царкоуных уладанняу !шоу па адным з вы-шэйназваных напрамкау у залежнасщ ад канкрэтных умоу.

У асобым становшчы знаходз!л!ся раёны Падняпроуя i Падзвш-ня, дзе фальваркова-паншчынная с!етэма да сярэдзшы XVII ст. прыжылася слаба. Спусташэнне, зразумела, не садзейшчала яе развщцю. Фольварк!, як!я узн!кл! раней у некоторых валоданнях, был! л!кв!даваны ц! захавалюя у мЫмальных памерах. Фальварко­ва-паншчынная с!стэма гаспадарання, традыцыйна распаусюджа-ная на захадзе Беларус!, у XVIII ст. усе больш !нтэнс!уна уводзщца на усходзе.

У 30—40-я гады XVHI ст. працэс аднаулення фальваркау стау больш прыкметным. Разам з традыцыйным! культурам! (жыта, пшан!ца, авёс, ячмень, гарох, боб, грэчка, проса, лён i каношн) некаторыя феодалы стал! больш сеяць шьну i канал ель, на ямя быу павял!чаны попыт на рынку.

Недахоп рабочых рук абумов!у зншэнне якасщ апрацоук! гле-бы, а малая колькасць хатняй жывёлы абмежавала магчымасць уг-нойвання палёу. У сувяз! з гэтым ураджайнасць была невысокай. У сярэдз!не XVIII ст. ураджай не перавышау сам-2,5 — сам-3. Агра-тэхшка удасканальвалася марудна.

У другой палове XVIII ст. землеуладальнш шукал! шлях! паве-л!чэння даходнасщ маёнткау. Для гэтага некаторыя магнаты пачал! выдаваць падрабязныя шструкцьп сва!м экономам. Пачауся працэс рацыянашзацьн памешчыцкай гаспадарк!. Спачатку ён закрануу тольк! асобныя латыфунды!, але у далейшым пачау уплываць i на еярэднюю шляхту.

Пераважная частка прадукцьн, вырабленай у фальварках, выка-рыстоувалася на месцы. У дробных валоданнях гэта было абумоу-лена малым! маштабам! вытворчасц! пры н!зкай ураджайнасщ, у магнацмх латыфундыях — вял!к!м! выдаткам! на утрыманне двара, прыватнага войска i фальварковай адм!н!страцы!. Частка прадукцы! прызначалася для збыту. Войны, як!я вяла Рэч Паспал!тая у сярэ-дз!не XVII — пачатку XVIII ст., на працяглы час парал!завал! вываз сельскагаспадарчай прадукцы! за мяжу i падарвал! унутраны ган-даль. Не заусёды спрыяльна складалася экспартная кан'юнктура i у м!рныя гады. Попыт на прывазное збожжа на рынках Заходняй Еу-

542

ропы паменшыуся у сувяз! з хутюм развщцём там сельскай гае-падаркК Тым не менш экепарт збожжа з Benapyci не перапыняуся.

Буйныя феадалы арыентавалюя у першую чаргу на замежны рынак. Сярэдшя i дробныя землеуладальнш продавал! збожжа пе-раважна на месцы, у гарадах i мястэчках, таму што наймаць рач-ныя судны для невялиах парты и збожжа было нявыгадна.

Значную ролю у памеснай гаспадарцы адыгрываш' лясныя про­мыслы. Лес i лесаматэрыялы сплаулял! у Рыгу, Кешгеберг, Гданьск. Сплау лесу быу звязаны з першапачатковай апрацоукай дрэва. Таму у некаторых маёнтках, асабшва у" раёнах сплаву, был! шларэзкь Широка была развгга вытворчасць попелу, паташу. У тых маёнт­ках, дзе был! вялЫя лясныя маздвы, мелгся смалакурш.

У MHorix маёнтках Беларуси яшчэ да сярэдз!ны XVII ст. бьии заснаваны дробныя прамысловыя прадпрыемствы феадалау. У пе-рыяд войнау i paspyxi частка з ix зачыншася. Пачынаючы з 30-х гадоу XVIII ст. ix колькасць зноу пачала хутка павялгавацца. Гэга был! прадпрыемствы па здабычы руды i выплауцы жалеза (так зва-ныя рудн1Х маслабойн!, паперн! (майстэрн!, дзе выраблял! паперу).

Важнае эканам!чнае значэнне мела вшакурэнне. Феадалы шы-рока вьпшрыстоувал! манапольнае права на выраб i продаж гарэлю падуладнаму ад ix насельн1цтву ("права npaninaubii"). Яны пера-раблял! на гарзлку i шва значную частку збожжа, пазбауляючыся тым самым ад рызык!, звязанай з ваганням! попыту i рынкавых цэнау на зерне. Сп!ртныя нап!тк! рэал13оувал1ся галоуньш чынам у мясцовых карчмах. У некаторых маёнтках у першай палове XVIII ст. у вын!ку рэал!зацы1 збожжа ui гарэлю была дасягнута значная ступень таварнаець

I у другой палове XVIII ст. мног1я работы у маёнтках выконваш па-ранейшаму прыгонныя рамеснш, яюя жыл! у вёсках i, акрамя рамяства, займал!ся земляробствам. Для прыгоннага рамесн1ка, яю карыстауся зямельным надзелам, заказы панскага двара замянял! паншчыну. Яго прымусовая праца была малапрадукцыйнай, а ква-Л1ф1кацыя Н1зкай. Але ужо у 30—40-я гады стагоддзя у сувяз! з развщцём вотчыннага прадпрымальн1цтва i будаушцтва, з ростам асаб!стых патрэб магнатау i шляхты вырабы прыгонных рамесшкау перастал! задавальняць феадалау. Яны усе часцей наймал! больш

543

квалЦнкаваных вольных майетроу, У XVHI ст. рамесшкау на вёсцы стала мвнш, што было абумоулена пашыбленнем падзелу працы памшс городам i вёскай.

Разарэнне вёсю у першай палове ХУШ ст. вымушала некаторую частку феадалау часцей, чым у папярздш перыяд, звяртацца да найму. У гады спусташэнняу ворныя плошчы скарацшюя. У далей-шым, шляхам упартай працы i абмежавання ceaix патрэб, выкарыс-тоуваючы часовыя льготы, яюя вымушаны был! даваць феадалы, сяляне паступова назапашвал! еродю для вядзення гаспадарю i зноу пашыраш пасяуныя плошчы, аевойваш пустэчы.

У перыяды найбольшага спусташэння у сядянеюх гаспадарках значка екарачалася колькасць рабочай жывёлы. У другой чвэрц{ XVIII ст. еялянетва аднавша страты. Сяляне разводзин коней, ка-роу, авечак, юоз, евшей, кур, гусей, качак, якМ плацш натуральны чынш, займалюя пчалярствам. На Ilanecci, у Падзв1нн1, у раёне Белавежскай пушчы 1стотнае значэнне мел} паляун!цтва i борт-ншлгва.

Упартай працай беларусшх сялян да 70-х гадоу ХУШ ст. сельс­кая гаспадарка была адноулена. Яе аднауленне суправаджалася узмацненнем феадальнай экеплуатацьн. Другая палова XVIII ст. з'явшася часам найвышэйшага развщця фальваркова-паншчыннай С1стэмы, што, у сваю чаргу, значка павял1чыла адпрацовачную рэн-ту. У сярэдз!не XVIII ет. штотьщнёвая паншчына павял1чылася з 6—8 дзён да 8—12 дзён (мужчынсюх i жаночых) з цяглай валою. За ухшенне ад паншчыны, за непакорнасць сялян 6ini б!зунам1, зако^вал! у кайданы i юдал! у турмы. Нярэдюм! был] выпадю, кал! сяляне пнул! ад пабояу i здзекау. Як сцвярджае псторык П. Лойка. з другой паловы XVI па другую палову XVIII ст. феадальная эксп-луатацыя цяглых сялян (што несл! паншчыну) у прыватнаула-дальнщк!х маёнтках Беларус! павял1чылася прыкладна у тры разы. Акрамя палявых работ, звязаных з апрацоукай памешчыцкай зямл!, сяляне выконвал! 1ншыя пав!ннасш i плацш! паборы. Усяго icna-вала прыкладна 120—140 сялянсюх пав!ннасцей. За кошт сялян жьин i карм1л!ся дзяржава, шляхта, войска, царква.

Частка сялян была амаль цалкам пазбаулена сродкау выт-ворчасщ. Некаторыя з ix наваг не мел! сваей хаты i жьш у шшых

544

сялян (кутнш, каморнт), }ншыя будаваш сабе жыллё на чужой сядз!бе (халуптк0. Ва усходтх раёнах так!я збядаелыя сяляне называшся бабылямь Яны наймалюя на работу на гасподсю двор, да заможных сялян ц! займалюя рамяством. Частка ix асядала на зяшп i заводзша сваю гаспадарку. Узмацненне эксплуатацьп сялян-ства было галоунай прычынай нарастания класавай барацьбы у вёсцы.

Буйнейшым у петорьн Беларуси феадальнай эпох! было сяляне-кае паустанне 1740—1744 гг. у Крычаусюм старостве Мсщедау-скага ваяводства, якое знаходзшася у пажыццёвым валоданш князя Герашма Радз1вша i здавалася ш у арэнду. Сквапныя арандатары, защкауленыя у тым, каб паспець за вызначаны тэрмщ выбщь як мага больш прыбытку, вял! гаспадарку па-драпежшцку, жорстка эксплуатавал! сялян i гарадскую беднату. Паны Валкавщк1я толыа за два гады сабрал! з крычауцау i пакла/ii сабе У юшэнго 100 тысяч злотых звыш законных падаткау, Вялшм няшчасцем для крычаус-кай зямл! был! таксама nacroi каралеускага войска, карм!ць 1 па!ць як!Х жыхарам даводзшася за свой кошт. Сяляне скардзш!ся князю Геран1му на ceaix крыудз1целяу, але той адмахвауся ад ix. 3ycin невыносным становшча крыча^дау стала у 30-я гады ХУШ ст^ кал! староства было f арэндзе у братоу! Гдаля i Шмуйлы 1цкав!чау. Жорсткасцю i вынаходш'васцю у незаконным спагнанн! грошай яны перасягнул! ycix ceaix папярэднжауг: увял! эвыш]'нвентарныя падат-к! i паншчыну, рабавал! — раз'язджал! з узброенай вартаю па вёо-ках i зб1рал! "падарунк!" i "пачастункГ, за найме ншае непаслушэн-ства 36iBani людзей i не дазвалял! im скардзщца. Войта вёск! Се-л^шча Васшг Вашчылу за тое, што ездз!у са скаргам! щ Радз1вша j? Нясв1Ж, аднойчы збш! i мнуш за краты, а друг! раз пакарал! 150 базукам!. Гэтак жа дзейн1чау i наступны часовы гаспадар староства Марщян Л^тавор Храптов1ч. Самовольства арандатарау i ix слуг i няспынныя экзекуцы! разарыл! сялянскую гаспадарку, пазбавш СОТН1 «ем'яу сродкау юнавання.

Kani цярпенне крычауи&у скончылася, яны узялюя за зброю, У Mai 1740 г. у старостве з'яв^уЪя першы узброены сялянсю атрад. На чале паустання стал! Васшь Вашчыла i бурмютр 1ван Карпач, а таксама Васшь Вецер, Стась Бочка, Навум Буян, у чые pyici перай-

18 Зак 82

545

шла Упада, у старостве. Паустанцы выгнал! арандатарау, палин судовыя i даугавыя паперы i марьин сам! стаць гаспадарам! на сваей зямл1. Новых арандатарау шукал! сярод гараджан, дробна-памеснай шляхты, заможнага сялянства. Захавалася звыш 20 арэн-дных дагаворау, падгпсаных Вашчылам i шшым] войтам!. Пры-чым шраунш паустання старалгся абмежаваць эксплуатацыю ся-лян арандатарам!. Шэраг дагаворау прадпювау арандатарам пад пагрозай пакарання (канфнжацыя таварау, штрафы) не займацца вымаганнем. Был! прадугледжаны меры i супраць Л1хвярства. Каб прьп онныя не трашши у поуную залежнасць, сялянам забараня-лася браць у крэдыт вялж!я сумы грошай i пазычаць многа збож-жа. Пры малых крэдытах, яюя таксама не заусёды дазвалялюя, быу устаноулены невял1и працэнт, яи пад пагрозай штрафау забаранял! перавышаць.

Кал! сялянсю рух пачау пашырацца i у паустанцк1м войску назб!ралася да 2 тыс. чалавек, Рада1вш адчуу, што страчвае кант-роль над с!туацыяй i уладу у старостве. Ён наюравау супраць бун-таушчыкоу добра узброенае i абучанае войска — некалью сотняу пяхоты i коншцы з гарматам!, яиое 15 студзеня 1744 г. увайшло у Крычау. Савет сялянсюх важакоу вырашыу дадь каршкам бой. Узб-роеныя у лепшым разе стрэдьбам! i ручищам!, а то i проста дзщаш i косам i, паустанцы 18 студзеня атакавал! гарадск1я умацаванш. Галоуная сялянская зброя — нянав^сць да прыгнятальншау — была вельм! слаба падмацавана зброяй баявой. Штурм захлынууся. Ся-лянскае войска страцша больш за сотню чалавек заб1тым1 i пяцьсот параненым!.

Але змагары не склал! зброю. Яны атабарылюя у вёсцы Цар-ков!шча, сабрал! да 4 тысяч чалавек. Вашчыла з паплечн1кам{ планавал! друг! раз атакаваць Крычау, захатць яго, блаюраваць замак i прымусщь княжацкае войска да катгуляцыь Новае наступ-ленне планавалася на 26 студзеня 1744 г. Але пра гэтыя намеры дазнауся пращушк, як! апярздз!у паустанцау. У ноч на 26 студзеня радз!вшаускае войска непрыкметна набл^зшася да Царков1шча i на евгганку напала на сялян, як!я не здолел! арган!заваць хоць якую абарону. Каля 200 паустанцау заг!нула на пол! бою, 176 транша у палон. Камандуючы радз1в1паусшм войскам загадау 30 палонных

546

павесщь, яшчэ 30 — пасадзщь жывым! на калы i падвесщь за рэбры на круках. У рук! каршкау трапш I. Карпач i В. Вецер.

Паражэнне ля Царков!шча па сутнасц! вырашыла зыход пау'-стання, сяляне ужо не магл! аказаць сур'ёзнага супращу^тення. Да пачатку лкхгага хваляванш был! задушаны. Вёск! КрычауЪкага ста-роства был! аддадзены салдатам на разрабаванне. Уся маёмасць удзельшкау паустання канфюкоувалася.

У першай палове лютага з конным атрадам на 300 шабля^ у Крычау прыбыу сам князь Гераням. Ён учын!у суд i расправу над сялянсюм! важакам!. 16 засудзш! на смерць. 1ван Карпач, Стась Бочка, Васшь Вецер i яшчэ ляць чалавек был! пасаджаны жывым! на калы, чацвёра паустанцау сустрэл! смерць на шыбенщы, астат-н!м кат адсек галаву. Сакратару бунтаушчыкоу, сыну Стася Бочю, князь загадау адрэзаць вушы i выпал!ць на лбе шыбен!цу.

Вас!лю Вашчылу удалося ^цячы на Укра!ну, але i туды дацяг-нул!ся рук! Радз!вшавых слуг — у хулам часе сялянск! правадыр памёр. Вашчыла, Карпач i ix мужныя сябры стал! героям! кюг беларусих п!сьменн!кау, мастацкага фшьма «Мац! урагану», ство-ранага на аснове драмы У. Караткев!ча.

Нягледзячы на паражэнне барацьба крычауцау дала простаму люду палёгку. Радз!вш адмов!уся ад здачы староства у арэнду, па-меншыу падатк!.

Кв!тнеючыя у XVI — пачатку XVII ст. беларусюя гарады увай-шл! у XVIII ст. у стане страшнага разбурэння. Працэс !х адна^лен-ня !шоу вельм! марудна. Да сярэдзшы ХУШ ст. большасць гара-доу i мястэчак заставалася у глыбоюм заняпадзе. Значныя зрух! у !х эканам!чным станов!шчы адбываюцца тольк! у другой палове стагодцзя. Ажыуленне гарадоу праявшася найперш у павел!чэнн! колькасц! насельшцтва. Акрамя натуральнага прыросту яна папау-нялася за кошт «лёзных» людзей, сялян, яурэяу.

Разам з ростам колькасц! насельшцтва разв!валася i рамесная вытворчасць, промыслы, гандаль, павышалася значэнне гандлёва-прамысловай дзейнасц! у занятках гараджан. У той жа час важным заняткам насельн!цтва наваг буйных гарадоу заставалася сельская гаспадарка. Важнейшай рысай разв!цця гарадскога рамяетва было тое, што захоувалася дасягнутая раней таварнасць рамесшцкай

547

вытворчасщ. Другая важная рыса — заметнае павел^чэнне рамес-нисау', яшя не уваходзин у цэхавыя аргатзацыь Яны аб'ядноувалюя у брацтвы, пабудаваныя па прафесшнай прыкмеце.

3 ростам таварнасщ рамяства паглыблялася маёмасная дыфе-рэнцыяцыя рамеснгкау- У цэхах узмацйяецца станов1шча багатай групы рамесшкау. Асобныя майстры займаюць пасады цэхм1страу на працягу доугага часу, а шшы раз — наваг пажыццёва. Расце эксплуатацыя майстрам! вучняу i падмасцер'яу.

Новай рысай эканамйчнага жыцця было узшкненне у некаторых мястэчках, што належал! магнатам, промысловых прадпрыемствау мануфакгурнага тылу, на яшх выкарыстоувалася у асноуным праца прыгонных. Першыя мануфактуры з'яуляюцца у~ 10—30-я гады ХУШ ст.: у Нал1боках i Урэччы працавал! прадпрыемствы па вытворчасщ шкла i вырабау з яго, у Свержаш — фарфоравая ману­фактура. У 50-я гады заснавана Слуцкая мануфактура па вырабу majTcoBbix паясоу. У другой палове XVIII ст. мануфактурная выт-ворчасць стала масавай. У першай палове стагоддзя узшкал! такса-ма буйныя майстэрн!, дзе выкарыстоувалася наёмная праца. Усе гэга сведчыла аб развщщ першапачатковых формау" кап{тал{стыч-най вытворчасц!.

У канцы XVin ст. у Беларус! нал!чвалася 39 гарадоу i каля 350 мястэчак. У ix жыло прыкладна 250 тыс. чалавек — каля 11% насельн1цтва. У пераважнай большасщ гарадоу было ад 300 да 500 дамоу i у ix жыло па 2—3 тыс. чалавек. Да гарадоу адносшся таксама паселшчы, як!я мел} менш за 2 тыс. жыхароу, але з'яуля-л^ся адм}н1страцыйным1 цэнтрам! паветау, або здауна Л1чыл{ся гарадам! i мет самак!раванне паводле магдэбургскага права (на-прыклад, Капыль, Чэрыкау).

Асобныя гарады рэзка адрозшвал1ся па памерах. Магшё'у i Bi-цебск, напрыклад, мел{ звыш 10 тыс. жыхароу кожны. Больш за 5—6 тыс. чалавек жыло у Гародн!, Менску, звыш 4 тыс. — у Полацку, Слошме, Мсщславе. У павятовых гарадах Л1дзе i Мазыры нал!чвалася 1,5 тыс. чалавек. Яшчэ менш насельн}цтва было у Рэ-чыцы i Ашмянах, а у Браславе жыло усяго 500 чалавек. Да канца ХУШ ст. большасць гарадо^ выйшла са стану крайняга спуста-шэння, у яюм яны апынул1ся у пачатку стагоддзя.

548

Важную ролю у развщщ эканомш Беларус! адыгрывал! гандлё-выя сувяз! з Прыбалтыкай, Польшчай i Рас1яй. Аднак знешшя ган-длёвыя сувяз! узмацнялюя па меры развщця унутранага гандлю.

Унутраны рынак служыу для феадала месцам збыту i прода­жу як сельскагаспадарчай, так i прамысловай прадукцш. На штогадовых таргах i ярмарках, у гарадах i мястэчках, ва улас-ных "крамах", а таксама непасрэдна у csaix еядз1бах феадалы рэал^зоуваш збожжавыя культуры, гародншу, насенне, хатнюю жывёлу, мяса-малочныя прадукты, мёд, водку, рыбу, соль, цэглу, жалеза i шшыя т авары. Буйнейшы к!рмаш быу у Зэльве, значныя шрмашы зб{рал!ся у Шклове, Бешанкдачах, Нясв1жы. У знеш-HiM гандцп важную ролю адыгрывау традыцыйны заходи! к1-рунак, куды 1шл{ еельскагаспадарчыя прадукты. Так, Радз^вшы, AriHCKiH, Caneri на уласных суднах вывозил! у Гданьск буйныя партьн пяньк!, раслшнага масла, збожжа. Адтуль прывозш! роз-ныя ткан1ны, вырабы з фарфору, зброю, вострыя прыправы i шшыя калан!яльныя тавары, предметы раскошы. Шырокхя ганд-лёвыя сувяз! 1снавал1 таксама з прыбалтыйск1м! гарадам! Кара-лёуцам i Рыгай.

Важнае значэнне для эканомш Беларус! другой паловы XVII— XVIII ст. меу беларуска-руси гандаль. Тавары, набытыя на рынках pycKix гарадоу, забяспечвал} значную частку асаб!стых патрэб на-сельн$цтва i асобных щюмыслау, разв!тых на Беларусь Разам з тым закупленыя у Pacii партьи пяньк!, шьну, канапель iuuii на экспарт у Прыбалтыку. Тым самым беларуска-руси гандаль садзейшчау раз-в!ццю знешняга гандлю Усходняй Беларус! з прыбалтыйсшм! пар-товыш гарадам!.

Купцы з Беларус! найбольш часта вял} гандаль на рынках Сма-ленска, BfluiiKix Лук, Тарапца, Вязьмы, Калуг!, Бранска, Дарагабужа i шшых гарадоу. Асартымент таварау у беларуска-русюм гандл! быу давол! разнастайны. 3 Беларус! вывазш! сукно i ткашну, галан-тарэю, метал!чныя вырабы, гарбарны тавар. 3 Рас{йскай дэяржавы везл! мях1, неапрацаваныя скуры, палатно, сярмяп, шапк!, ру-кавщы, жалеза, рыбу, сала, пяньку, лён, каногон i г. д.

Напрамкам трывалых гандлёвых сувязей быу беларуска-укра-шсю. Ён быу сканцэнтраваны галопным чынам ва у!фашсюх гара-

549

дах Нежыне, Ромне, Старадубе, Сумах. На украшсю рынак пас-тупал! прадукты сельскай гаспадарю. Беларусмя купцы вывозил туды таксама розныя вщы тканш, метал1чныя вырабы, галантарэю, закупленыя у польсмх гарадах. Предметам! {мпарту часцей за усе был! соль, табак, рыба.

3 пачатку XVIII ст. адбываецца пераарыентацыя гандлёвых су-вязей БеларуЫ на Пецярбург i Леваузбярзжную Укра1ну. Тавары з пауночнага захаду Pacii, яюя раней рухал!ся у Заходнюю Еуропу праз Беларусь, цяпер пайшн праз Пецярбург. Гэга рэзка скарацша пасрэдеицкую дзейнасць беяарускага купецтва.

У другой палове XVIII ст. будуюцца каналы, як{я злучьш Бал-тыйскае i Чорнае мора (Дняпроуска-Нёманск! i Дняпроуска-Бугсю), паляпшаюцца для сплаву руслы рэк, пракладваюцца добрыя дароп {напрыклад, праз пшсюя балоты на Валынь).

Урад i соймы у 70—80-я гады XVIII ст. праявин значны клопат пра гандаль i гарады. Было установлена адз!нства мер, sari, маме-ты. Была уведзена генеральная мытная пошлша i зтшчаны усе экспартна-1мпартныя прывше! шляхты, л1кв!даваны унутраныя пошл!ны, а таксама шляхецк!я юрыдык! у гарадах. Праведзеныя мерапрыемствы садзейн!чал1 разв!ццю нацыянальнага рынку, фарм!раванню буржуазп i умацаванню ^нугранага адз!нства даяр-жавы.

Але развал эканомта быу настольк! значным, што у цэлым гаспадарка беларусюх зямель нават да сярэдз1ны XVIII ст. не была адноулена, не дасягнула яшчэ узроуню сярэдз!ны XVII ст. На змену заняпаду, ям перажывал! беларуск!я веска i горад у першай палове XVIII ст., у другой палове стагоддзя прыходзщь гаспадарчае аднауленне, праб]'ваюцца парастк! новых грамадска-вытворчых аднос!Н. У псторьн Рэчы Паспал1тай у цэлым другая палова XVIII ст. характарызуецца як час эканам!чнага, пал!тыч-нага i культурнага ажыулення i уздыму. Гэта датычыць, галоуным чынам, 70—80-х гадоу. Аднак на фоне бурнага эканам!чнага разв1цця eypaneftcKix краж у XVII—XVIII стст. Рэч Пасгшитая выглядала н{бы застылай у летарг!чным сне. Вышэйшай адзнакай гаспадарчай магутнасщ красны можна л1чыць узровень яе эка-нам1чнага развщця у канцы XVI ст.

550

Паглыбленне палггычнага крыз!су

У той час, як суседшя дзяржавы перажываш уздым i пашырат свае тэрыторыь, Рэч Паспалггая «трымаяася беспарадкам». Яна апынулася у стане поунай анархп i бязладдзя, якга стал! вышкам злоужывання «залатым! шляхещам! вольнасцям!». Права «свабоды забароны», абавязак дэпутатау прытрымл!вацца шетрукцый, атры-маных на павятовых соймжах, парал {завал! работу сойма. 3 канца XVII ст. ён етау недзеяздольным i ператварыуся у месца вядзення спрэчак пам!ж магнацюм! кланам!. На працягу дзесящгоддзяу не прымалгся новыя законы, не праводзшся рэформы, неабходныя для таго, каб выйсщ з крызюу. Перыяд 20—60-х гадоу XVIII ст. характарызуецца рэзкай канфрантацыяй уплывовых маг нацюх гру-повак, яия аспрэчвал! уладу у дзяржаве. Спачатку Чартарыйсюя, Радз1вшы i Ржэвуск1я супрацьстаял! Патоцкйм i Бран!цк1м, потым Радз1вшы ужо змагал!ся з Чартарыйсюмь

Сва1м1 унутраным! канфл1ктам1 яны раздзйрал! кра!ну i шсш-равал! знешняе умяшанне у яе справы. Яна стала для шшаземных войск «заезным дворам i корчмой.., пры гэтым, аднак, яны, як правгла, забывалгся про плату». 3 пачатку XVIII ст. Рэч Паспалггая пазбавшася самастойнага палггычнага курсу. Рас1я, Аустрыя, Фран-цыя i Прусгя усе часцей умешвал{ся у яе унутраныя справы. 1м было вы гад на трымаць пад сва!м кантролем аслабеушую кра!ну.

Як адзнача^ Ф. Энгельс, дэмарал!зацыя правячай арысгакратьн, недахоп cin для разв!цця 6уржуаз51 i пастаянныя войны, як1я епуста-шал1 Kpainy, зламш, урэшце, моц Рэчы Паспал1Тай. XVIII стагод-дзе стала пераломным для яе — панаваушая у дзяржаве анархия магнатэрьп i шляхты, крывавыя м1жусоб{цы пам1ж групоукам! давял! Kpainy да страты дзяржаунай самастойнасщ.

У другой палове XVIII ст. вярхоуная улада паспрабавала утай-маваць бязладдзе i анархш. Соймы Рэчы Паспалйтай прынял! шэ-раг рашэнняу, наюраваных на стабшзацыю эканам1чнага i палггыч­нага жыцця. Яны павйнны был5 садзейн1чаць умацаванню аутары-тэту вярхоунай улады, абмежаванню свавольства магнатау i шлях­ты. Але спышць працэс пал1тычяага заняпаду Hi кароль, hi сойма-выя пастановы не змагл}. Для такога павароту падзей Рэч Паспа-л^тая не мела тады ш эканам!чных, m сацыяльных перадумоу.

551

Крьшсныя з'явы у грамадска-палггычным жыцщ Рэчы Паспа-л1тай абвастрал! нявырашанасць рэлшйнага пытання. Хаця швод-нае з 1енаваушых тут веравызнанняу фармальна не было забароне-на, фактычна дзяржава падтрымийвала толыа касцёл. Пастановай сойма 1712 г. было забаронена замацоуваць дзяржаунай пячаткай дакументы, яюя прадугледжват яетя-небудзь выгоды для нека-•кшкау. naexaHOBaMi 1732 i 1733 гг. некатолш бьии пазбаулены права выб!рацца у дэпутаты соймау, засядаць у трыбунале, займаць грамадзянск!я пасады. Шляхта, у большасщ сваей каталщкая, imk-нулася замацаваць пазщьп катал 1цкай i ушяцкай цэрквау i абмежа-ваць правы шшых хрысц]янск!х канфес!й, але не да таюой ступен], каб даць падставу дыадэнтам абвастрыць спуацыю у крайне. Пра-васлауныя шукал! падтрымк! у Маскве.

Трыумфальны поетуп ун!яцтва на мяжы i у пачатку ХУШ ст. усхвалявау свецкш i духоуныя колы Рас5йскай дзя ржавы, якая свае захады у абарону аднаверцау грунтуе ужо на закоинай аснове — IX артыкуле "вечнага" inipy. Улады Рэчы Паспалгеай i ВКЛ адма^лял! гвалт у дачынент праваслауных: «На утю прыступае Русь сама сваей воляй, а не примусам якш». Расправа з полацюм! базыль-янам! у 1705 г., разбурэнне Сафшскага сабора у 1710 г., спус-ташэнн! базыльянск1х кляштарау, арышты i вываз у Расио ун!яцкай iepapxii, разгон свецкага духавенства i прызначэнне на яго месца праваслауных святароу был! адлюстраваннем пятроускай пал1тык! лшвадацы! ун!яцкай царквы.

Дзейнасць цара-рэфарматара, як! у першай чвэрщ XVIII ст. «вы-сякау» для сваей дзяржавы «вакно у Еуропу», некаторыя даслед-чык! парауноуваюць з дзейнасцю беларуска-укра1нск1х ун1яцк!х лщэрау, якгя выводзш! свае народы а духо^ша-культурнай !заляцы! ад Захаду да дыялогу i кантактау з 1м. Але цар Пётр, як! далучау сваю дзяржаву i народ да еурапейскай цыв!л1зацьп, «не пускау» туды беларуск!х i укра!нск!х ун!ятау, жадаючы трымаць ix у арбще рас1йскага уплыву.

Таым чынам, пачатак XVIII ст. быу супярэчл!вым для ун1яц-кай царквы. 3 аднаго боку, значнае яе узмацненне у вын!ку далу-чэння трех буйных праваслауных enapxifi (на тэрыторы! Ук-рашы). 3 другога — вайна, слусташэнн5, рабаванн! i рэпрэсп

552

пятроускага войска сур'ёзна аслаблял! царкву. Але у тэты скла-даны перыяд яна праявша жыццёвую сшу i даказала свае права на юнаванне. Сггуацыя для яе стала мяняцца да лепшага з выва-дам русюх войск у 1711 г.

Ушяцкая вера з-за таго, што большасць лггвшскай шляхты пе-райшла у катал1цгва, ператвараецца у "хлопскую" (сялянскую). Вышэйшыя iepapxi ушяцкай царквы не карысташся належнай па-вагай. Толью пятнадцаты па лшу унмщи мгграпалгг (С.Растоща) у 1791 г. быу дапушчаны у сенат Рэчы Паспал!тай.

Пётр I spa6iy дысадэнцкае пытанне зброяй барацьбы з Рэччу Паспал1тай. У 1717 г. ён навязау сойму канстытуцыю, якая гаранта-вала правы праваслаунай канфесшнай меншасщ. Яго умяшанне у рэя1г1Йнае жыццё Беларус! стварала яшчэ большую канфесшную напружанасць у Kpai.

Галоуным аплотам праваслауя i цэнтрам ангыушяцкай бараць­бы на Беларус! i у Рэчы Паспалггай на працягу ХУШ ст. заставала-ся Магьиёуская (Беларуская) епарх!я. У 1704—1728 гг. яе узначаль-вау прыхшьнш Pacii С.Чацвярцшсю. Хадайн»щва перад польсмм i асабл1ва перад рас1йск!м урадам за сваю паству было адной з важ­ных сфер яго дзейнасщ. Нягледзячы на моцныя узрушэнн! i усю неспрыяльную у Рэчы Паспалгёай абстаноуку для праваслауя, яно збераглося, пакуль змена пал!тычных абстав1н не забяспечыла яго далейшае юнаванне.

553

ЛЕКЦЫЯ 34

ПАДЗЕЛЫ РЭЧЫ ПАСПАЛ1ТАЙ

• Сацыяльна-эканамгчнае становгшча у другой полове XVIII ст.

• Першы i другг падзелы Рэчы Паспалтай.

• Паустанне гмхд шраунггрпвам Т. Каецюшкг. Трэцг падзел Рэчы Ilacnanimau.

Сацыяльна-эканам1чнае становвшча у другой палове XVIII ст.

Другая палова XVHI ст. характарызуецца значным! зменам! як у эканам!чным, так i у палнычным жыцщ Беларусь Рэч Паспалггая, у склад якой у гэты перыяд уваходзш беларусюя земл!, начала паступова выходзщь з эканам1чнага заняпаду, выкл!канага паласой войнау, паустанняу, эпздэмШ, якое цягнулася бояьш за стагоддзе. Але неспрыяльнае пал1тычнае станов!шча як у самой кра!не, так i вакол яе урэшце-рэшт прывяло да зн!кнення гэтай кра!ны з пал1тычнай карты Еуропы.

У другой палове XVIII ст. у эканомщы i сацыяльным жыцц! Беларус! пачал! акрэсл!вацца рысы новых эканам!чных аднос!н. Узн1кненне мануфактур, выкарыстанне наёмная працы, разшидё гандлю i {ншыя прыкметы новага нак!рунку у эканом!цы i сацы­яльным развщц! был! выклшаны не тольк! лопкай папярэдняга разв!цця Рэчы Паспал1тай, але таксама прыкладам еурапейсюх кра1н, дзе кап1талютычныя аднос!ны ужо наб!рал1 моц, а тэхн!чная рэвалюцыя паступова станавшася рэчаюнасцю. Падкрэсл1м, што праявы новага эканам!чнага i сацыяльнага ладу яшчэ не уплывал) рашучым чынам на стан эканомш. Панаванне феадальных аднос1н. сярэ(цневяковая тэхн!ка i тэхналог^я па-ранейшаму был5 характэр-най прыкметай эпох!.

Галоуную ролю у эканом!цы Беларус! у другой палове XVIII ст. адыгрывала сельская гаспадарка, заснаваная на с!стэме прыгоннай эксплуатацы! сялян. Беларусь у гэты час была раёнам буйных магнащах латыфундый. У канцы XVIII ст. 16 магнацим сем'ям належала 30% сялян. Акрамя ceaix маёнткау Радз1вшы, Пацы. Caneri, Храптов1чы мел! у к!раванн1 каралеуск1я уладанн! — старо-

554

ствы i карысташся прыбыткам! з ix. Пасля катаюшмау пачатку стагоддзя аднауленне гаспадарк! феадалау магло !сщ па некалыах шляхах. Найбольш перспектыуным быу шлях удасканалення тэхналогп вядзення сельскай гаспадарю, перавод прыгонных сялян з паншчыны на чьшш. За гэты шлях развщця выступала найбольш прагрэс!уная частка эканам!етау i грамадсюх дзеячау. Ачыншаван-не сялян i ужыванне больш прагрэе1уных метадау гаспадарання практыкавалася, пераважна, у маёнтках буйных феадалау i у нека-торых староствах. У асобных каралеусмх маёнтках стварал!ся узорныя гаспадарк! са шматпольным севазваротам i выкарыстан-нем гатунковага насення.

Аднак у дробных шляхещах гаспадарках прырост прыбыткау дасягауся, часцей за усе, шшым шляхам — за кошт павел!чэния эксшгуатацьн прыгонных. Паншчына у гэтыя часы дасягала 10—16 дзён на тыдзень з сялянскага надзела. У сувяз! з павел1чэннем попыту на збожжа як у самой Рэчы Паспалггай, так i на знештм рынку феадалы 1мкнул1ся павял!чыць колькасць ворнай зямл!. Рост панскай запашк! ^ фальварках дасягауся за кошт уключэв(ня j? ce-вазварот раней заюнутых зямель i тых, якЫ апрацоувалюя "наез­дам". Часам феадал павял!чвау сваю раллю за кошт сялянск!х над-зелау. Нягледзячы на некаторае удаеканаленне tsxhiki апрацоук! глебы, ураджайнасць была невысокай — сам-3—3,5.

Неабходнасць павел!чэння даходау Рэчы Паспаштай абумовша спробу рэфарм!равання гаспадарк! эканом!Й i староствау", прадп-рынятую па 1шцыятыве гродзенскага старасты А. Тызенгауза. У 1770-х гг. была праведзена люстрацыя зямельных угодцзяу Грод-зенскай эканом!!, сяляне масава пераводзшся на паншчыну. Дзеля забеспячэння рэпрадукцыйнасц! сялянскай гаспадарк! 6buii павял!-чаны сялянсюя надзелы.

Адна^ленне сялянскай гаспадарм 1шло марудным! тэмпам!, але ужо у 60-я гады у цэнтральнай частцы, а у 70-я — на усходзе Беларус! колькасць ворнай зямл! i цяглага быдла у сялян дасягнула узроуню пачатку стагоддзя. У сярэдшм сялянсю надзел нашчвау у гэтыя часы 0,5 валок! ворнай зямль Разводю сялянскай гаспадарк! перашкаджау рост феадальнай эксплуатацы!. У другой палове ста­годдзя у параунанн! з пачаткам XVIII ст. у 1,5 разы павял!чыуся

555

памер сялянск1х павшнасцей. На захадзе Беларус! 70—75% сялян працавал! на паншчыне. На усходзе, дзе фальварковая гаспадарка была менш развита, прыгонныя плацш грашовы чынш. Акрамя гэтага сяляне павшны был! выконваць шшыя павшнасщ — павоз, гвалты, талок! i г.д. Становшча селянша пагаршалася арэнднай сютэмай, якая давши часта практыкавалася у маёнтках буйных фе-адалау. Аравдатар макамальна эксплуатавау як зямеяьную маё-масць маёнтка, так i падначаленых яму прыгонных. На Беларус! давол! частым! был! неураджак Асабл1ва цяжк!м{ на усходзе Бела-pyci быш 1793 i 1794 гг. Насланы у гэты час сюды з сенатарскай праверкай Г.Р.Дзяржавш быу уражаны голадам i галечай, да як!х мясцовыя сяляне ставился як да звычайнага становшча. "... И в самые лучите хлебородные годы, — nicay ён, — обыкновенно в здешнем краю крестьяне едят пушной хлеб, а особливо весной, до новой жатвы, раздав оный в платеж: старых займов, всегда нуж­даются в оном ".

Сялянства, як i раней, не мела шяюх правоу. Спецыяльнай пае-тановай сойма у 1768 г. за забойства селянша прадупледжвалася смяротная казнь, але феадалы i пасля гэтага Marai беспакарана закатаваць насмерць ceaix прыгонных. Цяжкае станов!шча сялян-ства неаднаразова прыводзйт да антыпрыгонн1ЦК1х хваляванняу, як!я часам перерастал! у сялянск!я паустанн!. Буйныя выступленн! сялян адбывал!ся у 50—70-я гады у Слон1мсмм i Ялаусшм старо-ствах, Берасцейскай эканом!}. Яны был! выклшаны увядзеннем но­вых пав!ннасцей i павел!чэннем памеру паншчыны. Тольк! з дапа-могай войска улады здолея! падавщь гэтыя хваляванн!. Узброенае выступление сялян супраць узмацнення эксплуатацьн выбухнула у канцы 70-х гадоу у Любонщим i Стаул1шчанск{м староствах Рэ-чыцкага павета. Узначал1у паустанне селян!н вёсю Стаул1шча Па­вел Лагойка. Гэтае выступление было падаулена таксама з дапамо-гай войск. Лагойка i яго паплвчн{к1 был! схоплены i пакараны смерцю.

У другой палове XVIII ст. адбывал1ся далейшыя змены у станов!шчы асобных труп залежнага насельн!цтва: амаль зн1кл1, злшюя з сялянаш або шляхтай панцырныя баяры. Узрасла маёмас-ная дыферэнцыяцыя сялянства. Побач з заможным! гаспадаркам!,

556

яюя мел! 1—2 валок! зямл! (16% ад агульнай колькасщ сялянства), у беларускай вёсцы жыш кутнЫ, бабьш, каморнш (10%), ямя не мел! зямл! i вымушаны был! наймацца на працу да пана або да ceaix аднавяскоуцау. Наёмная праца выкарыстоувалася, часцей за усе, у буйных маёнтках, на памешчыцюх мануфактурах.

Новыя з'явы у развщщ сельскай гаспадарк! Белорус! - паглыб-ленне маёмаснай дыферэнцыяцьп сялянства, выкарыстанне наём-най працы, рост таварызацьп маёнткау — сведчьш аб пачатку раз-лажэння феадальнага спосабу вытворчасщ i крьшсе прыгоннай С1стэмы гаспадарання.

У апошшя дзесящгоддз! гснавання Рэчы Паспалггай разв!ццё рамяства i мануфактурнай вытворчасщ 1шло на беларусих землях давол» хутк1м! тэмпам!. У гэты час значную чаетку прамысловых вырабау, як i раней, давала рамяство. Галоуным! яго галшам! был! гарбарства, выраб футра, апрацоука дрэва, шавецтва i 1нш. У гара-дах арган!зацыя рамеснай дзейнасц! паступова пачынае змяняцца: губляюць сваю ролю цэх!, усе часцей у буйных майстэрнях пачы­нае ^жывацца наёмная праца, зшкаюць некаторыя рамесныя спецыяльнасць Рамяство усе больш набывае таварны характар.

Асобую ролю у прамысловым развщц! Беларус! у гэты час пачынаюць адыгрываць мануфактуры. Менав1та мануфактур­ная вытворчасць з'явшася адметнай рысай прамысловасц!. Першыя мануфактуры ysniioii ^ Рэчы Паепал1тай яшчэ у пачатку XVII ст., але тольк! у апошн!я дзесящгоддз! XVIII ст. адкрыццё мануфактур, перш за усе магнащих i каралеусих, набывае масавы характар.

Усяго на Беларус! у канцы XVIII ст. нал}чвалася 53 буйныя мануфактуры з 2,4 тыс. рабочых на ix. Найетарэйшай бьша шкля-ная "фабрыка" Радз1вшау ва Урэччы, заснаваная у 1635 г. Тут вы-рабляуся сталовы посуд, люстры, люстраныя бра. Прадукцыя ма­нуфактуры была вядома далека за межам! Беларуси Радз1вшам належал! таксама Нашбоцкая шкляная мануфактура, фабрыка шау-ковых паясоу у Слуцку, Нясв!жская суконная мануфактура. Да буй­ных мануфактурных лрадпрыемствау належау таксама жалезароб-чы завод Храптов{ча у мястэчку Вгшнева Ашмянскага павета (сён-ня — у Валожынск1м раёне), засйаваны у 1780 г. Гэтыя мануфакту­ры выпускал! шмапикую i разнастайную прадукцыю, мел! пастаян-

557

ную сувязь з рынкам. Давол! значным! был! шшыя вопгчынныя мануфактуры: фаянсавыя заводы Радз!в!лау у Свержан! i Аг!нск!х у Целяханах, шкляныя мануфактуры Салагуба у мястэчку 1лля на Мшшчыне, суконныя мануфактуры Сапег! у" Ружанах i !нш. Часцей за усе на пачатку дзейнасц! мануфактур тут працавал! замежныя, наёмныя майстры, потым — мясцовыя з прыгонных. Колькасць рабочых на мануфактурах складала ад 40 да 70 чалавек. Практыка-валася здача мануфактур у арэнду мяшчанам, купцам або найбольш заможным майстрам.

Своеасабл!вай рысай развщця прамысловасщ Беларус! был! карале^ск1я мануфактуры, заснаваныя графам А.Тызенгаузам у Гродзенск!м старостве. У Гродне i яго прыгарадзе Ласосна у дру­гой палове 60-х гадоу был! адкрыты 17 мануфактур — люстраная, габеленавая, карункавая, карэтна-экшажная i шш., на як!х выраб-лялюя, галоуным чынам, прадметы раскошы. Ш гэтых мануфакту­рах працавал! запрошаныя замежныя майстры, а таксама прыгон-ныя. Сыравша прывозшася з-за мяжы, што абумовша высок!я цэны на прадукцыю гэтых прадпрыемствау. Прадукцыя гродзенсюх ма­нуфактур не мела збыту на ^нутраным рынку, i таму большасць з !х была закрыта у пачатку 80-х гадоу пасля ф!нансавага падзення Тызенгауза.

Найбольшае разв!цц^ на Беларус! у гэтыя часы атрымала перап-рацоука сельскагаспадарчай сырав!ны. Гэга было абумоулена не тольк! характарам сыравшных рэсурсау, але i 1мкненнем феадалау павыс!ць таварнасць ceaix маёнткау. Дадатковы прыбытак давала выкарыстанне таннай рабочай сиш — прыгонных сялян. Галоу­ным! гал!нам! вытворчасц! у гэтыя часы з'яулялюя суконная, мука-мольная, бавауняная, гарбарная. Амаль у кожным маёнтку быу бро-вар. Прадукцыя вшакурэння !шла не тольк! на рынак, але, дзякую-чы праву прапшацьп, прадавалася пры пасрэдн!цтве шынкароу-арандатарау прыгонным сялянам, часам прымусова.

Вотчынныя мануфактуры па сва!м характеры належал! да феа-дальных прадпрыемствау, але ! тут у наяунасц! был! рысы кап!-тал!стычнай вытворчасщ: ужыванне больш прагрэс!унай тэхн!к! i тэхналог!!, сувязь з рынкам, выкарыстанне працы па найму.

Адной з прыкмет эканам!чнага жыцця Беларус! у другой палове

558

XV11I ст. было ажыуяенне гандлю. Развщцю гандлю спрыяла пад!-тыка правячых колау крашы, нак!раваная, м!ж шшым, на некаторае узмацненне пазщьп трэцяга саслоуя. Адным з першых мерапрыем-ствау, ятя паспрыял! развщцю гандлю, было скасаванне прыват-ных мытняу на тэрыторы! красны i усталяванне у 1764 г. генераль-нага мытнага тарыфу, У 1775 г. был! адменены мытш на гранщах Полыпчы i Вялжага княства Лггоускага. Ажыуленню гандлю спры­яла таксама дзейнасць урада па уладкаванню гандлёвых шляхоу. Найбольш тайным! i зручным! у тыя часы был! водныя шлях!, таму, менавгга, на ix паляпшэнне был! наюраваны першыя дзеянн! улад. У 1784 г. был! завершаны работы на канале, як! злучау Днепр з Неманом. 1нщыятыва пабудовы канала i яе фшансаванне належал! М!халу Аг!нскаму, буйному магнату i паштычнаму дзеячу Рэчы Паспал!тай. У гэтым жа годзе закончана будаун!цтва на Кара-леуск!м канале пам!ж Прыпяццю i Бутам. Будаушщ-ва гэтых кана-лау аблегчыла пастауку сельскагаспадарчых прадуктау у цэнтраль-ныя раёны Рэчы Паспал1тай, а таксама порты Балтыйскага мора, адкуль яны вывоз!л!ся за мяжу. Пачал!ся работы па упарадкаванню сухапутных шляхоу. Вялшае значэнне для развщця гандлёвых еувя-зей Беларус! мела пабудова двух гасщнцау праз Палессе. У 1764 г. была праведзена рэформа пошты, якая аблегчыла знос!ны пам!ж рэг!ёнам! Рэчы Паспаяггай, а у 1766 г. — метралаг!чная рэформа.

У знешшм гандл! у другой палове ХУШ ст. не наз!ралася знач-ных змен у адносшах да прадметау экспарту i !мпарту, хаця павя-л!чваюцца !х аб'ёмы. Галоуным! прадметам! вывазу был! прадукты сельскай гаспадарк!, перш за усе збожжа, лён, канопл!, скуры, а таксама лес i лесаматэрыялы. Увозился прадметы раскошы, мета-лы, рыба, соль. Пасля першых падзелау Рэчы Паспалггай пачына-ецца паступовая пераарыентацыя гандлёвых сувязей. Купцы усход-няй i цэнтральнай частак Беларус! наладжваюць кантакты з рас!й-ск!м! купцам!.

Для эканомш Беларус!, як i усей Рэчы Паспал!тай, у тэты час яшчэ большае значэнне, чым рост знешнегандлёвых сувязей, мела ажыуленне на унутраным рынку. Павел!чэнне колькасц! насель-н!цтва, рост яго запатрабаванняу, працэс ачыншавання сялянства, разв!цдё гарадоу i !нш. спрыял! росту таварна-грашовых аднос!н.

559

Па-ранейшаму галоуную ролю ва унутраным гацдан адыгрывал! юрмашы. Большасць з ix был! адна-двуадзённыя, некаторыя дзей-шчаот на працягу некалыах тыдняу. Буйнейшым! был! юрмашы у Бешанков1чах, Зэльве, Любав1чах, Астрыне, Свюлачы, Шклове, НясвЬкы. Акрамя прадметау мясцовай прамысловасц! i сельскай гаспадарк}, на буйньм юрмашы дастаулялася шмат таварау з сусед-шх абласцей i з-за мяжы. Беларуск!я мрмашы адрозшвалгся пам!ж сабою спецыяигшацыяй гандлю: на адных гандлявал! пераважна сельскагаспадарчым! таварам! i прадукцыяй мясцовых промыслау, на друг!х — у асноуным жывёлай, на трэщх — прамысловым! таварам! i прадметам! раскошы. На к!рмашах аднаулялюя дагаворы аб арэндзе, заключал^ся дагаворы на продаж прадукцы! мануфак­тур або фальваркау\ К1рмашы служыл! сродкам аб'аднання мясцо­вых рынкау i спрыял! разбурэнню натуральной гаспадарю.

Акрамя юрмашоу, значную ролю у гандл! адыгрывал! у тэты час штодзённыя rapri, дзе прадавалюя тавары паусядзённага попыту. Вышэйназваныя формы гандлю был! прыналежнасцю феадальнага спосабу вытворчасц!, пакольк! сведчыл! аб няпэунасщ таварна-гра-шовых адносш, адсутнасц! вял1кай таварнай масы, наяунасц! нату-ральнай гаспадарк!. Больш прагрэс!уны стацыянарны гандаль у гэтыя часы тольк! пачынау разгортвацца I не адыгрывау яшчэ важ-кай рол! у эканом!цы.

Так1м чынам, эканалнчнае разв1ццё Беларус!, як i ^сёй Рэчы Паспалггай, у другой палове XVIII ст. неадольна выводзша крашу з эпох! феадальных аднос!н у больш прагрэс{уную эпоху кап1тал!з-му. Па колькасц! мануфактур, аб'ёмах вытворчасщ i гандлю Рэч Паспал1тая пераузыходзша суседнюю Pacira, была на адным уз-poyHJ з Аустрыяй i Прус1яй, хаця значка саступала Anrnii i Фран-цьи, Гаспадарка Беларус! пасля перыяду глыбокага заняпаду адрад-жалася i хутка набл!жалася да перадавых еурапейсюх узорау.

Разам з аднауленнем сельскай гаспадарк!, прамысловасщ i ганд­лю у другой палове XVIII ст. адбудоувшися i paoii беларусюя гара-ды. У ix статусе i сацыяльным станов1шчы жыхароу у гэтыя часы наз1раюцца некаторыя змены. У апошняй чюрц! стагоддзя на Бела-pyci нал!чвалася 41 горад i 397 мястэчак. Гараджане склад ал i 370 тыс, чалавек, або 11% усяго насельн!цтва Беларус!. 15 гарадоу был!

560

прыватнауласшщая: Няев1ж, Слуцк, Слошм, Ашмяны, Друя, Док-шыцы i шш. Прыватнауласнщк!м! з'яулялася пераважная боль-шасць беларусюх мястэчак. Такое становшча перашкаджала хут-каму развщцю гарадоу i мястэчак, росту насельнщтва у ix. У дру­гой гшлове ХУШ ст. значэнне шэрагу гарадоу i мястэчак значка змяншася, што было абумоулена ступенню ix разбурэння у час папярэдшх войнау, а таксама зменам! у наюрунку гандлёвых шля-хоу, значэннем гэтых населеных пунктау у эканам!чным i паль тычным жьщцд Беларусь Ва усходняй частцы Беларус! значна узраела роля Вщебска, у заходняй частцы — Гародш, Слошма, у цэнтры — Менска. Страцип свае значэнне у эканам!чным i nani-тычным жыцщ Полацк, Пшск, Наваградак. Найбольш буйным з беларусих гарадоу быу В1цебск, дзе жыло у 17% г. 12,5 тыс. чалавек. У друпм па вел!чын1 горадзе Беларуси — Менску — нал!чвалася 7 тыс., у Гародш — 6 тыс., у Магшёве i Полацку — па 5,5 тыс. чалавек. Хутка разв!вал!ся асобныя мястэчк!, перш за усе" тыя, дзе адбывапюя вял!юя к{рмашы — Зэльва, Смаргонь, Койдана-ва, Вщзы.

Сацыяльны склад гарадскога HaceflbHiujea быу давол! страка-тым. У гэтыя часы каля 80% насельшцтва беларуск!х гарадоу ciuiaflani мяшчане, але еярод гэтага саслоуя мелася значная коль-касць саслоуных груп, як!я вьшучал{ся як па маёмаснаму стано-В1шчу, так i па pcuii у вытворчай дзейнасць Змены у структуры гарадскога насельн1здва Беларус! ускладнял! гаспадарчую дзей­насць, развщцё таварна-грашовых аднос!н. Усе большую ролю у эканам!чным i палпычным жыцщ гарадоу побач з даутейшым пат-рыцыятам (цэхавая старшына, бурмкггры i т.д.) пачынаюць адыгры-ваць яшчэ нешматлшя уладальнш щ арандатары мануфактур, за-можныя купцы, банюры, з асяроддзя ямх у далейшым пав!нна была сфарм!равацца буржуаз!я. На друпм полюсе была вял1кая маса незаможных або наогул немаёмасных мяшчан, як!я працавал! у майстэрнях i на мануфактурах па найму — будучы пралетарыят.

У апошнЫ дзесяц1годдз} XVHI ст. у гарадах Беларуси начала складацца асобная сацыяльная група — 1нтэл1генцыя. Нешматл1кая па колькасцЦ яна адыгрывала больш значную ролю не тольк! у культурным, але i у пал!тычным жыцц! крашы. Асабл1васцю Бела-

561

pyci было рэкрутаванне працаушкоу {нтангенцмх прафесш з ася-роддзя сярэдняй i дробнай шляхты.

Як асобную групу гарадскЬс жыхароу у гэты час трэба вылу-чыць яурэйскае насельшцтва. У канцы XVIII ст. яурэ! склад ал i каля 50% ycix мяшчан у гарадах Беларус!, яшчэ большай (ад 60 да 90%) была ix колькасць у мястэчках. Яурэйсмя купцы i рамеснйс! мел! важную ролю у эканам!чным жыцщ гарадоу i мястэчак. У гэты час яурэ! займал! асобае сацыяльнае становнича, мел! кан-фесшныя сувяз! з шнаваннем кагальнай аргашзацы! i акрэсленым! прывшеяш i забарона\и, яки был! замацаваны заканадауствам. Як i аетатняе гарадское насельшцтва, яурэ! не складал! аднародную масу у маёмасных адносшах. Бяднейшыя рамвсшк! i гандляры эксплуатавалюя кагальнай вярхушкай, што прыводзша да канф-л!ктау у межах кагальнай аргашзацьп.

Прававое станов^шча гарадоу i мястэчак Беларус! у другой па-лове XVIII ст. спазнала значныя змены, Урад Рэчы Паспал1тай зраб!у некалыс! спроб рэфарм]равання гарадскога самаюравання, яюя пав!нны был! узмацнщь у гарадах каралеускую уладу, а такса-ма надаць больш правоу заможным гараджанам. Аднак пал!тыка дзяржавы у гэтым нак!р5«ку не была паслядоунай i насша супя-рэчл!вы характар. Большасць з рэформау закранала карал еу сю я гарады i пакщала па-за увагай прыватнауласн1цк!я. На канвакацый-ным сойме у 1764 г. был! створаны шляхецк!я па складу Kaiwicii "добрага парадку", яюя пав!нны был! упарадкаваць гарадскую гас-падарку. KaMicii прыступш да л!квщавання юрыдык, pa6ini спробы змян!ць сацыяльны статус яурэйскага насельн1цтва. Гэтыя праг-рэс1уныя намаганн! был! перакрэслены пастановам! соймау 1768 i 1776 гг. Згодна з imj суд у каралеуск!х гарадах перадавауся у рук! стараст, а магдэбургскае права было захавана тольк! у Бярэсц!, BuibHJ, Ваукавыеку, Гароднц Коуне, Лщзе, Менску, Мазыры, На-ваградку, Шнеку i Троках. Толыа у перыяд чатырохгадовага сойма быу зроблены крок у шшым нашрунку. Пад нащскам прагрэс1уных грамадск!х дзеячау i дзякуючы намаганням заможнага, перш за усе стал!чнага, мяшчанства у 1791 г. было адноулена гарадское сама-юраванне, а мяш чанам дазволена набываць зямлю, быць абраным! у якасщ паслоу на соймы i служыць у дзяржауных установах.

562

Адначасова адбываецца узмацненне агульнасц! штарэсау маладой буржуазп i шляхты. Гэга знайшло свае адлюстраванне у наданш мяшчанам правоу на набыццё шляхецтва, умовай для чаго з'яуля-лася заможнасць мешчанша. Шляхце было дазволена займацца прадпрымальнщкай дзейнасцю i гандлем без страты сва!х шля-хецюх правоу (закон 1775 г.). Адначасова абмяжоувалюя правы беззямельнай шляхты i дробнага мяшчанства.

Прагрэс!уныя змены у развщщ Рэчы Паспалггай — аднауленне сельскай гаспадарк!, прамысловасц! i гандлю — стрымл!вал!ся юнуючай феадальна-прыгоннщкай сшгэмай. Адмоуны уплыу на эканашчнае, сацыяльнае i культурнае жыццё крашы аказал! такса-ма складаныя палггычныя падзв!, як!м{ была адзначана другая па-лова ХУШ ст.

Першы i друг! падзелы Рэчы Паспал1тай

У сярэдз!не XVIII ст. Рэч Паспал1тая знаходзшася у стане глы-бокага палпычнага 1фыз1су. Слабая центральная улада, няздоль-насць соймау вырашаць надзённыя эканашчныя i пал!тычныя пы-тант з прычыны юнавання права "л!берум вета", барацьба маг-нацк!х груповак за уладу i 5^плыу у дзяржаве паглыблялюя не-спрыяльлым! для Рэчы Паспал1тай злешнепал1тычным} абстав!-нам{. Пасля Сям!гадовай вайны склауся давол! трывалы саюз пам!ж Рас1яй i Прус1яй. Аслабелыя Аустрыя i Францыя, ямя раней магл! служыць прощвагай для знешнепалпычных памкненняу двух вы-шэйназваных суседзяу Рэчы Паспал1тай, зараз часова адыходзяць на друг! план у еурапейскай палгтыцы. Рас!я i Прус1я, защкауленыя у захаван»п без змен стану знясшенай войнам! i магнатам! сваркам! Рэчы Паспал!тай, з дапамогай дыпламатычных сродкау, а часцей непрыкрытага узброенага HauiciQ? праводзш! у краше зручную для !х пал!ты!^. У гэтай с!туацы! лес Рэчы Паспалггай залежау ад здольнасщ пануючага класа пайсц! на рэформы дзеля узмацнення дзяржавы.

У пачап^ 60-х гадоу у Рэчы Паспал!тай наибольшую вагу мела сям'я Чартарыйск!х i яе блшэйшыя крэуныя. Пасля смерц! Аугус-та Ц гэтая магнацкая групоука вырашыла абапврц!ся на дапамогу Рас!!, каб на выбарчым сойме правесц! на трон Рэчы Паспал!тай

563

свайго кандыдата. Найбольш верагодным прэтэндэнтам быу стольшк Вялжага княства Л!тоускага, пляменнш канцлера Mixana Фрэдэрыка Чартарыйскага, ураджэнец маёнтка Волчын Берасцейс-кага павета Сташслау Панятоуск!, Гэтая кандыдатура задавальняла Кацярыну II — Панятоуск! доуг! час быу паслом у Пецярбургу i карыстауея асаб!стай прыхшьнасцю [мператрыцы. На выбарчым сойме 1764 г., дзякуючы намаганням Чартарыйсюх i прысутнасц! пад Варшавай русюх войскау, Панятоуск! быу абраны на трон Рэчы Паспал!тай i прыняу каралеускае !мя Аугуст. Даб!ушыся першага поспеху, Чартарыйсшя i ix прыхшьшк! прапанавал! план рэформау, як! з некаторым! абмежаванням! быу прыняты. Было л!кв!давана права "л!берум вета", створана так званая "канферэнцыя караля з м1н1страм1" — прататып каб!нета Minicrpay, яю ажыцдяуляу выка-научую уладу, зроблены захады па упарадкаванню ф!нансавай с^стэмы дзяржавы, скасаваны унутраныя мытн!, уведзены генераль-ны мытны тарыф i шш. Далейшыя рэформы пав!нны был! быць прыняты на сойме у 1766 г. Але Pacia i Прусгя, заклапочаныя зменам! у Рэчы Пасгшнтай, не жадал i яе узмацнення, выступш! з пратэстам супраць асобных пунктау праграмы рэформау. Яшчэ у сакав!ку 1764 г. гэтыя дзве дзяржавы заключил! пам!ж сабой па-гадненне, згодна з як!м яны абавязвалюя перашкаджаць сшай збро! рэфарм!раванню дзяржаунага ладу Рэчы Паспал!тай. Пытаннем, якое зрабша магчымым для Рас!! i Прус!! умешвацца ва унутраныя справы Рэчы Паспал!тай, была праблема дыс!дэнтау — праваслау-ных i пратэстантау, абаронцам! як!х дзве вышэйназваныя дзяржавы выступал! згодна з ранейшым! пагадненням!. У Рэчы Пасгшптай правы дысщэнтау был! значка абмежаваныя.

Наступление на правы праваслауных i пратэстантау пачалося у Рэчы Паспал!тай яшчэ у XVI ст. у часы контррэфармацы!. У дру­гой палове XVII—XVIII стст. на Беларус! болын за палову ycix праваслауных цэрквау i пяць манастыроу был! аддадзены ун!ятам. У практыку увайшоу прымусовы перавод прыгонных сялян у ун!ю. Правы дысщэнтау скарачал!ся пастановам! соймау i канфе-дэрацый. У 1668 г. была прынята настанова, адпаведна якой асо-бы, як!я перайшл! з катал!цызму у праваслауе або ун!яцтва, пав!нны был! карацца выгнаннем. У канцы XVII ст. шэраг паста-

564

ноу забарашу праваслауным выязджаць за мяжу, займаць пасады у маг!страце. У 1732 г. праваслауныя i пратэстанты был! пазбау-лены права аб!рацца на соймы, у трыбуналы, ix правы был! суад-несены з правам! найбольш бяспраунай меншасц! — яурэяу. Ды-с!дэнтам дазвалялася хаваць сва!х нябожчыкау тольк! ноччу, шлюб, хрышчэнне, пахаванне яны мага! праводз!ць па свайму абраду тольк! з дазволу катал щк!х святароу. Был! i шшыя забаро-ны i спагнанн!. Пасля абрання на трон Рэчы Паспал!тай Ста-нюлава Аугуста Панятоускага пал!тыка улад у дачыненн! да шшаверцау не змян!лася. На сойме 1764 г. была принята пастано-ва аб пакаранн! смерцю кожнага, хто пяройдзе з катал!цтва у }ншае веравызнанне. У 1766 г. кракауск! еп!скап Солтык прапана-вау сойму аб'яв!ць ворагам кожнага, хто асмелщца сказаць на сойме слова на карысць !ншаверцау. Прапанова была прынята i атрымала с!лу закона. Спагнанн! на дысщэнтау з боку улад у гэты час можна растлумачыць не тольк! нац!скам з боку фанатычных катол1кау, як!х шмат было сярод магнатау i шляхты, але таксама агульным нак!рункам унутранай пал1ты1а на ун!ф!каванне, канса-лщацыю розных частак Рэчы Паспал1тай, што павшна было узмац-н!ць дзяржаву. 3 другога боку, л!квщаванне рознщы у веравызнанн! пам!ж розным! часткам! Рэчы Паспал!тай пагражала ас!мшяцыяй беларускаму, укра!нскаму i !ншым народам. Але далейшыя падзе! паказал!, што вырашэнне пытання !ншаверцау у Рэчы Паспал!тай хваля вал а яе суседзяу менш, чым магчымасць павял!чыць свае тэрыторы! за кошт аслабелай польска-л!тоускай дзяржавы.

Сташслау Аугуст i Чартарыйск1я не дал! згоды на хуткае зфау-наванне дыЫдэнтау у правах з катшнкам!, што было успрынята Кацярынай II i Фрыдрыхам II як спроба выйсц! з-пад дыктату Рас!! i Прус!!. Да Рэчы Паспал!тай был! наюраваны новыя царск!я войск! i пад !х аховай у 1767 г. створаны праваслауная канфедэрацыя у Слуцку i пратэстанцкая у Торуш. Гэтыя канфедэрацы!, нягледаячы на падтрымку Прус!! i Рас!!, был! слабыя i не магя! прымус!ць урад Рэчы Паспал!тай зраб!ць паварот у яе унутранай пал!тыцы. Гэга павшна была зраб!ць канфедэрацыя катол!кау, створаная пры падт-рымцы царскага пасла Рэпнша у Радаме у чэрвеви 1767 г., якую Означал !у Караль Радз!в!л. Канфедэрацыя звярнулася да Кацярыны

565

II з просьбай паспрыяць адмене курса рэформау i вяртанню да старых парадкау.

У кастрычшку 1767 г. пачау працу сойм, у парадку дня якога стаяла пытанне аб уравнивании у правах дысщэнтау i вяртанш да-рэформенных парадкау. Сойм стварыу спецыяльную Камю1к>, якая павшна бьша выпрацаваць праект рашэнняу у справах дысщэнтау. Праз год на пасяджэннях сойма был» прыняты так званыя "Карды-налъныя правы", яшя мел! сигу закона i вяртал» былыя парадм i прывшег. выбарнасць караля, права "л!берум вета", выключнае пра­ва шляхты на займанне дзяржауных пасад, валоданне зямлёй, пра­ва суда над прыгонным! i т.д. У "Кардынальных правах" мешся i некаторыя новыя нормы. У прыватнасщ, памешчык! был! пазбау-лены права прыгаворваць прыгонных сялян да пакарання смерцю, на тэрыторы! Полынчы бьша пашырана норма права, якая юнавала у Статуце Вял1кага княства Лггоускага, аб крымшальнай адказнасц! шляхщча за забойства простага чалавека. "Кардынальныя правы" дэкларавал» нязменнасць дзяржа^нага ладу Рэчы Паспал1тай i абвяшчал! гарантам гэтага Рас1йскую 1мперыю. Так упершыню дэ-юрэ унуграныя справы Рэчы Паспшнтай был! паста^лены у залеж-насць ад паз1цьн Рас1йскай !мперьн. На гэтым жа сойме дыс!дэнты был» 5фа^унаваныя у правах з католнсамь 1м дазвалялася займаць дзяржауныя пасады, браць шлюб з католжам! i т.д.

Ураунаванне у правах дысщэнтау, узмацненне залежнасц! Рэчы Паспал1тай ад Pacii i Ilpycii выюпкал! незадавальненне частк! шляхты i магнатау. У лютым 1768 г. у крэпасщ Бар на Укра!не ш\ была створана канфедэрацыя, якую узначал!у Юзаф Пуласк!. Кан-федэраты выстутл! супраць караля, змагал!ся за панаванне катал1цтва у Рэчы Паспал1тай, за незалежнасць i цэласнасць Kpainbi. Да гэтага руху далучыл!ся магнаты i шляхта у 1ншых рэг!ёнах Рэчы Паспалггай. У кастрычн1ку 1768 г. ваенныя дзеянн! разгарнул{ся на тэрыторы! Беларус!. Галоуны савет канфедэрацы! прызначьгу маршапкам Вялгкага княства Л1то^скага М.Паца, а ка-мандуючым арм!яй Ю.Сапегу. Пад Дзярэчынам войск! кан4юдэра-тау был! разбиты, руская арм!я заняла Слуцкую i Нясв1жскук> крэпасц!. Праз год канфедэраты дамаглюя перамог! над аб'яднаным! сшам! каралеускай i царскай арм!й пад Берастав1цай.

566

Слошмам i Мышшу (Наваградск! павет). У 1770—1771 гг, на Беларуси дзейтчал! асобныя атрады канфедэратау, як!я вял! парти­занскую вайну. У Барскай канфедэрацы! удзельшчал! буйнейшыя магнаты, у тым л!ку К, Радзйвш i М.К. Агшск!. Рашучая б!тва пам!Ж войскам! канфедэратау i царскай арм!яй адбьшася на Беларус! 23 верасня 1772 г. Войск! канфедэратау (3 тыс. чалавек), яюш камандавау М.К. Агшсю, был! разб!ты А. Суворавым пад Сталов!чамЬ

У тэты час на Падолл!, дзе дзейшчал! асноуныя сшы канфедэра­тау, пачал!ся народныя хваляванш, выкл!каныя абурэннем сялян рабункам! i забойстваш м!рнага насельшцгва, яюя суправаджал! дзеянн! канфедэратау'. Хваляванн! узмацншся у сувяз» з чуткам! аб намерах шляхты прымуеова перавесщ мясцовых праваслауных у ун!ю. На Украше выбухнула сялянскае паустанне, якое атрымала назву «КалНушчына». Узначалш паустанне Максим Жалязняк i 1ван Гонта. Паустанцы заб!вал! найбольш ненавюных шляхц!чау i яурэ-яу-арандатарау, палш! маёнтк!. Паустанне пагражала пераюнуцца у !ншыя рэпёны Рэчы Паспал1тай. Пачал! хвалявацца сяляне у Беларус! i Польшчы. Урад Рэчы Паспал!тай зноу звярнууся за дапа-могай да Кацярыны II. Сумесным! дзеянням! каралеуск!х i uapcicix войскау паустанне было разгромлена.

У гэты час пруск! кароль Фрыдрых П пачау pa6iu> захады, нак!раваныя на падзел тэрыторы! Рэчы Паспал!тай, У панатку 1772 г. было дасягнута пагадненне памш Рас!яй i Прус!яй па гэтым пытанн!, затым да ix далучылася Аустрыя. Падп!санне аф!цыйнага дакумента аб падзеле Рэчы Паспал!тай з вясны 1772 г. рабшася настольк! фармальнай справай, што 25 мая 1772 г. Кацярына II вьщае «Наказ» губернатарам Пскоускай i Магшёускай губерняу, як!я пав!нны был! быць утвораны на далучаных тэрыторыях. У «Наказе» 1мператрыца прызначыла к!раун!коу мясцовай адм!н!страцы1, дала распараджэнн! аб першапачатковых мерапры-емствах, яки пав!нны быць выкананы на "землях, ад Польшчы вернутых*. 5 жшуня 1772 г. у Пецярбургу была падп!сана кан-венцыя, згодва з якой акрэсл!вал!ся умовы i межы падзелу. Прус!я анекс!равала пауночна-заходнюю частку Польшчы, Ауст-рыя — поудзень Польшчы i Галщыкх Рас!я атрымала земл! на

567

усход ад Дзвшы i Дняпра — 1нфлянцкае ваяводства, вял!кую част-ку Полацкага i Вщебскага ваяводетвау, Мсщслаускае ваяводства i Рагачоусю павет Мшскага ваяводства — усяго 92 тыс. кв. км i* 1 млн. 300 тыс. жыхароу. Згодна з тагачасным! звычаям) "асветле-ныя" манарх! тлумачьш свае дзеянш неабходнасцю узяць пад апе-ку земл! Рэчы Паспалггай, яшя з-за анархи i магнацюх спрэчак прыходзяць да заняпаду. Гэтыя сентэнцьи бьци падмацаваны пералжам "пстарычных правоу" Pacii, Аустрьп i Ilpycii на анекшраваныя земль На самай справе, галоунай прычынай падзелу было жаданне магутных суседая^ Рэчы Пасшал^тай перапынщь пал!тыку рэформау i, карыстаючыся прыдатнай хвш!най, далучыць да сваей тэрыторьн добры кавалак чужой зямл!. У дадзеным вы-падку падзел менш цисав1у Расио, якая амаль цалкам кантралявала сиуацыю у Рэчы Паспалггай. Але нацюк^аустрыйскага i, асабл{ва, прускага манархау прымус{у Кацярыну П падтсаць Пецярбургс-кую канвенцыю.

Пасля першага падзелу Рэч Паспал1тая яшчэ не перастала 1снаваць як самастойная дзяржава. У гады памш першым i друпм падзелам! ажыццяуляюцца найбольш важныя рэформы. Першыя гады пасля падзелу 1шла зацятая барацьба пам!ж стаулешкам! Pacii, як!х падтрымл1вау руск! пасол, i патрыётам!. У 1775 г, была зробле-на спроба стварыць у Рэчы Паспал1тай своеасабл!вы кампэт MiHicrpay, як! б выконвау функцън урада.

3 гэтай мэтай была сфарм!равана Пастаянная рада, куды уваходзш! 36 чалавек — 18 дэпутатау сойма i 18 сенатарау. Гэтая Рада цалкам знаходзшася пад кантролем невялакай групы магнатау, а таксама рускага пасла i не магла вырашыць надзённыя праблемы разв!цця крашы. У 1789 г. "рада здрады", як яе называл! сучаснш, была Л1квщавана.

Вял4кую ролю у пал!тычным жыцщ кра!ны адыграу Чатырохга-довы сойм, якг пачау дзейшчаць у 1788 г. Спачатку дэпутатам! сойма был! абраны 177 чалавек, 69 з ix быш прыхшьн{кам! рэфарм-{равання дзяржавы i належал! да буря^азна-шляхецкага блока. Тэты сойм абвясщу сябе канфедэрацыяй, што дазваляла прымаць рашэюм простай большасцю галасоу i пазбауляла моцы права "л1берум вета" (у 1790 г.). Напярэдадш заканчэння паунамоцтва

568

дэпутатау, сойм прыняу пастанову аб падоужанш сваей работы яшчэ на два гады i правядзенш дадатковых выбарау. У вышку колькасць дэпутатау сойма падвошася. 3 359 дэпутатау Чатырохга-довага сойма 181 быу^ прадстаушком прагрэс1унай парты!.

У студзеш 1791 г. сойм прыняу новыя "Кардынальныя правы". Згодна з imi абвяшчалася пануючае становшиа каталщкай царквы, непарушнасць саюза Польшчы i Вял1кага княства Яггоускага, суве-рэннасць Рэчы Паспалггай, свабода слова i друку. Рашэнням! сойма таксама была павялмана арм!я, прыняты новыя прынцыпы яе кам-плектавання, У сакав!ку 1791 г. сойм прыняу закон аб соймжах, згодна з яим беззямельная шляхта пазбаулялася выбарчых правоу. Гэтым у аснову выбарчай с!стэмы клался не сасло^ны, а маёмасны прынцып. Згодна з законам аб гарадах, принятым 21 красавжа 1791 г, за мяшчанам! было прызнана права асаб!стай недатыкаль-насщ, набыцця зямельных маёнткау, 1м дазвалялася займаць дзяр-жауныя пасады, быць абраным! на сойм з правам дарадчага голасу, аб!раць органы самак!равання i шш. Гэтыя правы надавал^ся толыа жыхарам каралеуск1х гарадоу. Акрамя таго, на кожным сойме 30 мяшчан, ятя мет нерухомую маёмасць у гарадах, магл! аб'яуляцца шляхтай, шляхецтва атрымл!вал! таксама мяшчане, як!я даслу-жыл!ся у армИ да звания штабс-каттана.

Своеасабл1вым вын!кам эпох!'рэформау i найвышэйшым дасяг-неннем патрыятычнай парты! на чале са Сташславам Аугустам стау Закон аб урадзе, яи у пстарычнай лЁтаратуры атрымау назву "Канстытуцьн Рэчы Паспалггай 3 мая". Канстытуцыя 3 мая была друпм у свеце (пасля Канстытуцьн ЗША) дзяржауным даку-ментам, як! рэгулявау арган!зацыю дзяржауиай улады, а так­сама правы i абавязк! грамадзян, пад яюм! разумел!ся уЧ:е жы-хары кра!ны. Канстытуцыя была принята з парушэннем рэгла-менту пасяджэнняу сойма. Прых1льшк1 рэформау правил! пасяд-жэнне у час, кал! частка сенатараз? не вярнулася з велжодных кан1кулау i на cecii прысутн1чал1 тольк! 182 дэпутаты — крыху больш, чым адна трэць. У дзень, кал! 1шло прыняцце Канстытуцьп, да каралеускага палаца у Варшаве, дзе адбывалася пасяджэнне сойма, был! сцягнуты вайсковыя частк!, верныя прагрэс1унай пар-^ть». На вулщы Варшавы выйшл! мяшчане, дэлегацыя гараджан

569

з'явшася у зале пасяджэння. Гэтыя меры прадвызначыл! поспех прагрэе{у"най парты! i прыняцце Канстытуцьн.

Канстытуцыя складалася з прэамбулы i 11 раздзелау. Згодна з ею Рэч Паспалггая пераутваралаея у канстытуцыйную манархио. Улада караля абвяшчалася спадчыннай. Яна абмяжоувалася сой­мам, яю па сацыяльнаму статусу болынасщ дэпутатау з'яуляуся шляхещам. Пануючай рзл1г!яй абвяшчауся каталщызм. Пераход з каталщкай веры у шшую забараняуся. Для ycix шшых канфесш гарантавалася свабода выканання рэлИйных абрадау. Шляхта раз-глядалася у якасщ* прывшеяванага саслоуя, але яе правы был! ад-носна абмежаваныя: яна пазбаулялася стану найвышэйшай i апош-няй улады над прыгонным! сялянам!. Не адмяняючы залежнасць сялян ад пана, Канстытуцыя дэкларавала, што сяляне пераходзяць "пад anei^ права i улады дзяржаунай". У новым законе абвяшчауся падзел улады у дзяржаве на заканадаучую, вы!шнаучую i судовую. Канстытуцыя зрабша рашучы крок па шляху зл!цця Рэчы Паспал1тай у адз1ную Kpainy: был! л!кв1Даваны асобныя для Л1твы i Польшчы цэнтральныя органы улады i сфарм!раваны адз^ны 1йб1нет м1н1страу i 1ншыя даяржауныя установы, у як!х прадстаз^н1кам Вял1кага княства Лггоускага аддавалася палова па-сад.

У сваей аснове Канстытуцыя 3 мая мела бясспрэчна прагрэс}уны характар i адкрывала шлях да стварэння дэмакратычных асноу ула­ды. Аднак нельга не адзначыць i некаторую абмежаванасць: па-ранейшаму заставал 1ся саслоуны характар грамадства i прыв!ле1 шляхты. Для Л1тв!нау, сучасных беларусау, i лггоуцау далейшае зл1ццё дзвюх частак Рэчы Паспал!тай значьша працяг палашзацьп i пагрозу канчапеовай страты сваей дзяржаунасц! у выглядзе Bnniiaira княства Л1тоускага.

Канстытуцыя 3 мая, якая з'яулялася кампрам!сам пам!ж феадалам! i маладой буржуа31яй, была пачаткам падрыхтоую но­вых рэвалюцыйных пераутварэнняу. Нездарма яна выкликала неза-давальненне старашляхецкай парты!, якую падтрымл1вал1 Прус1я i Рас1я. 27 красав1ка 1792 г. прадстаунш! кансерватыунай апаз1цьи Ъраящт, Патоща i Ржэвуск! падп1сал! у Пецярбургу акт канфедэрацы!, як! перакрэсл1вау пастановы Канстьггуцы! 3 мая i

570

вяртауся да Кардьшальных правоу 1768 г. Тэты акт быу¹ абвешчаны 14 мая у паграшчным мястэчку Таргавща ва Украше, пасля чаго канфедэраты звярнул!ся да Pacii за ваеннай дапамогай. Пасля падшсання Яскага мпрнага пагаднення з Турцыяй 9 студзеня 1793 г. Pacifl мела магла прыстушць да вырашэння "польскага пытан-ня'^?. Кацярына II наюравала у Рэч Паепалпую 100-тысячную арм!ю, што з'яулялася адкрытай агрэс!яй супраць законнага урада крашы. Частка войскау пад камандаваннем генерала Кахоускага, як\ займау пасаду Магшёускага губернатара, рушыла ^ Польшчу, пскоуск! губернатар генерал Крачэтнжау атрымау загад наюраваць войск! у Жтву. Apwia Рэчы Паспал!тай у гэты час нашчвала каля 57 тыс. чалавек, была дрэнна узброена, не бы$ укамплектаваны афщэрск! корпус. Юраушцтва кароннай арм!яй знаходзшася у руках Юзэфа Панятоускага, л1тоускае войска узна-чальвау Людв1г Вюртэнбергскь Менав1та апошн! у час ваенных дзеянняу здрадз1у i перайшоу на бок Pacii, што значка пауплыва-ла на вышк ваеннай кампанп. Адна з рашаючых б1твау адбылася ля вёск! Дубенк! на Заходшм Бугу. Каралеуск!м1 войскам! тут камандавау Тадэвуш Касцюшка, як1 здолеу, маючы каля 5 тыс. салдат i аф!цэрау, стрымл!ваць нацюк 20-тысячнай apMii i гэтым забяспечыць адыход галоуных сш пад К1раун1цтвам Ю. Панятоус­кага на падрыхтаваныя паз1цы!.

У гэты час знеигаепал!тычныя абстав5ны спрыял! Рэчы Паспа-л!тай: Аустрыя i Прус1я был! уцягнуты у вайну з буржуазнай Францыяй i не мапи дапамагчы Расшскай {мперы!. Рэч Паспалггая, так!м чынам, мела шанцы працягваць барацьбу за незалежнасць. Аднак Станюлау Ajhrycr вырашыу пайсц! на кампрамю i адгукнууся на ультьшатум Кацярыны II. Ён перапын!у ваенныя дзеянн» i пачау перагаворы з канфедэратам! у Таргав{цах. Дарэмна Ю. Панятоуск!, Т. Касцюшка i !ншыя патрыятычна на-строеныя аф!цэры дэманстратыуна пайшл» ^ адстауку — рашэнне караля было нязменным. Стан!слау Аугуст практычна аддае уладу у Рэчы Паспалггай у рук! таргав!цк!Х канфедэратау i Кацярыны П, перакрэсл!у тым самым пачатыя рэформы i принятую Канстытуцыю.

Урад Рас!йскай 1"мперьп у канцы 1792 — пачатку 1793 гг. пачау

571

перамовы з Прустя i Аустрыяй аб новым падзеле Рэчы Паспалггай. npycia, якая не прымала удзелу у баях, {мкнулася усе ж узнагародзщь сябе матэрыяльна за кошт Пояьшчы узамен за страты, яшя яна нанесла, змагаючыся у складзе антыфранцузскай каалщьи. Аустрыя, атрымаушы абяцанш аб перадачы ей у будучым Баварьн. адмовшася ад тэрытарыяльных прэтэнзш. У гэтых умовах быу пра-ведзены друг{ падзел Рэчы Паспалпай. 23 слудзени 1793 г. у Пецяр-бургу была падпюана канвенцыя памЬк Прус!яй i Рас!яй, згодна з якой да npycii адышл! Вялисапольшча, Мазов!я, Гданьск i Торунь. Рас1я атрымала цэнтральную частку БеларуЫ да лшн Друя — IliHCK, а таксама Заходнюю Укра!ну i Падошю — усяго 280 тыс. кв. км з 3 млн. жыхароу.

17 чэрвеня 1793 с, у Новым замку у Гародн! сабрауся сойм Рэчы Паспал1тай, яш пав! ней бьгу зацвердз!ць друг! падзел. Пасол Pacii у Рэчы Паспалиай Cieepc ирымау усебаковыя намаганнц каб забяспечыць прьшяцце акта падзелу на пасяджэнн! сойма: у двор замка был! уведзены войск! з гарматам!, патрыятычна настроеныя дэпутаты бьш! арыштаваны, праводзшася канф!скацыя ix маёнткау. Сойм ратыф!кавау дагавор з Рас!яй, як1м пацвердз1у переход пад яе уладу беларуск^х i украшск!х зямель. Але, нягледзячы на намаганн! Cieepca, дагавор з Прус1яй доуга не прымауся. Пасля яго абвяш-чэння дэпутаты маучал! на працягу некальюх гадз!н, не выносячы н!якага рашэння. Пасля ночы маучання маршалак сойма Бял!ньск1, яю з'яуляуся стаулен!кам пецярбургскага двара, абвясщу, што мау-чанне — знак згоды i закрыу пасяджэнне сойма. Тэты сойм, як( праводз1уся у акружаным войскам! замку, увайшоу у псторыю пад назван "маукл^вага", ц! "нямога".

У час правядзення сойма была скасавана Канстытуцыя 1791 г. i прынята новая. Згодна з ею аднаулялася Пастаянная рада, вяртала-ся выбарнасць каралёу, вышэйшым заканадаучьш органам кра!ны заставауся сойм, яи скл!кауся кожныя чатыры гады на восем тыд-няу. Як i папярэдняя, новая Канстьпуцыя абвяшчала адмену права "л1берум вета", рашэнн! на соймах павшны был4 прымацца про-стай большасцю галасоу. Але гэтая Канстытуцыя засталася на па-перы, так i не паспела уступщь у дзеянне — вельм! хутка Рэч Паспал!тая зн1кла з палпычнай карты Еуропы.

572

Паустанне пад шрау~нщтвам Т. Касцюшкь Трэщ падзел Рэчы Паспалггай

Друг! падзел Рэчы Паспалггай значна ускладшу як палггычнае, так i эканам4чнае становннча крашы. Парушаны был! эканам1чныя сувяз!, пустой была дзяржауная скарбнща. Цяжюм грузам клалюя на плечы насельнщгва кантрыбуцьи, mis павшны был! выплачвац-ца царск!м войскам. Падзел выклжау абурэнне i рост патрыятыч-ных настрояу шырошх слаёу насельнщтва. Няздольнасць упад вы-рашыць жыццёва неабходныя для крашы пытанш станавшася усе больш вщавочнай. Нездавальненне знешняй i унутранай палпыкай, якую праводзш! правячыя колы Рэчы Паспалггай, выказвала не толью шляхта, але i непрывшеяваныя ела! насельн1цтва. Да гэтых настрояу далучауся пратэст супраць феадальных парадкау, яюя перашкаджал! паступальнаму развщщо кра!ИЫ. Уздыму нацыяналь-на-вызваленчага i антыфеадальнага руху у Рэчы Паспал1тай садзейшчала абвастрэнне рэвалюцыйнай барацьбы, якая пад уплы-вам Французскай буржуазией рэвалюцьн ахапша у той час Заход-нюю Еуропу. Бл1жэйшыя да Рэчы Паспал1тай рэг!ёны был! ахопле-ны рэвалюцыйным! выступлениям!: у 1793 г. выбухнула паустанне ткачоу у Сшезй, на Рэйне разгортвалася барацьба сялян супраць уц!ску феадалау, суседняя Венгрия уздымалася у змаганн! за неза-лежнасць ад Аустрыйскай 1мперы1. Усе вышэйназваныя акал!чнасщ адыграл! сваю ролю у выбуху паустання, якое па свайму характару i рухаючых сигах было агульнанацыянальным i сумяшчала розныя плын! у нацыянальна-вызваленчым руху.

Актыуны удзел у падрыхтоуцы паустання прынял! вядомыя пал!тычныя i культурныя дзеячы, ваенныя, навукоуцы, святары i прадстаушю 1ншых прафес!й i сацыяльных труп. Сярод apraHisarapay паустання акрэслЫся дзве плын!: памяркоуныя, ямя не жадал! сацыяльных пераутварэнняу i бaялicя прыцягнуць да паустання шырок!я народныя масы (Дзялыньси, Капастас i 1нш.), i радыкалы, як!я {мкнулюя вярнуць былыя гран5цы Рэчы Паспал1тай, пераутварыць манарх1ю у рэспубл1ку i npaeecui радыкальныя бур-жуазныя рэформы (Касцюшка, Ясшсю i 1нш.). Гэтыя плын! юнавал! як у самой Kpaine, так i у эм)грацви, куды пасля другога падзелу выехал! Т. Касцюшка, Г. Калантай, Ф. Дмахоуск! i шшыя дзеячы

573

вызваленчага руху. Няузгодненасць мэтау сярод юрау!н!коу пау-стання, якая выявшася ужо на этапе яго падрыхтоук!, у далейшым стала адной з прычын няудачы узброенага выступления.

Яшчэ у час правядзення другога падзелу Рэчы Паспалггай на яе тэрыторы! пачал! стварацца тайныя патрыятычныя аргашзацы!, та-варыствы, саюзы. За мяжон к!раун!к! эм!грацы! рабин захады для атрымання падтрымк! з боку рэвалюцыйнай Францыь Т. Касцюш-ка пачау^ перагаворы з мшютрам замежных спрау i перадау яму мемарандум, у яшм абвяшчау задачы будучага паустання. Але ён дарэмна шукау дапамог!. Разл!чваючы, што польскае паустанне прыцягне да сябе войск! Pacii i Пруса i гэтым палегчыць етановшиа Францы!, н! якаб!нцы, н! жырандысты, м!ж тым, не !мкнул!ся рызыкаваць сва!м! с!лам! i дзейсна падтрымаць Рэч Паспал1тую, Падрыхтоука паустання ускладнялася яшчэ той акал!чнасцю, пгго у выпадку няудачы выступления Рас!я, Аустрыя i Прус!я магл! выкарыстаць яго як падставу для апошняга падз,елу Рэчы Паспалггай. Дарэчы, руск! пасол Ггельстром наваг планавау справакаваць невял!к!я хваляванш ^ Варшаве, каб у адказ на !х пачаць ваенныя дзеянн! ! падзял!ць тое, што яшчэ засталося ад Рэчы Паспал!тай. Трэцяга падзелу асабл!ва дамагалася Аустрыя, якая у 1793 г. не атрымала н!яшх тэрыторын, а разл!к на узбагачэн-не за кошт Баварьи" ц! 1'ншых зямель аказауся для яе марным. Цяпер яна !мкнулася да рэваншу.

Паустанне было першапачаткова прызначана на восень 1793 г. Але да гэтага часу не усе яшчэ было падрыхтавана. Паустанцы меркавал! захапщь Кракау i адцягнуць туды рас1йск1я войск!, як!я был! раскватараваны на тэрыторьн кра!ны. Пасля гэтага адначасова у Варшаве, Люблине i Вшьн! павшны был! узняцца паустанн!.

Дзеянн! тайных таварыствау па падрыхто^цы выступленняу не застал!ся незауважаным! руск!м паслом у Рэчы Паспалггай 1гельстромам, як! паводз!у сябе тут як паунамоцны уладар. Памеры гэтай дзейнасщ насцярожыл! яго, бо гаворка была ужо не аб невял!к!м хваляванн!, а аб усенародным паустанн!. Пад яго нащскам был! праведзены арышты, паскорана было расфарм!раванне арм!! Рэчы Паспал!тай, якое праводзшася згодна з рашэнням! Гродзенскага сойма. Частка войскау на чале з А.

574

Мадал!нск!м не падпарадкавалася загадам расШскага пасла i рушы-ла з Мазовн, дзе яна стаяла на кватэрах, у бок Кракава. У адказ на гэтую акцыю 1гельстром пачау сцягваць русюя войск! вакол Вар­шавы, а частку ix наюравау науздагон Мадалшскаму. Таюм чьшам, Кракау" аказауся свабодным ад царскай армп i быу у каротк! тэрмш заняты атрадам Касцюшк!, як! у той час перайшоу ужо мяжу Рэчы Паспалггай. Уваход Т, Касцюшк! у былую стал!цу Польшчы выкл!кау выбух патрыятычнага энтуз!язму жыхароу горада. 24 сакав!ка 1794 г. на кракауск!м рынку быу абвешчаны Акт паустан­ня грамадзян, жыхароу Кракаускага ваяводства. У гэтым акце выкрывалюя еапраудныя матывы i памкненн! дзяржау'-суседзяу: «Няма такой хлуснг, притворства i падману, як1.ш не зганьбш б сябе гэтыя дваурады, — гаварылася у дакуменце аб уродах Pacii i Upycii. — Лад выдуманымг прычынамг, хлуслгвымг i бессэнеоунымг, карыстацца якииг пасуе адным толькг тыранам, дагаджаючы на самой справе толькг сваей ненажэрнай сквапнасщ i жаданню распаусюдзщь панаванне тыранп на суседтя народы,,,»

Згодна з Актам паустання утваралаея Вышэйшая нацыянальная рада, якая брала на сябе ыра^н!цтва паустаннем. На месцах органам! паустання станавшюя ваяводск!я камюИ шравання, яшя у сваю чаргу стварал! дазорныя упраулент. Гэгым апоштм даруча-лася веданне 1000—1200 сялянсюм! гаспадаркам!. Створаны был! новыя органы юстыцы! — рэвалюцыйныя суды, у функцы! як!х уваходз!у разгляд дзеянняу", нак!раваных супраць паустання.

Разам з абвяшчэннем Акта паустання Тадэвуш Касцюшка пры-нёс на Кракауск!м рынку прысягу на вернасць народу. Фактычна з гэтага часу Касцюшка ста^ паунамоцным к!раун!ком паустання з правам! дыктатара.

Андрэй Тадэвуш Банавентура Касцюшка (1746 або 1745 — 1817 гг.) нарадз!уся у фальварку Марачоушчына на Брэстчыне у сям'! небагатага беларуекага шляхц!ча, ён за^сёды л!чыу сябе па паходжанню л!тв!нам. Першапачатковую адукацыю ён атрымау у п!ярскай школе у Мястэчку Любешава Шнскага павета, потым у И65—1769 гг. вучыуся у Варшауск!м кадэцюм корпусе. Для удас-каналення у навуках у 1769 г. Касцюшка выеха^ у Францыю, дзе правёу пяць гадоу. У Францы! малады аф!цэр апынууся у той час,

575

кал! !шла рэвалюцыятзацыя грамадства i наспявала Вялшая рэва-люцыя. Знаёмства з перадавой фшасофскай i пал!тычнай думкай, творам! Вальтэра, Русо, Мантэск'е, наз!ранне за !мкл!вым! палпычным! падзеям! вельм! моцна пауплывал! на светауспрыман-не Касцюшк!. Вярнуушыся на радз!му, ён, аднак, не змог знайсц! прымянення сва!м ведам i вопыту. Цяжкае матэрыяльнае етанов!шча не дазволша Касцюшку набыць сабе месца афщэра, яше тады надавалася за а!фэсленую плату. Некаторы час ён праца-вау хатн1м настаушкам, а потым выехау за мяжу, спачатку у Фран-цыю, а $? 1776 г. — у Пауночную Амерыку. У гэты перыад тут пачыналася ваша за незалежнасць, i Касцюшка ycryniy у амеры-канскую армлю f званш палкоун!ка. У армн паустанцау Касцюшка паспяхова выкарыстау свае веды ваеннага шжынера i талент палка-водца. Перамог! у битвах на рацэ Дэлавер i пад Саратогай адбыл!ся не без яго удзелу. За заслуг! перад народам Пауночнай Америк! ён быу узнагароджаны вышэйшым ордэнам Цынцынац!, а амерыканск! Кангрэс 13 кастрычн!ка 1778 г. абвясщу Касцюшку генералам брыгады.

У 1784 г. Касцюшка вярнууся на радз!му, а у 1789 г. стау камандз!рам брыгады у польскай армн. У знак пратэсту супраць пагаднення караля з таргав!чанам{ ён у 1792 г. пак!нуу пасаду i ад'ехау за мяжу. Вопыт баявога афщэра, канкрэтныя уяуленн! аб шляхах, па яюх павшна рухацца вызваленчая барацьба народау Рэчы Паспалггай, дэмакратызм i вера у перамогу справядл!вай справы, арган»зацыйны талент — усе гэга вылучыла Касцюшку на ролю шраушка паустанцау.

Атрымаушы дыктатарскую уладу як вышэйшы i адз!ны начальшк узброеных с!л, Касцюшка дау абавязацельства, што буд-зе ужываць гэтую уладу тольк! на карысць вяртання незалежнасц! дзяржавы, абароны, цэласнасщ гранщ i усталявання грамадзянск!х свабод. У першы дзень па^стання Касцюшка выпусщу шэраг адоз-вау: «Да армн», «Да грамадзян», «Др жанчын», «Да духавенства», у як!Х закл!кау узяцца за зброю ycix жыхароу Рэчы Паспал!тай ва 5^зросце ад 18 да 28 гадоу, абвяшчау ваенны стан ycix гарадоу i вёсак. У адозвах дэкларавалася свабода веравызнанняу.

На працягу тыдня да атрада Касцюшк! далучылася каля 6 тыс.

576

чалавек, з ix больш за 2 тыс. сялян, узброеных косам! i шкам! (касшерау). На чале гэтага войска Касцюшка выстушу на Варшаву. На яго шляху стаял! сшы генерала Дзяшсава, таму Касцюшка вы~ мушаны бь$ збочыць на кружны шлях. Але i тут ён натрату на частк! генерала Тормасава (3 тыс. чалавек). Выкарыстаушы перава-гу у жывой еше, 4 красавцев 1794 г. Касцюшка разб!^ гэты атрад пад Рацлав!цам!. Тут упершыню у якасщ ударнай сиш был! выка-рыстаны сяляне-касшеры, як!я нанеся! неспадзяваны моцны удар, захапш руек!я гарматы i так!м чынам пазбавш Тормасава перавап у артылерьн. У знак удзячнасщ сялянам за мужныя паводз!ны у 6ai Касщошка нада^ аф^цэрсю чын шраун1ку касшерау В. Главацкаму, а сам апрануу белую сялянскую кашулю.

Па^станне пашыралася. 17—18 красав!ка паустал! гараджане Варшавы. Шустанцы зн£шчыл! расшсш гарн!зон, захапш! арсенал. Руск! пасол вымушаны быу збегчы пад ахову пруск!х войскау, як!я стаял! непадалёку ад Варшавы. Узяцце Варшавы — гэга найвял^кшы поспех паустання. МенавЁта на вул!цах польскай стал!цы праявшася неабходнасць аб'яднання розных сацыяльных слаё^ для поспеху вызваленчай барацьбы. Толыа дзякуючы гера!чным дзеянням простых гараджан на чале з майстрам-шауцом Янам К!л!ньск!м, як!я змагалюя поруч з рэгулярнай польскай арм!яй на вулщах Варшавы, паустанцы перамагл! моцны расшсш гаршзон (7,5 тыс. чалавек), размешчаны у стал!цы.

Пасля перамог! паустання у Варшаве разгарнулася вострая ба-рацьба за уладу пам!ж памяркоуным! i радыкалам!. Была створана Часовая замяшчальная Рада, якая складалася гало5пным чынам з прадстаун!коу памяркоунага крыла у нацыянальна-вызваленчым руху. На чале Часовай рады стау Закшэуск!» Аднак рэальную уладу у сталщы меу якабшск! клуб, вакол якога групавалюя радыкальныя дзеячы: Т. Марушэуск!, К. Канопка i шш. Пад нац!скам жыхароу стал!цы, як!я знаходзшся пад уплывам якаб!нцау, Крымшальны суд вынес прыгавор магнатам-здрадн^кам — к1раун!кам Таргав!цкай канфедэрацы!. У пачатку мая был! пакараны смерцю чатыры канфедэраты-таргав!чане: Ажароусю, Забела, Анкв!ч i бюкуп Касакоусю.

Амаль адначасова з паустаннем Варшавы быу абвешчаны Акт

19 Зак. 82 577

паустання Мазавецкага ваяводства, у як!м дэкпаравалася далучэнне да барацьбы за незалежнасць. Паустанне падтрымал! таксама Сандам1рскае i Люблшскае ваяводствы, Хелмская зямля.

У канцы сакавжа да паустання далучылюя земл! Вялшага кня­ства. Першыя сутычю з царск1м1 войскам! адбылюя у Шаулях (сён-ня — Шауляй) 16 красав!ка. У ноч з 22 на 23 красавжа паустанцы захапш Вшьню. 3 дапамогай гараджан невялш гартзон лггоускага войска (каля 500 чалавек) разб!у значка пераузыходзячы атрад царсюх войскау (3 тыс.). Паустанцам удалося захатць арсенал, узяць у полон начальника гаршзона генерала Арсенева i каля 100 расшск!х салдат. Частка гаршзона на чале з маёрам М. Тучковым здолела_спрабщца з Вшьш. У сталщы Вял {ката княства была етвора-на Вышэйшая рада на чале з якабшцам палюушкам Яс!нсшм. Якуб Яс1нск1, таксама як i 1&сцюшка, закончыу Варшаусю кадэцк! кор­пус. У час Чатырохгадовага сойма быу наюраваны для арган!зацьп корпуса 1нжынерау Вял!кага княства Л1тоускага, хутка стау камен-дантам i палкоун!кам гэтага корпуса. У час ваенных дзеянняу 1792 г. ён у якасц! палшун!ка прымау удзел у баях. Яс1нси вядомы i як паэт, jm Hanicana больш за 40 творау "на польскай i беларускай мовах. Ён быу прыхшьшкам рашучых ваенных дзеянняу, 1мкнууся прыцягнуць да пау^стання беларуск!х сялян. Па ceaix палпычных поглядах Яс!нск1 знаходз!уся у шэрагах радыкалау.

Акрамя Я. Яс1нскага, у Вышэйшую раду уваходзш наваградск! ваявода Bocin Весялоуск!, mihcki кашталян М1хал Абухов!ч, аршансю маршалак М1калай Храпавица, стараста mihcki М1хал Бжастоуск!, рэчыцк! падкаморы Стан1слау Валов!ч, стражн!к ВКЛ Ггнат Гелгуд i 1нш. Неабходна адзначыць, што стварэнне асобнай Вышэйшай рады ^ Вшьт мела дваютае значэнне. 3 аднаго боку, так!м чынам абвяшчалася аутаном{я Вял!кага княства Лпх>уекага i, нягледзячы на прынятыя у Канстытуцы! 3 мая усталяванш аб адз!ных органах юравання, яго права на >тварэнне свайго паустан-цкага урада. 3 другога боку, цесныя стасунк! пам1ж Касцюшкам i KipayHiKaMi паустання у Л1тве, каардынацыя ваенных дзеянняу абедзвюх частак ун!Тарнай дзяржавы сведчыл! аб па-ранейшаму трывалым саюзе. Больш таго, яшчэ да стварэння у В1льн1 Вышэй­шай рады, Берасцейскае ваяводства разам з Кобрынск!м паветам

578

абвясцш! аб далучэнн! да Акту паустання Кракаускага ваяводства, а потым, кал! станов!шча стала ускладняцца, звярнугнся да Касцюшк! з просьбай, каб ё*н узяу юраванне васиным! дзеянням! на Брэстчыне у свае рук!. Падобным чынам зрабш i гарадзенцы.

24 красависа у Вшьн! быу створаны рэвалюцыйны Крымшальны суд, як! разгледзеу справу «таргав!чанша» гетмана Шымона Каса-коускага. Згодна з рашэннем суда Касакоусш быу пакараны смер-цю. Радыкальныя дзеянн! Вышэйшай рады на чале з Ясшск!м напалохал! правае крыло мраунщтва паустаннем. Пад нашскам кансерватарау Касцюшка вымушаны быу звольнщь Яс5нскага з па-сады юраун!ка Вышэйшай рады. Але паустанне на Беларус! пашы-ралася. Сярод яго акгыуных удзельн1ка^ быу М{хал Клеафас AriHCKi, як{ на свае грошы сфарм!равау батальён з 480 егерау i сам яго узначал!у. Гэтае фарм!раванне ваявала пад Смаргонню, 1вянцом, каля Ашмян i пад Валожынам.

На пачатку мая Касцюшка, як! так i не здолеу прабщца у бок Варшавы, адышоу у лагер пад Паланцом, каб забяспечыць сабе свабоду манеуру. 7 мая 1794 г. ён выдау Паланеща ун!версал, яи ycTanej'Bay новыя заканадаучыя нормы. Згодна з 1м абвяшчалася апека урада над сялянам!, як!я аб'яулялюя асабюта вольным!. Зям-ля, як i раней, паюдалася у валоданн! памешчыкау. Пайсщ ад пана селянш мог тольк! пры умове выплаты даугоу i дзяржауных падат-кау, а таксама паведам{ушы кам!с!ю к!равання аб месцы перасялен-ня. Памешчык не меу права перасяляць сялян з зямл!, яшй яны карысталюя. Скарочана была паншчьша: на два дш там, дзе яна была болыв за чатыры дн! на тыдзень, на адз!н дзень там, дзе паншчына складала ад двух да чатырох дзён, i на палову дня пры аднадзённай паншчыне. Сяляне закл!кал!ся старанна выконваць свае абавязи адносна памешчыкау', клапац!цца аб гаспадарцы, не адмауляць памешчыку у выпадку яго жадання наняць ix на працу. Спецыяльныя камюн пав!нны был! сачыць за выкананнем усталя-ванняу ун!версала. Адз1н з артыкулау гэтага дакумента папярэдж-вау, што у выпадку невыканання памешчыкам! пунктау новага за-канадауства, яны будуць прыцягвацца да суда i разглядацца як Bopari паустання. Паланеци ун!вереал меу ярка выражаны кампрамюны характар. Касцюшка, 1мкнучыся прыцягнуць на свой

579

бок сялян, адначасова не хацеу страцщь еаюзшкау сярод шляхты. Паланецк! ушверсал пайшоу^ значка далей, чым усе пашрэдшя рэформы уртда Рэчы Паспал!тай. На жаль, наваг гэтыя палавшныя меры не выконвалюя шляхтай. Супраць палажэнняу ушверсала выступил вярх! каталщкага духавенства. Нягледзячы на гэга, паштыка Каецюшк! у дачынешн да сялянства дала свой плен. Па няпоуных падлжах, у час пауетання на тэрыторы! Рэчы Паспалггай дзейшчала каля 800 сялянсих аградау^, у некаторых б!твах прымала удзел да 6 тыс. сялян-касшерау.

Пауетанне у" ВКЛ дасягнула ^ Mai 1794 г. найвышэйшага узды-му. Был! вызваяены ад царсюх войскау Ашмяны, Браслау, Навагра-дак, Л1да, Гародня, Ваукавыск, Слонам, Бярэсце, Кобрын i 1ншыя гарады. Паустанцк1я атрады прабшюя наваг на тэрыторыю, якая была далучана да Растискай змперьп паводле другога падзелу. У канцы мая шсургенты узял! Шнек, а атрад пад мрау^пцтвам генера­ла Грабо^скага дайшо^ да Бабруйска. Аднак у пачатку чэрвеня пал1тычная i ваенная сггуацыя начала складвацца не на карысць паустанцау- Руск1я i пруск!я войск! аб'яднал! свае сшы. Намаганн! Касцюшк! перашкодз{ць гэтаму аб'яднанню был! беспаспяховымь Нягледзячы на колькасную перавагу аб'яднаных руска-пруск1х сш, 6 чэрвеня прыня^ ён бой ля мястэчка Шчакащны. Б1тва скончьшася цяжюм паражэннем паустанцау. Касцюшка вымушаны быу адвесщ свае войск!, як!я панесл! значныя страты. У вытку паражэння пад Шчакацшам} паусганцы вымушаны был! пакшуць Кракау.

Новае паражэнне пацярпела паустанцкая арШя 8 чэрвеня пад Хелмам. У вын!ку быу адкрыты шлях да Варшавы рас!йскаму кор­пусу, як! наступау з тэрыторы! Валын!. Нягледзячы на паражэнш, па^станне пашыралася. У канцы чэрвеня пачалюя выступленн! у Курлянды!, паустанцы saxanmi Л1баву. Але у пачатку л{пеня аб'яд-наныя руска-пруск!я войск! аблажыл! Варшаву, якую разам з часцям! рэгулярнай армН Рэчы Паспал!тай абараняла апалчэнне з гараджан. 20 л!пеня успыхнула наметание на землях, як!я адышл! да Прус!! паводле другога падзелу. Гэга прымусша Фрыдрыха II адцягнуць частку сва!х войскау. За !м! адышла i руская арм!я.

У сярэдзше лета руск!я войск! пачал! паступова выц!скаць !нсургеннк1Я атрады з тэрыторы! Беларус!. У жн!ун! пачал!ся ваен-

580

ныя дзеянш на подступах да Вшьш. 12 жшуня сталща ВКЛ была узята. Паустанцы адынин у бок Немана. У тэты час на Беларусь прыехау Касцюшка, каб дапамагчы у аргашзацьн новых атрадау i паправщь станов!шча. Але еггуацыя яшчэ больш ускладншася. 8 верасня царек! пасол у Стамбуле атрымау абяцанне Турцьн заха-ваць Mip з Рас!яй, што дазволша Кацярыне II пераюнуць з турэцкай гранщы у раён ваенных дзеянняу вайсковыя часщ на чале з А.Су-воравым. Корпус Суворава хутк!м маршам рушыу з Украшы на тэрыторыю Беларус! i яго нечаканае з'яуленне у раёне Палесся наставим у цяжкае станов!шча дыв1з!ю 1нсургентау пад К1раун1цтвам генерала Серакоускага, пры якой у той час знаходз{уся Касцюшка. Адначасова на злучэнне з Суворавым з па^-днёвага захаду рухауся корпус генерала Ферзена. На дапамогу Се-ракоускаму, як! пав!нен бьгу затрымаць Ферзена, Касцюшка выра-шыу прыцягнуць частк! пад камандаваннем генерала Пан1нскага. Але гэга дыв1з1я стаяла давол! далека ад icopnyca Сераюоускага, i загад Касцюшк!, дасланы !м з месца бгсвы, не паспеу своечасова.

10 кастрычшка пад Мацяев1чам1 Ферзен атакавау войск! па^-станцау, яюя мел! удвая менш жывой сшы i артылеры!, i нанёс !м зн!шчальнае паражэнне. Паранены Касцюшка трату у палон. Раз­гром значных сш паусганцау i выключэнне з ираушцтва паустан-нем найбольш таленавггага дзеяча, як!м быу Касцюшка, прадаызначьга ход далейшых падзей. Нягледзячы иа тое, што 12 кастрычшка на месца начальшка узброеных cin быу прызначаны здольны i разумны чалавек, зямляк Касцюшш Тамаш Ваужэцк!, замян!ць прызнанага к1раун!ка паустання ён не змог. Не маючы спецыяльнай вайсковай падрыхтоуи, а таксама часу для аргашзацьа абароны стал!цы, Т. Ваужэцк! не меу н!як!х шанца^ на перамогу над так!м вопытным пращушкам, як!м з'яуляуся А. Суво-рау. Корпус яго у гэты час рухауся на Варшаву. 4 лютапада штур­мам генерал-фельдмаршал узяу прадмесце польскай стал!цы Пра­гу, вышшчыу пры гэтым да адз!нага чалавека ycix яе абаронцау. Варшава каттулявала. 16 Л1стапада здалося паустанцкае войска на чале з Ваужэщам. Пачалася расправа з удзельн1кам1 паустання. У Смаленску Кацярына II скликала следчую кам1с!ю, якая разглядала справы юраушшу {нсургентау. Ужо на пачатку яе дзеяння был!

581

асудасаны 85 афщэрау", Ш некаторых падлгках, усяго было адпрау-лена у ссылку або пакарана шшым чынам больш за 12 тыс. чала-век. 20 тыс. паустанцау было 1нтэршравана у Аустрьй, 3 тыс. — у Прусн.*

Беспаспяховасцъ паустання 1794 г. была прадвызначана ужо з першых яго крокау. Няузгодненасць дзеянняу юраунщтва, хгсташн у найбольш важных пытаннях — вызваленш сялян, Л1квщацы1 феа-дальных перажыткау i т.д. — звузш! яго сацыяльную базу. Слабай была буржуаз!я, асабл!ва у Вялшм княстве, шертным! заставалюя eoTHJ тысяч сялян. Сиы паустання надрывал! адкрытая здрада, перашкоды, як!я чынии дзеянням Касцюиш многая памешчьиа i вышэйшае духавенства. Недакладна была разл1чана i знешнепал1тычная с1туацыя. Спадзяючыся, што барацьба з буржу-азнай Францыяй i Турцыяй адцягне на сябе сшы Аустрьп, Pacii i Flpycii, KipayHJKi паустання не змагл! знайсщ саюзншау за мяжой. У час, кал} Рэч Паспалгеая супрацьстаяла тром магутнейшым дзяр-жавам Еуропы, Франция здолеяа умацавацца i у далейшым атры-мала перамогу над членам! антыфранцузскай каал!цьи. Сваей пбеллю Рэч Паслаштая выратавала рэвалюцыйную Францыю. Няу-дача паустання прадвызначыла лжвщаванне Рэчы Паспал^тай як самастойнан дзяржавы. Па сутнасщ, трэщ падзел рыхтавауся яшчэ напярэдадн! паустання i тольк! яно магло, у выпадку перамоп, прадухш{ць яго правядзенне. Перамовы аб падзеле Рэчы Паспал4тай пачал!ся ужо летам 1794 г. Прэтэнзн на памер тэрыторьн, якую намервал!ся атрымаць дзяржавы-захопн^цы у вын!ку падзелу, не был! прапарцыянальным! ix рол} у ваенных дзеяннях супраць паустанцк1х войскау. Аустрыя, якая адвяла сваю арм!к> пасля беспаспяховай першай аблог} Варшавы, 1мкнулася ат­рымаць так! вял!К1 кавалак польскай тэрыторы!, што гэга амаль не прывяло да еутычк! яе з Прус!яй. Арбитрам у гэтай справе выступала Рас!я, якая стала на бок Ауетрьн. Пасля доупх спрэчак 24 кастрычн!ка 1795 г. был! уеталяваны межы падзелау. Прус!я атрымала Мазов!ю i частку тэрыторы! Л!твы да Немана (48 тыс. кв. км, 11 млн. жыхароу), Аустрыя атрымала тэрыторыю пауднёвай i цэнтральнай Польшчы з гарадам! Кракавам, Сандам1рам, Любл!нам i Холмам (47 тыс. кв. км, 11,5 млн. жыхароу). Pacii адышла Заход-

582

няя Беларусь, Лггва, Курляндыя, частка Валыш (120 тыс. кв. км, 11, 2 млн. чалавек).

25 лютапада 1795 г. anourni кароль Рэчы Паспалггай Сташслау Аугуст Панятоусю пад гфымусам (Кацярына П паабяцала за гэга аплацщь яго дауп) падшсау у Гродне акт адрачэння ад прастолу. Таюм чынам Рэч Паспаштая, якая юнавала больш за 200 гадоу, зшкла з карты Еуропы. У XVIII ст. некальк! кра!н напаткау лес Рэчы Паспал1тай. Але только яна была падзелена так!м чынам, пгго этн{чна аднастайныя частю (Польшча, Л1тва) был! разарваны пам!ж рознымi дзяржавам!. Заняпад i зн^кненне гэтай некал! магутнай дзяржавы был! абумоулены шэрагам прычын, частка з як^х была закладзена ужо на самым пачатку стварэння Рэчы Паспалггай. Шляхецкая анарх!я, слабыя сувяз» памш розным! часткам! дзяржа­вы, рэзк!я сацыяльныя канфл!кты, канфес^йная i этшчная страка-тасць — усе гэга знясшла Рэч Паспалпую i зрабЬш яе лёгкай здабычай для суседзяу.

583

ЛЕКЦЫЯ 35

СТАН КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУС1 У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XVII—XVIII ст.

• Пстарычныя умовы культурного развщця беларускага народа.

• Грамадека-пал1тычная думка. Навука.

• Стан асветы. Кнггадрукаванне.

Пстарычныя умовы культурнага развщця беларускага народа

Развщцё беларускай культуры у другой палове ХУП—ХШ стст. адбывалася у надзвычай неспрыяльных пстарычных умовах. Гэга быу адзш з самых цяжк!х перыядау у нашай псторЫ!. Беларусь перажывала разам з Рэччу Паспал 1тай зацяжны крызю. Ён адчувау-ся лггаральна ва уЫх сферах палпъпи, гаспадарк!, грамадскай думю. Уздым часоу Рэыесанса i Рэфармацьн змяшуся заняоа-дам.

Бясконцыя войны, у як^я была уцягнута Рэч Паспал1тая у другой палове XVI — пачатку XVHI ст., крывавыя сутычю замежных армш з розным! канфедэратам! разарыл! беларуск!я земл!, прывял! да дэмаграф1чна1^ спаду, заняпаду гандлю, рамёствау, сельскай гаспадарк!, зшшчыл! мнопя здабытк! матэрыяльнай i духоунай культуры. Крызюнае станов^шча Беларуси было таксама абумоуле-на свавольствам i м1жусоб11ЩМ1 магнатау, феадальнай анарх!яй, дынастычным! {нтрыгам!, тым станам хаосу, што панавау у Рэчы Паспал!тай. Агулыгы крызю феадальнага ладу, узмацненне сацы-яльнага прыгнёту, як! набывау самыя пачварныя формы, заняпад гарадоу адмоуна адбшвся на культурным жыцц! Беларус!.

На беларусюх землях актыв1завалюя с!лы контррэфармацы! на чале з Ордэнам esyiray. Выконваючы рашэнн! Трьщэнцкага сабора, яны жорстка праследавал! праваслауе i пратэстанщиа. У 1658 г. сойм Рэчы Паспалгтай прыняу пастанову аб выгнанш арыян, у 1668 г. пад пагрозай выгнання забаран1у пераходз!ць з катал щтва У шшыя веравызнанн!. 1шл1 ганенн! на брацгвы, брацк!я школы i друкарш. 3 давол! шматлшх брацк!х друкарняу да пачатку XVIII ст. засталася толыа адна у Маплёве. "Пастырскае пасланне" 1717 г.,

584

рашэнш сойма 1733 г. закрывал! праваслаунай шляхце i духавен-ству доступ у сенат, сойм, на ваяводск!я i павятовыя соймш, у суды. Праваслауныя мяшчане не мели права займаць пасады у мапстраце.

У езущюх налах выношвауся план поунага зшшчэння шша-верцау. У другой палове XVII ст. быу складзены тайны "Праект аб зшшчэнш аб'яднанай Pyci", абнародаваны у 1717 г. Невядомы ау-тар (не выключена, што ш быу езугг Алоиз Кулеша) прапанавау вытанчаную праграму барацьбы з праваслауем i ушяцтвам.

3 другой паловы XVII ст. каталщызм пачынае праследаваць так-сама унмцтва, асабжва пашыранае на Беларусь Ун1яты не здзей-CHini ycix намерау щэолага^ Брэсцкай унп, далека не у^се стал! верным! правадн1кам1 папскай палпыш на усходн{х прасторах Еуро-пы, недалёка адьшш ад праваслауя. Таму у другой палове XVn ст. каталщызм, aid з'яуляуся пануючай рэлМян у Рэчы Паспа-л!тай, змян!у тактику jf дачыненн! да ушяцтва. Раненшая паблажл!васць састушла месца нецярп!масць Ун1ята^ пачал! прымусова пераводз!ць у катал!цкую веру. Шляхта у пагон! за прывшеям! масава пераходзша у катал!цызм, а ун!яцтва станав!лася "мужыцкай верай". У пачатку XVIII ст. матэрыяльнае станов!шча ушяцкага духавенства мала чым адрозшвалася ад становшча ся-лян. У побыце i наваг у час набажэнства яно шырока карысталася беларускай мовай.

Напярэдадн! падаелау Рэчы Паспалггай 70% жыхароу Беларус! складал! ун!яты, 15% — католш, 6% — Праваслауныя, 7% — 1удзе1,2% — пратэстанты. Самай масавай верай было ушяцтва. Яго сацыяльную базу складала сяляства, 80% яшга был! ун1ятам1. Моц-ны уплыу меу касцёл. Ён спрабавау заняць пануючае станов!шча у духоуным жыцц! грамадства. У другой палове XVII — першай палове XVIII ст. адбываецца амаль сущльная клерыкашзацыя куль­туры, падпарадкаванне ycix яе башу" panirii. Манапол1ю на адука-Дыю i навуку захашла царква. Навучальныя установы катал!цк1х манасых ордэнау, галоуным чынам езу^щоя Kanerii, становяцца ас-ноуным тылам школ, праграмы ix звузшюя i закасцянел!. У аснове навучання был! тэалот, схаластычная фшасоф!я i лац!нская мова. Езу{цкая школа выхоувала вучняу у духу пагарды да усяго зямнога,

585

1м унушалюя уяуленн} аб дзеянт звышнатуральных cui у свеце, аб дасканаласц} юнуючага ладу i непатрэбнасщ любых пераутварэн-няу.

Пануючы клас Рэчы Паепалтш загразнуу у саслоуным эга}зме i рэтраградстве. Н}зк}м быу узровень адукаванасщ у краше. Паводле даных А.А. Б}ралы, у пачатку XVIII ст. сярод магнатау i багатай шляхты было 28% нетсьменных, сярэдняй шляхты — каля 40%, дробнай шляхты — 92% i мяшчан — 44%. Сярод сялян была, вщаць, суцэльная нешсьменнасць.

Rani у Заходняй Европе у XVII i першай палове XVIII ст. пра-цягвалася хуткае памнажэнне заваёу эпох! Адраджэння i наз}рауся значны прагрэс ва ycix галшах ведау, а у суседняй Pacii у часы Пятра I рабшся рашучыя захады па пераадоленню тэхшчнай i культурнай адеталасц} крашы, то у Рэчы Паспалпгай, якая уступит у паласу эканашчнага заняпаду i палггычнага крьшсу, блюкучыя дасягненн! навук! i культуры былых стагоддзяу был} шмат у чым страчаны. Навуковыя веды аб'яугшпся грахоуным} i несумяшчальным! з прыхшьнасцю да хрысщянства, Рэл1пйны фа-натызм набы^ страшэнныя памеры. На мяжы XVII i XVIII стст. у мнопх месцах адбыл!ся працэсы над так званым} ведзьмам! i калдунам}. Пан}з}уся у параунанн} з Рэнесансам узровень адукацьи. Кн}жны рынак быу наводнены клерыкальнай л}таратурай на лац}нскай i польскай мовах.

Агульны крыз!с, як} axaniy тагачасную Рэч Паспалпую, закра-нуу усе сферы адэалогп. 1нтэлектуальнае жыццё Беларус} тбы пайшло назад. Забывал!ся i свядома зн}шчал}ся здабытю часоу Рэнесанса i Рэфармацы}. Другая палова XVII — першая палова XVIII ст. был} часам глыбокага заняпаду грамадска-пал}тычнай i фшасофскай думк} Беларус}. Яе разв}ццё рэзка замарудз}лася. У фшасоф}} непадзельна панавау }дэал}стычны напрамак.

1дэ} контррэфармацы} зрабш выразны ^плыу на беларускае мас-тацгва другой паловы XVII — пачатку XVIII ст. Прауда, у гэтай гал}не духоунага жыцця ix увядзенне не было так}м адмоуным, як у сферы грамадскай думи. Справа у тым, што у адрозненне ад Рэфармацы}, контррэфармацыя }мкнулася да пышнасц} i пам-пезнасщ, да )Ьдзеяння на пачуцц} веруючых сштэзам розных вщау

586

мастацтва — архпэктуры, жывашсу, скульптуры, музыка, публ!чных тэатрал1заваных вадовшчау. У час урачыстых набажэн-ствау, тэатрашзаваных шэсцяу i прадстауленняу усе было падпа-радкавана адзшай мэце — запалашць зрок i слых чалавека, ехшщь яго думм да марнасщ зямнога жыцця i радасщ нябеснага.

Пануючым мастацюм напрамкам (стылем) эпох! контррэфармацьп бьшо пышнае i вытанчанае барока. Як мастацю напрамак, што нарадз!уея на скрыжаванш рэнесансных i еярздне-вяковай традыцый, барока значка шырэй контррэфармацьп. Яно разв1валася не тальк! у катал 1щпм, але i у пратэстанщам, правас-лауным, ун1яцк!м асяроддзях. Эстэтыка барока — значны крок на-перад у разв!цщ тагачаснага мастацтва. Барока, упершыню з'яв!ушыся у раманскай ЕЗфопе на хвал! контррэфармацьп, было адмауленнем рэнесансу i зваротам да сярэднявечча з яго набожнас-цю i забабоннасцю, адмауленнем "бацькоуекай" стады! у разв!цщ культуры i зваротам да "дзедаускай". У адрозненне ад рэнесансу, ят абвяшчау антрапацэнтрызм, л!чыу чалавека i яго розум мерай ycix рэчау, тэацэнтрычнае барока падпарадкоувала чалавека дог­мам panirii. Рэнесансу быу уласщвы рацыянал!стычны погляд на свет, барока — гэта щэал!зм, М1стыка, схаластыка. ICaiii рэнесанс-ная л1таратура асноунай сваей мэтай абвяшчала павучанне, звароч-валася да розуму, то Л1тарагура барока 1мкнулася уздзейн1чаць на пачуцц!, усхваляваць чытача, выкл!каць у яго патрэбны эфект. У цэлым эстэтыка барока з'яуляецца 1дэал1сгычнай.

У розных кра!нах, у тым лшу у ВКЛ, агульнаеурапейск1я тэндэнцьп барока легка уваходзш! у кантакт з мясцовым!, чыста народным! традьщыям!. Гэта надавала творам барока непаутор-насць, нацыянальную адметнасць. Найбольш поуна барока праявшася у манументальнай архгеэктуры Беларус!.

У 40—50-я гады XVIII ст, Беларусь разам з Рэччу Паспалггай у цэлым уступша у эпоху Аеветнщгва — адну з найбольш важных у ricTOpbii сусветнай культуры. Беларуская культура другой паловы XVIII ст. разв!валася пад уздзеяннем славянскага i заходнееурапей-скага Асветн1цтва, ва умовах эканам1чнага ажыулення i ^Настойл1вых пошукау выхаду з защжнога палггычнага крьшеу, звя-заных з актыв!зацыяй элементау кап1тал{стычнага укладу. 3

587

сярэдзшы XVIII ст. адбываецца ажыуленне гарадоу, сельскай гаспадарк!, росквгг гандлю.

Цэнтрам культурнага жыцця заусёды быу горад. 3 сярэдзшы XVIII ст. на карце Беларус! з'яуляюцца новыя культурный цэнтры Шклоу, Слуцк i 1нш., павышаецца роля традыцыйных Нясв'та, Mipa, Наваградка i т.д. Дзякуючы рэфарматарскай дзейнасщ Антошя Тызенгауза асяродкам еЗфапейскай цывшзацьн становщца Гродна. Затое етращу былое значэнне Полацк. У адрозненне ад горада беларуская веска стагоддзям! не зведала вялжага прагрэсу у матэрыяльнай i духоунай культуры. Для яе, замкнутая i адсунутай ад кантактау з шырэйшым светам, пазбауленай магчымасщ карыс-тацца дабротам! асветы, прыток культурнага зместу звонку быу надзвычай ускладнёны i абмежаваны. Духоуную культуру вёск\ фаршравал! тры асяродк!: карчма, якая была для прыгонных нечым накшталт сённяшняга клуба, панск! двор i царква (ui касцёл).

Вядома, контррэфармацыя адступ1яа не адразу. У 40—60-я гады* на этапе ранняга, пачатковага Асветтцтва, 1шла упартая барацьбаг супрацьлеглых сш. Менав1та тады вызначылшя мног!я новыя тэндэнцьп, новыя шлях! у грамадска-кулътурным жыцц!, разв$цц! Л1таратуры i мастацтва. Менавгга тады пах!снул1ся эстэтычныя ка­ноны барока, адбывалася пераарыентацыя у традьщыях (на эпоху Рэнесанса) i тагачасных тэндэнцыях (на класщызм i сентыментал1зм). Кансерватыу^ым сшам у тагачаснай Беларуси супрацьстаял! так^я асветшм-рэфарматары, як Антонш Тызенгауз, laaxiM Храптов1ч, Мацей Бутрымов1Ч. 1х падтрымл1вау новы кароль Сташслау Аугуст Панятоусм.

Эпоха Асветнщтва нарадзша новага чалавека, новыя щэалы, яия знайшл! свае увасабленне у грамадска-фшасофскай думцы i мас-тацтве, у шматмоунай лггаратуры Беларуе! i уласна беларускай. Асветн1цтва ахопл^вала не только мастацтва, але i щшыя сферы: грамадска-пал1тычную, фшасофскую, навуковую думку. АсветН1цтва — гэга своеасабл!вая "культурная фармацыя", этап у разв!цц! культуры. Асноуным! мастацк1М1 напрамкам! (стылям!) эпох! Асветшцтва з'яулялюя клас!цызм i сентыментал1зм. Першы з ix апелявау да чалавечага розуму, друг! — да сэрца, пачуццяу.

На хвал! Асветнщтва щзе секулярызацыя грамадскай свядо-

588

масщ, заняпад аутарытэту царквы, разввдё свецкага светапогляду, пашырэнне рэшпйнага скептыцызму. На змену фанатызму, заба-боннаецд, пааунасщ, жорсткаещ, крывадушшу паступова прыход-зяць культ розуму, рацыянашзм, грамадзянскасць, актыунасць, пат­рыятызм. Агульнапалггычны уздым апошняй трэщ ХУШ ст. на Беларус}, як\ ахагпу мясцовую шляхту i гараджан, меу сва!м вы-нжам распаусюджванне перадавых для свайго часу дэмакратычных даалау". Сярод шляхты i гараджан растуць, з аднаго боку, еепа-ратысщая настро! да Польшчы, а з другога — патрыятызм, абуджа-ны падзелам! Рэчы Паспалггай. "Краёвы" лгЫнек! патрыятызм пе-растае быць набыткам абмежаванага кола асоб.

У славянсюх крашах, у тым тку i на землях Беларусь Асвет-Н1цтва мела у адрозненне ад заходнееурапейскага шэраг адметных рысау. Фшасоф1я Асветн1цтва не набыла тут такога рашучага рэва-люцыйнага i матэрьишетычнага характару, як у Заходняй Еуропе. Слабай разв1тасцю буржуазных грамадсюх аднос!н тлумачыцца тое, што носьб1там щэй асветтитва у Беларус! выступагн прад-стаунш не буржуазН, а перадавога дваранства (шляхты) i, часам, духавенства.

Аднак, нягледзячы на гэтыя адрозненн!, славянскае, у тым л!ку i беларускае, Асветн{цтва усе ж было цесна звязана з заходнееура-пейсмм. Славянсих i заходнееурапейсих аеветткау аб'ядно^ала вера ва усемагутную сшу розуму, у тое, што пры дапамозе ведау можна змян1ць грамадства да лепшага. Аб'ядноУвала агульная наю-раванасць супраць феадальнага ладу, супраць пануючых у папярэд-нюю эпоху дай контррэфармацьп, за чалавека i яго вызваленне ад рэл1пйнага фанатызму. Аб'ядноувала арыентацыя на антычнасць i Рэнесанс, бо гэта была арыентацыя на часы Скарыны i Буднага.

У другой палове XVII—^XVIII ст. узрасл! касмапал!тычныя тэн-дэнцьп у культуры, носьбггам! яюх был! тыя ж катал1цк1я ордэны. Буйная i сярэдняя шляхта масава дэнацыянашзавалася, прымала разам з каталщызмам польскую мову i польскую культуру. Сой-мавым! пастановам! 1696—1697 гг. завяршылася паступовае выцяе-ненне беларускай мовы з дзяржаунага справаводства i аф1цыйнага ужытку. Палан^зацыя адцягвала ад беларускай культуры значныя разумовыя сшы. "Руская" мова 5Ькьшалася пераважна у сферах хаг-

589

няга жыцця, а у лггаратуры — у сатырычных i парадыйных творах, дзе трэба было выклшаць кам!чны эфект. Станов!шча уекладнялаея яшчэ i тым, што польская мова бл!зкая да беларускай. У тагачаснай Беларус! яе разумел! без перакладчыка, яна не успрымалаея як чужая (у якасц) чужой мовы выступала, хутчэй, лацша). Беларуека-польская мощная бшзкасць !етотна замаруджвала развщцё новай беларускай л!таратуры у той час, як старажытная беларуская лггаратура апынулася у стане крыз!еу. Кшжная мова старажытнага тсьменства усе* больш адрывалася ад жывой гутарковай мовы, набл!жалася да стараславяншчыны i таму станавшася незразумелай шырокаму чытачу. Пачауся "распад" "рускай" мовы, шмат у чым адз!най для беларускай i украшскай лггаратур.

Тагачаснае л!таратурнае жьщцё Беларус! мела полшшгвютычны характар. Мала хто тады nicay на пагарджанай i апалячанай беларуе-чыне. nicani на польскай, лацшскай, стараславянскай мовах. Таму гэга спадчына, заснаваная часта на мясцовым матэрыяле, належыць адначасова дзвюм або i тром суседтм Л1тарагурам. У параунанш з часам! барока лггаратура Беларус! эпох! Асветн1цгва мела яшчэ больш ярка выражаны пол!Л1нгвютычны характар. Беларуск1я творы займал} у ей далека не вядучае месца. Асноунай лггаратурнай мовай Беларус! з'яулялася тады польская. Пасля 1772 г. i асабл!ва ^ 90-я гады актыуна распаусюджвалася руская мова. У Беларус! тсал!ся творы i вьздавалюя кн!жю таксама на стараславянскай, лащнскай, яурэйскай, нямецкай, французскай, у рукап!сныя зборнта уключал1ся тэксты на украшскай, лггоускай, татарскай мовах.

Паралельна з культурай правячых вярхоу разв!валася культура шзоу — сялянства, збяднелай шляхты, гараджан. Тольк! народныя масы. казау некаш М. Багданов!ч, захоувал! элементарныя асновы сваей кал!сьщ багатай нацыянальнай культуры. Мастацкая свядо-масць народа праяулялася найперш у фальклоры, а таксама частко-ва у творах шсьмовай л!таратуры, выяуленчага, дэкаратыуна-прыкладнога i тэатральнага мастацтва. 3 н!зоу трэцяга саслоуя паходз!ць большасць беларускай !нтагнгенцьп таго часу — ванд-роуныя бурсак! i сем!нарысты, выйшаушыя з !х дзяк!, настаун!к! (бакалауры), дробныя чыноутк!.

Ва умовах адсугнасц! дзяржаунасц! Беларус!, дэнацыянал!зацы!

590

значнай частю мясцовай 1нтэл1генцьн вял^кую культурна-пстарычную Miciro узяло на сябе запрыгоненае i бяспраунае сялян-ства, якое зберагло нацыянальныя традыцьп i мову. Менавгга веска менш за усе паддалася культурна-моунай аздмишцьн. Сацыяльная база беларускамоунай культуры звузшася тады да сялянства, гарадск!х шзоу, ун!яцкага святарства, части дробнай i сярэдняй шляхты, як!я не паддалгся прымусовай палатзацыь, яе носьбггам у сакральнай сферы засталося унЫцкае духавенства. У патрыятыч-ных базыльянска-ун{яцк!х колах iumo супращуленне польскамоу-наму засишю.

Грамадска-палггычная думка. Навука

Часы контррэфармацы! (другая палова XVII — першыя дзеся-Ц1годдз1 XVIH ст.) был! часам! глыбокага заняпаду грамадска-пал!тычнай i фшасофскай думи Беларус!. Адбы)гся разрыу з трады-цыям! Адраджэння. У поглядах на м!нулае i сучаснае чалавецтва адраджаецца правщэнцыянал!зм. Праз пстарычныя, педагаг!чныя i рэл1г!йна-палем1чныя творы навязваецца щэя аб боск!м Kipayniip^ ходам псторьн i чалавечым! лесам!. У фигасофп непадзельна пана-вау адэал1зм, м!стыка, сярэдневяковая схаластьнш, што выкладалася у езу!цк1х калег1ях. Фшасоф1я ператварылася у служанку багаслоуя i аказалася замкнёнай у манастырск!х келлях i навучальных уста-новах, як!я кантралявалюя царквой. У пачатку XVIII ст. э'явш!ся i мясцовыя прыхшьн1К1* суб'ектыунага щэал1зму. Найбольш значным сярод ix быу ricropbiK i царкоуны публщыет Ян Пашакоуск!, яю выкладау у Слуцку i Нясв1жы, рэктар Жодашскай калег!! К .Вяр-6iuid, тэолаг А. Кярснщк!, жыццё яюога звязана з Гародняй i Слуц-кам. 1х творы з'яулял^ся тыповым узорам контррэфармацыйнай л1таратуры, У катал1цкай пубшцыстыцы тэарэтычна абгрунтоува-л^ся нацыянальныя i рэл!пйныя праследаванн! у Рэчы Паспалггай.

Контррэфармацыя стварыла неспрыяльныя умовы для навуко-вай i фшасофскай дзейнасць Прагрэс15?ных грамадск!х дзеяча^ i вучоных праследавал!. Паинуу Беларусь i пасял}уся у Маскве вя-домы беларуска-pycw паэт, педагог i мысл1цель cimhoh Полацкь Ён стау першым у Рас» прафесшным п1сьменн!кам i пак1нуу пасля сябе цэлую школу паэтау; адчын}у сваю, незалежную ад патрыяр-

591

хавай цэнзуры, друкарню, першай кшгаю якой быу "Букварь языка елавенека"; натсау праекг першай у Pacii вышэйшай навучальнай установы, паводле якога потым стваралася маскоуская Славяна-грэка-лацшская акадэкия; етаяу" ля вытокау першага у Pacii тэатра; асабюта вучыу спадкаёмцау трона — царэв!чау Аляксея, Фёдара, царэуну Соф'ю, а таксама наглядау за выхаваннем Пятра I.

Пераехау з Беларуси у Маскву паэт i фшосаф Ян (Андрэй) Белабоцкк Трапчна абарвалося жыцце выдатнага матэрыялюта i arraicra Каз1м1ра Лышчынскага, Не знайшоу на радз!ме умоу для сваей дзейнасщ Ьшя Кашев1ч, як! па даручэнню Пятра I nicay i выдавау у Галанды! навучальныя дапамшкнш на рускай мове. Наву-ка у Рэчы Паспал1тай апынулася на задворках грамадскага жыцця.

I усе ж ноч контррэфармацьй не была беспрасветнай. Яе асвятлял! 1скры вальнадумства, стьсайнага матэрыял1зму. У 80-я гады XVII ст. падсудак брэсцкага земскага суда, выхаванец езущк!х калепй Брэста, Кракава, Kanima i Львова KaaiMip Лышчыяск! (1634—1689) натсау на лащнскай мове трактат *'Аб неюнавашп Бога". На думку Лышчынскага, чые погляды складалюя пад уплы-вам фшасофн антычнасщ i рэнесансу, Бог з'яуляецца плодам чала-вечай фантаз!! i памылак. Фшосаф адмауляу бессмяротнасць душы i абвяшчау розум вышэйшым аутарытэтам у пытаннях пазнання. Аутар трактата марыу убачыць "свет без улады, гарады без пачалъткау, народы без гаспадароу". Катал1цк1я !нкв1з1тары жор-стка расправшюя з беларусюм вальнадумцам. У 1689 г. ён быу абезгалоулены i спалены на вогншчы у Варшаве.

У другой палове XVII ст. у Беларуа пачынаюць пашырацца щэ1 ранняга Асветнщтва. Яго прыхшьнж! закл1каюць абап!рацца на свецк1я веды, правесщ дзяржауныя рэформы (асабл1ва у гал!не ф1Вансау i права). Ранн1я асветн1цк1я щэ! праяв1п1ся у творчасц! паэпгау i мыслщеляу С1мяона Полацкага i Андрэя Белабоцкага, як^я абаранял! права навук! на юнаванне, незалежнае ад рэл!п1, выступал! супраць цемрашальства i забабонау. Яны разглядал! ас-вету як утверсальнае лякарства ад грамадскага зла, класавай няроунасц!. У 1709 г. беларуси шляхц1ч Стадаслау Шчука выдау на лац!нскай мове свой трактат "Зацменне Польшчы". Выказваючы штарэсы сярэдняй шляхты, ён прапано^вау правесщ шэраг рэфор-

592

мау (адабраць у магнатау каралеусюя маёнпа, перадаць у рук! дзяржавы у^грыманне школ, зрэфарм!раваць фшансы i узброеныя сшы), заюикау да распаускщжвання ведау, выношвау планы ства-рэння мясцовай газеты. Шчука быу прыхшьшкам щэй славянскага адзшсгва, дружбы народау Рэчы Паспалггай i Pacii.

Перадавым! для свайго часу был! погляды ураджэнца Мсцгслаушчыны, выпусктка Слуцкай пмназп 1лд1 Кашев1ча (1651—1714) — паплечшка Пятра I i прапагандыста свещах ведау. Абвшавачаны у здрадзе каралю i вялгкаму князю, Катев^ч быу вымушаны эм!грыраваць на Захад i з сярэдзшы 1660-х гадоу жыу у Галандьп, дзе у 16Ш—1698 гг. пазнаём^уся з Пятром I. Дзеля славы "царского величества" i "на сусветную карысць Вялгкарастскай дзяржавы", як ей сам люб1у адзначаць, наш зямляк яераклау на рускую мову i выдау у Амстэрдаме, Капенгагене, Гданьску i Маскве каля 20 кнщ у тым л!ку гащручнш па ^аматыцы (з беларусшм моуным матэрыялам), арыфметыцы, астраном}], нав5гацьи, cnoy^iid i пераклад баек Эзопа; стау пачынальн!кам грамадзянскага шрыфту:

Правд па артьшерь» вучонага з Беларус! Каз!м1ра Семяновгаа выдавалася на лац!нскай мове у Амстэрдаме, а потым перакладала-ся на французскую, нямецкую i английскую мовы. Наш зямляк адным з першых у сусветнаи навуцы прапанавау праект шматсту-пеньчатай ракеты.

С. Полацю, К.Лышчынс1а i шшыя прадстаунж! ранняга бела-рускага Асветн!щва з гонарам пращгвал! гуман1стычныя i рацыя-нал1стычныя традыцьп Францыска Скарыны i Сымона Буднага.

У сярэдз!не XVIII ст. сацыяльна-эканам!чнае ажыуленне i узн!кненне першых эяементау кап!тал}стычнага Укладу выклйсала пэу"ны уЪдым навуковага, культурнага i щэалапчнага жыцця. Пачы-наецца складаны працэс фарм!равання буржуазнага светапошяду. Пераходны характер перыяду абумов!у супярэчл1васць i яепаеля-до)?насць фшасофсюх i грамадска-пал1тычных вучэнняу.

У 50—60-я гады XVIII ст. грамадска-пал!тычная i ф]ласофская думка начала выходз!ць з доугага заняпаду. Пастуиова адбываецца секулярызацыя грамадскага мыслення. Сярэдневяковая схаластыка i абскурантызм часоу контррэфармацьи саступаюць месца рацыя-нал!зму, культу розуму.

2.0 Зак. 82 593

У другой палове XVIII ст. у Беларус! з'яуляецца цэлая плеяда фшосафау, вучоных, даследчыкау прыроды, як»я падзялял! щэ1 Аеветтцтва, з рацыяналютычных пазщый выступал! супраць рэл1гшнага абскурантызму, шляхецкай анархи, аде за асабгстую свабоду сялян, за грамадсшя рэформы. Яны даказваюць штучнасць прыгоннага права, яго зканам!чную няздольнасць.

Асновай з'явления i шырокага распаусюджвання асветнщкай думш з'яуляецца нараджэнне новых, буржуазных трамадсюх ад-носш, Але пакопыи гэтыя адносшы бьин слаба развпыя, пакольк! у рол! трэцяга сасяоуя у Беларус! выступала пераважна дробная шлях­та, светапогляд раншх асветшкау Беларус! не дцрозшвауся пасля-доунасцю. Л1чылася, што выправ1ць сусветнае становипча можна шляхам паступовых рэформау, а для гэтага дастатиова змяшць думк! людзей, выхаваць у чалавеку высок!я грамадзянсюя пачуцщ.

Радыкальная думка Беларус! складвалася пад уплывам польскай. заходнееурапейскай i рускай асветнщкай думю.

Да найбольш вщньгх прадста5^н1коу асвети!цкай думк{ Беларус! трэба аднесц! К. Нарбута, Б. Дабшэв1ча, М. IIa4o6yTa-A;yMHimiara_f М. Карпов!ча, I. Хратхшча, А. Доуг^рда, С. Юндзша, В. Яблонска-га, I. Яленекага. Дзякуючы ш на змену контррэфармацыйнай сха-ластыцы прыйшоу рэл!г!йны скептыцызм. У сва!х працах яны шы-рока абап!рал!ся на здабытю прыродазнаучых навук, дасягнеин! славянскай i заходнееурапейскай рацыяналютычнай ф!ласоф!!.

Адным з першых выступ1у супраць схаластык! ураджэнец Лщ-чыны Каз!м!р Нарбут. У ceaix працах ён сцвярджау, што фшасоф!я пав!нна служыць грамадству, прагрэсу крашы. У Беларус! у Нарбу­та было шмат аднадумцау, вучняу i паслядоун»кау.

Вял!к! уклад у развщцё ф!ласоф!1 унесл! Бенядз1кт Дабшэв1ч i Анёл Доупрд. Яны выкладал! у розных школах Беларус», а петым стал! прафесарам! Вшенскага ун1версггэта. Абодва займалюя пы-танням! лопю, этыи i ncixanorii, крьпыкавал! суб'еиъфяы щэал!зм i у той самы час перабольшвал! значэнне ведау у разв!цц! грамадства.

Бурапейскую папулярнасць здабыу сва!м! працам! Саламон Маймон. Ён нарадз!уся каля Нясв!жа, доуг! час жыу у Беларус!, ведау беларускую мову. Потым пераехау у Берл1н, дзе напшау шэ-раг прац на лацшскай i нямецкай мовах. У ix Маймон выступ}у як

594

адзш з першых каментатарау i крытыкау I. Канта. Наш зямляк быу добра знаёмы з I. Гётэ i Ф. Шылерам, яюя высока цании яго i станоуча характарызаваш у ceaix листах.

Шырока вядома у Еуропе было таксама шя ураджэнца Гарад-зеншчыны Марцша Пачобута-Адлянщкага. За заслуг! у галше прыродазнауства ён выб!рауся членам-карэспандэнтам Парыжскай акадэмп навук i Лонданскага астранамгчнага таварыства. Жыццё Пачобута-Адлятцкага цесна звязана з Беларуссю. Ён выкладау ма-тэматыку i астраномно у Полацку, pa6iy астранашчныя вымярэнш $ Навагрудку. У 1780—1799 гг. быу рэктарам Вшенскай гало^най школы, дзе правеу шэраг карэнных рэформау. У асобе Пачобута-Адлян1цкага спалучауся вучоны i паэт. Наз1раючы за нябесным! целам!, ён anicsay ix не толыа у навуковых трактатах, але i у клас!чных одах на польскай i лацшскай мовах.

Погляды Пачобуга-Адлян1цкага падзялял! яго сучасшю i паплечнш — ураджэнец Лщчыны Стан1слау Юндз1л i гарадзенсю медык Валянщн Яблонею. Першы з ix нейю час юравау п!ярскай шшлай у Шчучыне, заснавау там баган!чны сад, а потым, стаушы прафесарам Вшенскага уюверс{тэта, anicay раслшны свет Беларуа i Лггвы. Асоба Яблонскага щкавая для нас тым, што ён прапагандавау свае радыкаль-ныя погляды сярод сялян, закл1кау ix не выконваць феадальныя абавязш, не плацщь падаткау. Гродзенскага вальнадумца абв1навачвал1 у тым, што ён раз'язджау па вёснах, каб узнящ> народ на паустанне.

1дэю аб "натуральнай" роунасщ J?cix людзей, буржуазную па сваей сутнасщ, пашырал! )? Беларус! ураджэнец Камянца Mixam Карпов1ч, жыхар Шчорсау на Наваградчыне 1аах1м Храптов1ч, па-сол ад Ладскага павета Юзаф Нарбут, м!нчан1Н Сцяпан Быкоуси, мсцюлауск! ваявода Франц1шак Хам1нск1 i щш. У ix навуковых трактатах, соймавых прамовах i касцёльных казаннях, яия выдавал!ся асобным! брашурам! на польскай мове, ёсць завуал!ра-ваныя або i прамыя выпады супраць npbiroHHiuTBa, закл!к1 даць сялянам асаб1стую свабоду, правее ui рэформы.

Адным з найбольш актыуных i паслядоуных прыхшьн1кау рэ­формау у Беларус! быу падканцлер (з 1793 г. канцлер) Вял1кага княства Л>тоускага laaxiM Храптов!ч (1729—1812). Ён л!чыу дзей-насць земляроба асновай грамадскага быцця. Селянш, на яго думку,

595

павшей быць гасьменным, aca6icra незалежным, зацжауленым у вышках працы. Свае тэарэтычныя разважанш, выкладзеныя у "1нструкцьн" 1790 г. i у шэрагу артыкулау, Храптов1ч {мкнууся рэашзаваць на пракгыцы. У яго маёнтках Шчорсы i Вшшева сяляне бьш пераведзены на чьшш, вучылюя у школах. Шырокую вядомасць набыла б1бл1ятэ1са Храптов1чау, у якой было каля 10 тыс. кнщ у тым лису шмат беларусюх старадрукау, а таксама мастацк1я калекцьн. Пяру шчорсаускага асветннса належаць не толыа фшасофсюя i эканам1чныя трактаты, але i артикулы ira эстэтыцы, вершы на польскай, лащнскай i беларускай мовах. У канцы 80-х гадоу Храптов1ч быу юра^шком лггоускай Адукацыйнай KaMicii, сюпкау з'езды настауншау, шспсжтавау работу школ. Шматбаковая дзейнасць Храптов1ча была высока ацэнена дзеячам! французскай буржуазией рэвалюцьп. A.Mipa6o nicay пра яго: "Я не ведау летиага эканамгста у галте проктит як па сумленнасцг свайго разуму, так i па дабраце сэрг^а ".

Ярк1м прадстаун!ком асветнщкай думк! Benapyci з'яуляецца шляхц1Ч Мазырскага навета 1ос1ф Яленскь За удзел у паустанн! пад к1раун1цтвам Касцюиш ён быу у 1794 г. арыштаваны i сасланы у Салавецю манастыр, дзе i скончыу у 1813 г. свой жыццёвы шлях. У польсих i русих рукапюных творах Япенскага абвяшчалася адмена прыгоннага права i сасло^ных прывшеяу дваранства, роунасць ycix грамадзян незалежна ад веравызнання. Спадчына Япенскага з'яуля­ецца выдатным помншам перадавой думк$ Беларус! ХУШ ст. У ей адлюстравалася шляхецкая рэвалюцыйнасць невядомага доуг! час аутара, чые погляды блЬшя да поглядау А.Радзшчава. Яленси ад-ным з першых загаварыу пра неабходнасць зшшчэння дваранства, аб'аднання рэвалюцыйных cui рускага, польскага i беларускага на-родау. Найбольш ярка i вобразна нап!саны публ1цыстычны твор Яленскага "Добрая вестка да 1зрашя Рас1йскага".

Вялшя заслуг! у распаусюджванн! натуральных ведау у Беларус! належаць французскаму асветшку Жану Эмануэлю Жыл!беру. Ён заснавау Гродзенскую медыцынскую школу (акадэмш), якая стала першай вышэйшай медыцынскай навучаль-най установай на Беларус!, а пры ей анатам!чны "тэатр", музей псторьн прыроды, батан!чны сад i б1бл1ятэку з працам} французсих энцыклапедыстау. 3 дапамогай ceaix вучняу Жьиибер

596

арганЬавау" шэраг навуковых экспедыцый па Беларуси, anicay мяс-цовую флору у даследаваннях, выдадзеных у Гародш i Вшьш.

Буйным прадетауюгом фшасофскай i фамадска-паштычнай думю быу Георгий Каншскь На правдгу 40 год (1755—1795) яго дзейнасць i литературная творчасць был! звязаны з Беларуссю. Кашнсю з'яуляуся прыхшьшкам Арыстоцеля i лопкау" эпох! Адраджэння. Ён даказвае юнаванне Бога як канечнай прычыны усяго юнуючага, л!чыщ>, пгго матэрыяльны свет складаецца з формы i матэрьп i г.д. Разам з тым у яго за^важаецца адыход ад схаластычнай артадоксн: ён спадзяецца на розум больш, чым на веру. Каюнею выказвае упэЗгаенасць у здольнасщ людзей пазнаваць навакольны свет, з павагай гаворьщь пра тэорьио Капертка, выказвае думю аб незшшчальнасщ розных формау магэры!, ix узаемаператварэннях. I хоць ён сганоуча ставщца да пры-родазнаучых навук, аднак, як духоуная асоба (ешскап магшёуси), рашуча выступав супраць атэютычных вывадау.

Дзейнасць епюкала надзвычай супярэчл^вая. Ён займауся праваа-барончай дзейнасцю — змагауся за захаванне i адраджэнне правас-лауя на Benapyci. У 1765 г. выстугау перад каралём Рэчы Паспаятгай у абарону правоу дысщэнтау. Прамова набыла широкую вядомасць у Еуропе, была перакладзена на многа мовы як узор абароны верацярп!масц{. Не атрымаушы разумения з боку улад Рэчы Паспал1тай, звяртауся з просьбам! аб дапамозе праваслауным, да paciftCKix 1мператрыц Шзаветы i Кацярыны П. Г.Кашнсю супрацьпа-стауляу бязладдзю Рэчы Паспалггай палггыку рэформ у Pacii, распа-чатых Пятром I. Епюкап щэал!завау працэсы, яюя адбывалюя у Pacii. Ён выяуля^ i абараняу 1нтарэсы Растискай 1мперы1, у межах якой нарадз!уся i выхоувауся. Актыуна з?дзельн!чау у Слуцкай канфедэрацы! у 1767 г., якая праходзша пры падтрымцы Pacii. Кашнсю адкрыу у Маг1лёве друкарню, духоуную сем{нарыю, сабрау шмат дакументау i павануу шэраг твора^ па псторьи праваслаунай Царквы, з'яв!^ся стваральниам Мшскай enapxii, у 1793 г. быу абра-ны у Сшщ, а праз 200 гадоу канан!заваны.