novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

Эйелдерде жатыр куык жэне тiк шек арасында, жамбас куысында орналаскан. ТумаFан эйелдерде массасы 40-50 г жэне квп туFан эйелдерде 90-100 г. Жатырдыц твменгi тарылFан соцы (мойын) кынаппен коршалFан. Жатыр iшi жатыр тутшне (жумыртка жолы) алып келетш жоFары екi тесiктi ушбурыш пiшiндi куыс. Жатыр куысы взiнiц сырткы тесiгiмен кынапка ашылатын (жатырлы жуткыншак) мойын каналымен жалFасады. Шырышты кабаты цилиндрлi кiрпiкшелi эпителийден турады, квптеген бездермен камтылFан жэне менструальдi циклiне байланысты взгеруге кабiлеггi.

Маточная труба - жатыр тYтiгi (tuba (salpinx) uterina), фаллопиев тYтiгi (tuba Fallopi; Г. Фаллопия бойынша), аналык суткоректшерде жумыртка клеткасы жумыртка жолынан жатырFа втетiн жумыртка жолыныц жоFарFы бвлiгi. Эйелдерде эрбiр екi жатыр туттнщ узындыFы 6-дан 20 см-ге дешн, квбiнесе 10-12 см. Жатыр тутш аналык жыныс безi мацында, жамбас куысына шуцFыма тэрiздi кецешп ашылады жэне жатыр куысымен жатыр т е с т аркылы байланысады. Жатыр тутшнщ перистальтикасы жэне жатырFа карай баFыггалFан шырышты кабаттыц кiрпiкшелi эпителийдiц жиырылуы урыктанFан жумыртканыц жатыр куысына козFалуын камтамасыз етедi.

Матрикс - матрикс (татын тiлiндегi mater-негiз свзшен), цитологияда курылымдар арасындаFы клеткаiшiлiк кещспкп толтырып туратын клеткалардыц негiзгi гомогенд немесе усак тYЙiршiктi заттары. ЭртYрлi курылымдарда оныц курамы белок, метаболиттер, иондар бойынша ерекшеленедi. ЦитоплазмадаFы матрикстыц мацызды рвлi клетканыц жартылай суйык ортасы ретiнде клеткалык метаболизм процешнде клеткалык курылымдарды бiр жуйеге бiрiктiредi жэне олардыц взара эсерш камтамасыз етедi.

Мегакариоциты - мегакариоциттер, укендш (40 мкм) дешн баратын CYткоректiлердiц кан жасалатын мYшелерiнде болатын клеткалар. Кан жасаушы баFан клеткаларынан дамиды. Ядросы полиплоидты, квптеген ядрошыктары болады; цитоплазмасында квптеген усак митохондриялар, вте жаксы дамыFан ГА, полисомалар жэне усак тушрш^ер кездеседi. Суткоректшерде мегакариоциттен канныц ую кызметiн аткаратын кан пластинкалары тYзiледi.

Мегалобласты	- мегалобластар	(мегало...	жэне . ..бласт де-
ген свздерден). Бiрiншiлiк эритробластар,			жоFарFы сатыдаFы
омырткалы	жануарлар урыFыныц	ерте даму	кезещндеп кызыл

91

кан клеткаларыныц бiр тYрi. Сарыуыз капшы^ыныц тамырында тYзiлген, бeлiнуге кабiлеттi, iPi клеткалар. Пiсiп - жетiлу процешнде мегалобластар тыFыздалынады, ядросы пикнозFа ушырайды, гемоглобин жинакталып, бeлiнуге кабшеттшгш жоFалтады, сeйтiп, олар мегалоцитке айналады. К¥Pсакiшiлiк дамудыц екiншi жартысында мегалобластардыц жацадан курылуы токталады.

Мегалоциты - мегалоциттер. ЖоFарFы сатыдаFы омырткалылар урыFыныц соцFы даму кезецiндегi кызыл кан клеткалары (бiрiншiлiк эритроциттер). Ол мегалобластардыц дифференциациясы (жiктелуi) нэтижесшде пайда болады. ¥рык улпаларыныц тыныс алуын жэне коректенуiн камтамасыз етедь Эмiрiнiц соцFы кезiнде eледi жэне организмнен жойылады. Олардыц кызметiн жшк майында курылFан екiншiлiк немесе наFыз эритроциттер аткарады.

Межклеточное вещество - клеткааралык заттар, жануарлар организмшщ эртYрлi дэнекер улпаларыныц негiзгi бeлiгi. Суйыктыктан (кан, лимфа плазмалары), талшыктардан (коллагендi, эластикалык, ретикулалы) жэне непзп заттардан немесе матрикстен (мукополиканттар, глюкозаминогликандар - гиалурон кышкылы, хондроитинкYкiрт кышкылы, т.б.) турады. Клеткааралык заттарды фибробластар, хондробластар, остеобластар синтездейдь Клеткааралык заттардыц негiзгi кызмет - тiректiк жэне трофикалык. Клеткааралык заттардыц макромолекулалары улпалар мен мYшелердегi клеткалардыц бiрiгуiн камтамасыз етедi.

Межклеточные контакты - клеткааралык байланыстар,

клеткааралык заттарды тасымалдау жэне сигнал беру, сонымен катар клетканыц бiр-бiрiмен механикалык байланысуы Yшiн кызмет етедi, клетканыц улпамен жанаскан жерiнде пайда болады. Клеткааралык байланыстардыц негiзгi тYрлерi: а) жай байланыстар - плазматикалык мембраналармен кeршiлес клетканыц кец сацылауы бар 10-20 нм, гликокаликс пен толтырылFан, мембранада маманданFан курылымы жок; б) клеткааралык кулыптар - ^ршшес клеткалардыц мембраналары тура сондай аракашыктыкка бeлiнген, бiрак иiледi, клетканыц Yстiнде иiлiмдердi калыптастырады; в) десмосомдар; г) тыгеыз байланыстар (непзшде эпителий клеткаларында кездеседi) - туйыкталу аймаFына жэне жабысу аймактарына бeлiнедi: (арадаFы байланыс): туйыкталу аймаFындаFы екi кeршiлес мембраналар eздерiнiц сырткы кабаттарымен бiрiгедi, бул аймак макромолекулаларды жэне иондарды eткiзбейдi, жабысу

92

аймаFындаFы мембраналар сацылаумен бeлiнген 10-20 нм, тыгеыз затпен толтырылFан, мYмкiн белокты затпен; д) сацылаулы байланыстар (жоFарFы eткiзгiштiк) - клеткаарлык ортаныц eткелi, эпителий жэне дэнекер улпаларыныц барлык тYрiне тэн, плазматикалык мембраналары 2-4 аралыкка бeлiнген, теменп молекулалык заттар цитоплазмадан бiр клеткадан баска клеткаFа тYседi. Кепшшк окиFада клеткааралык байланыстар ортадан Ca2+ ионын алып тастаFаннан бузылады. Клеткааралык байланыстардыц ерекше тYрлерi синапстар мен еимдш клеткасыныц плазмодесмасы болып табылады.

Межмышечное сплетение - булшыкетаралык врiм (pleaus myentericus). Ауэрбах eрiмi, булшыкет-iшек eрiмi, кеп eсiндiлi нейрондардыц жиынтыFы, нерв талшыктарыныц шокталып бiрiгуi жэне аскорыту трактысыныц моторлы кызметi; метасимпатикалык нерв жYЙесiнiц бeлiгi. Булшыкетаралык eрiм ецештщ, асказанныц, iшектiц циркулярлы жэне бойлык булшыкет кабаттарыныц аралыFында орналаскан.

Мезенхима - мезенхима (мезо... жэне грек тшшде enhyma мунда улпа деген маFынаны бiлдiредi). Кабатты курылысы жок кeбiнесе кепклеткалы жануар жэне адамныц урыктык дэнекер улпасы. Эр тYрлi урык жапыракшаларынан туратын клеткалардан тYзiледi. Энтожэне мезодермадан дамитын мезенхима энтомезенхима, ал эктодермадан (нерв жумыршасыныц материалы) эктомезенхима деп аталады. СYткоректiлерде энтомезенхима ересек организмнiц дэнекер улпасыныц тYрлi формаларына, канныц формалык элементтерше, кан тамырларына жэне тегiс булшык еттерге бастама бередi; эктомезенхимадан висцеральдi кацка, пигменттi клеткалар, микроглия жэне дерма бeлiктерi тYзiледi.

Мезодерма - мезодерма, (мезо... жэне дерма сездершен), мезобласт, кепклеткалы жануарлардыц ортащы урык жапыракшасы (губка жэне шеккуыстылардан баска). Эктодерма жэне энтодерма аралыктарында орналасады. Жалпак курттарда жэне немертиндерде мезодерма жолактары iшкi мYшелер арасыныц кецiстiктерiн толтыратын дэнекер улпаны бередi, сакиналы курттарда жэне кептеген баска омырткасыздарда мезодерма жолактары жуп сомиттер - екiншi куыс целомFа мYшеленедi. Омырткалыларда неруляция периодында урык хордасыныц бYЙiрiнен мезодерма арка ^ р ш ш ш к ) сегменттерi - сомиттерге, нефротомдарFа жэне сегменттелмеген курсак мезодермасы - бYЙiр пластинкаларына мYшеленедi. Эрбiр

93

ею жапыраншалардыц арасында целом тYзiледi. Мезодерма жэне оныц туындылары эктодерма жэне энтодерма туындыларыныц дамуына индуцирленген эсер беред^ жэне ез кезегшде, ол жантан индуцирленген эсер алады.

Мезолейцитальные яйца - мезолейциталды жумыртка (мезо...

жэне грек тшндеп lekithos - сары уыз сездершен), олиголецитальдi жумыртнаFа нараFанда сары уызы кеп, бiран полилецитальдыдан аз. Белiну типi бойынша (толын) голобластикалынна жатады, сары уызы жштелу жаFынан - телолецитальдi жумыртнаFа жатады. Мезолецитальдi жумыртна децгелек ауыздыларда, шемiршектi жэне CYЙектi ганоидтарда, желбезектi балынтарда жэне кептеген H0смекендiлерде кездеседi.

Мезотелий - мезотолий (мезо... жэне эпителий деген сездерден). Омыртналылардыц тесешш (выстилающих) дене нуысыныц серозды набыншасыныц бiр набатты жалпан эпителий. БYЙiр пластинкалардан дамиды. Полигональды, сирек кеп ядролы клеткалардан HуралFан, кiрпiкшелерi (теменгi сатыларда) немесе микротYкшелерi (сYтноректiлерде) бар. Мезотелий серозды суйынтынтыц жэне сорудыц нурылуына натысады. Клетканыц сыртны мембранасы глюкозаминогликанды набатпен жабылFан, сумен байланыста болады, себебi мYшенiц Yстiцгi бетi мен дененщ набырFасын, яFни бiр-бiрiнiц аранатынасын реттейдь

Мейбомиевы железы - Мейбома бездерi (Г.Мейбома атымен), кiрпiкшелi бездер, CYтноректiлер набаFында шемiршек налыцында орналаснан тYрiн езгерткен терi бездерi; шыFару тYтiктерi кiрпiктердiц негiзiне ашылады. Мейбома бездерi белетiн майлы секрет набантыц жиегiн майлап, жастыц аFып кетуше бегет болады. Адамныц жоFарFы набаFында 30-40, теменгi набаFында 20-30 бездер болады.

Мейоз - мейоз (грек тшндеп meiosis - азаю сезiнен), нэтижесiнде хромосома сандарында редукция (азаю) жYретiн жэне клетканыц диплоидты ^йшен гаплоидты кYЙiне ауысатын клетка белшушщ ерекше тYрi; гаметогенездiц непзп тYЙiнi. Мейозды жануарларда В. Флемиинг (1882) ашнан. Э. Страсбургер (1888) еамдштерде хромосома санында редукцияныц болатынын тапнан. Мейоз ДНК репликациясынан кешн жYредi (премейотикалын интерфазада). Ол кездейсон тэуелсiз гендердiц рекомбинациясын намтамасыз етедь Организмнiц емiрлiк циклiнiц орнына байланысты мейоз тYрiнiц Yш типiн беледк зиготалы, немесе бастапны (сацыраунулантар

94

мен балдырларда), зиготада урыктан кейiн жYредi жэне гаплоидты мицелидiц немесе талломныц тYзiлуiне, сосын спора жэне гаметаFа алып келедi; гаметалы, немесе со^ы (барлык квпклеткалы жануарларда жэне твменп сатылы всiмдiктерде), жыныс мYшелерiнде жYредi жэне гаметаныц тYзiлуiне экелш соFады; споралы, немесе аралык (жаFарFы сатылы всiмдiктерде), гулдену алдында жYредi жэне кейiн гамета тузетш гаплоидты гаметаFа алып келедi. Карапайымдыларда уш тYрi кездеседi. Мейоз нэтижесшде ДНК саныныц екi еселенуi бiр рет жYретiн екi реггiк ядроныц бвлiнуiнен турады, арасында интеркинез сатысы болатын мейоздыц екi бвлiнуi хромосома саныныц редукциясын алып жYредi. Сонымен бiрiнше бвлiнудегi валенггiлiктерде гомологты хромосомалар тарап кетедi, ал баскада - хроматидтер; екiншi бвлшуде, керiсiнше, бiрiншi биваленггiлiкте хроматидтер, ал екiншi - гомологты хромосомалар тарап кетедi (сондыктан бурын аталFан бiр бвлiнудi редукциялык, екiншiсiн эквациялык деген дурыс емес). Мейоздыц бiрiншi бвлiнуiдiц ерекшелiгi оныц кYPделi болуында жэне 5 сатыдан туратындыFында (профаза I). Лептотена (жщшке жiпшелер сатысы) - хромосома конденсациясыныц бастамасы, митоздыц бiршама жiцiшке хромосомаларымен жэне iPi ядроларымен ерекшеленетiн бастапкы профазасын еске тYсiредi. Зиготена ^ршкен жiпшелер сатысы) - гомологты хромосомалардыц жакындауы жэне конъюгациясыныц басталуы: соцында оныц барлык гомологтары биваленттерге бiрiгедi. Пахитенада (жуан жiпшелер сатысы) кроссинговер журедь Диплотена (екi жiпшелер сатысы) гомологтар серпуiнiц басталуы жэне хиазманыц пайда болуы квптеген басымды организмдерде диплотенада хромосоманыц болашак спиральдануы жэне ядро сандарыныц редукциясы журедц тек жануарлардыц сары уызы квп жиналFан ооциггерiнде (кейбiр балыктар, космекендшер, кустар, CYгкоректiлер), сол сиякты кейбiр жэндiктердiц сперматоциггерiнде, керiсiнше, деконденсирленедi жэне «шам щеткасы» тYрiне ие болады; хромосоманыц босауы РНК жэне белок активациясымен бiрге жYредi. Бул профаза I-дщ узак кезецi. Жэндiктерде «шам щеткалары» хромосома типi бiр жыл жэне оданда квп тiршiлiк ету1 мYмкiн, адамда - 12-50 жыл. Диакинез Yшiн (екi кабатты жштщ жекеленуi) хиазма сандарыныц жэне бивалентпц квлемдiк компактiлерiнiц азаюы тэн. Прометафаза I ядролык кабык фрагменггеледi жэне уршык бвлiну тYрi куралады. Метафаза I сатысында биваленттер экваториальдi пластинка тузе отырып уршык экваторыныц бойына жиналады. Ана-

95

фаза I гомологты хромосомалардыц жэне хроматидтердщ клетка полюстарына карама-карсы козFалуы басталады. Телофаза I жэне интеркинез гашетен клеткаларда кезедеседi, бiрак мiндегтi тYрде емес. Мейоздыц екiншi бeлiнуi шартты тYрде сатыларFа бeлiнедi: профаза II, прометафаза II, метафаза II, анафаза II жэне телофаза II; кейде екi алFашкы сатылар тYсiп калады. Мейоз кезiнде бiр бастапкы диплоидты клеткалардан 4 гаплоидты генетикалык эр тектi клеткалар тYзiледi. Мейоздыц тYбегейлi негiзi оныц вариациясында эртYрлi организмдер топтарында сакталады.

Меланизм - меланизм (грек тшндеп melas - кара сeзiнен), 1) жануар улпасында кара (каралау, кара - коцырлау) меланин пигментiнiц Yлкен мeлшерде кeрiнуi. 2) популяцияда eзгеше караFа боялFан eзгеше тYрлердiц саныныц eсуi. Кара, коцыр, сур, немесе жирен тYCке боялFан жабындыныц сырткы тYсi мунда меланиндердiц бар болуына байланысты. Меланизм - эртYрлi генетикалык непзде пайда болады жэне сурыптаудыц салдарынан болуы да мYмкiн, егер кара шшшдер ашык тYCтiц алдында басымдылык алса. Индустриалдык меланизм - кара пiшiндi кeбелектердiц пайда болуы меланистикалык тYрлердiц табиFи iрiктеу нэтижешнде ластанFан жерлерден шыFуы.

Меланины - меланиндер, кара, коцыр немесе сары пигменттер. Меланин молекулалары тирозин жэне белок полимерлерлершщ туындыларымен кYPделi кешен тYзедi. Жануарлар жамылFысына, бiраз жемю кабыFына жэне т.б. бояу береди Омырткалыларда арнайы пигменгтiк клеткада - меланоцитте жэне меланофорада (меланосом матриксiнде) курылады. ¥лпада меланиндер белоктармен байланыскан. Клеткада меланиннiц саны мен орналасуы терiнiц, шаштыц, кабыкшаныц жэне адам кeзiнiц баска да курылымы (антропологияда мацызды нэсшдш белгi) пигментацияFа тэуелдi. Меланиндер баска пигменттермен катар (каратиноидтар, птериндер жэне т.б.) аFзаныц коршаFан ортаFа рецдiк бейiмделуiне, бояу КорFаушылыFыныц калыпка келуiне де катысады. Гомойотермдiк (жылыкандылар) омырткалыларда меланиндер температураны реттеуге, жарыктык эсер ету корFанысын юке асыруFа катысады. Терiде меланиннiц калыптасуы жэне жиналуы ультракYЛгiн сэулелердiц эсершен кYнге кYЮдiц кeрiнуiнен жэне секшлдщ шыFуынан кeрiнедi. Меланиндердi ыдырататын клеткалар катерлi iсiкке меланолFа алып келуi мYмкiн. Меланин биосинтезiнiц токтауы шаштыц аFаруын болдырады.

96

Меланотропин-меланотропин, омырткалылардыцаденогипофизшщ аралык бeлiмi ецщретш, меланоциттердi стимулдайтын гормоны, интермедин; меланиндердщ синтезiн кeбейтедi, сонымен катар терi жабындысындаFы пигменттi клеткалардыц (меланоциттер жэне меланофорлар) санын жэне мелшерш арттырады. Химиялык табиFаты бойынша - полипептид. Меланотропиндердщ екi тYрiн ажыратады. Омырткалылардыц a-меланотропиндерi 13 аминкышкылдарыныц калды^ынан турады, эртYрлi тYрлерде бiрдей курылысты келедi. b-меланотропиндерiнiц молекулаларыныц тYрлiк eзгешелiктерi болады; кептеген CYткоректiлерде ол 18 аминкышкылдарыныц калдыктарынан (адамныц 22 аминкышкылынан 18 аминкышкылдарыныц белш маймылдардыц b-меланотропиндерiне сэйкес келедi) турады. Барлык меланотропиндердщ курылымында гормондардыц белсендiлiгiне жауап беретiн 7 аминкышкылдарынан фрагмент кездеседi. Бул участок кортикотропин, липотропиндердщ полипептидтi пзбегшщ курамына кiрiп, олар меланнiц белсендшгш арттыруFа себепшi болады. Меланотропиндердiц жануарлардыц мшез-кулкына, тер бездерiнiц секрет белу кызметше, т.б. процестерге эсерi болуы мYмкiн. Меланотропиндердiц секрециясы гипоталамус гормондары аркылы реттелiнедi.

Меланофоры - меланофорлар (грек тшшдеп melanos - кара жэне phoros - алып жYPу сeздерiнен). Жануарлардыц пигмент клеткалары (сущоректшерден баска). Меланофорлар баска да пигмент клеткаларымен (иридофор, ксонтофор) бiрге меланос клеткаларыныц араласуымен (дисперсия и агрегация) терi жамылFысыныц тYсiнiц тез eзгеруiне катысады. Омырткалыларда дисперсия гипофиз гормоны - меланотропиннщ эсершен, ал агрегация - эпифиз гормоны - мелатониннщ эсершен пайда болады.

Меланоциты - меланоциттер (грек тшшдеп melas, melanos - кара ж э н е . цит сездершен). Адам мен жануарлардаFы пигментп клеткалар (сYткоректiлерде-жалFыз); меланиндi синтездейдi, жабынныц жэне дененщ iшкi кабыкшасыныц кара, коцыр, сур, сары TYC болуына себепшi болады.

Меланоцигтегi меланиндер меланостыц белоктык матриксiнде синтезделiнедi, нэтижеде тирозиннщ ферменгтiк тотыFуы жYредi. Бос эпидермальды меланоциттер мен дермальды меланоцигтердi

шаш	жэне	канат фолликулдарына, дененiц ш ю кабыкшасына
жэне	кeздiц	улпалы эпителиалды меланоцитiне карап ажырата-

97

ды. Олар кызметпк курылымсыз митозFа кабшетп, козFалуыныц жэне взгеруiнiц нэтижесiнде двцгелек турден жулдызшалы турге ауысады; шшшшщ взгеруi оларда пигменггiц кайта таралуына жэне дененiц тYсiнiц взгеруiне экеледь Меланоциггегi меланиннiц синтезi УФ-сэуленщ жэне меланотропин гормоныныц эсерлерiнен артады. Адамда эпидермальдi меланоциттер терiнiц мальпиги кабатыныц клеткаларымен бiрге курылымды яFни активтi фагацитоз жолымен меланоциггердi табатын жэне меланиндердiц санын бакылайтын; меланоциггердiц саны мальпиги клеткаларыныц санымен салыстырFанда тура 1/36, бул кврсетюш расаларFа тэуелсiз. ЭртYрлi нэсшдердеп адамдардыц тYсiнiц бiрдей болмауы меланостыц санымен жэне ерекшелiктерiмен аныкталады.

Мембранный потенциал - мембраналык потенциал. TiPi клеткалардаFы цитоплазма мен клетадан тыс суйыктык арасында болатын электрлiк потенциалдардыц тYрi.

Менструальный цикл - етек^р циклы (латын тiлiндегi menstruus - эр айлык свзiнен), аналык приматтардыц, сонымен бiрге адамныц сырткы квршю кан аFу болып келетiн (менструация), жыныстык цикль Менструальдi цикл, сол сиякты жыныстык цикл урыгеы ана курсаFында дамитын барлык жануарларда жумырткада жэне жыныстык шытару жолдарында синхронды кезендi взгеруден турады. Егер жуктшк болмаса жатырды твсеп жаткан эндометрийдщ беткi кабаты тYсiп калып, одан жыныстык шытару жолынан канды бвлю пайда болады. Сосын жаца етекюр циклы басталатын тыныштык сатысы келедь Етеккiр циклы мен эстральдi циклдiц кYЙлеуi уксас емес, етеюр циклымен цикл аякталады, ал куйлеу циклдiц ортасында болатын овуляциямен дэл келед^

Меробластические яйца		- меробластикалык жумыртка
(грек тшндеп	meros -	бвлш, улес жэне бласт свздершен) жш
бвлшектенетiн	жумырткалар. Меробластикалык жумырткаларFа

сарыуызFа бай телолейцитальды жумырткалар (бас аякты моллюскалар, акулалар, бауырымен жорFалаушылар, кустар) жэне центролейцитальды жумырткалар жатады. Меробластикалык жумырткалар - жартылай, толык емес бвлшектенетш жумырткалар.

Мерокриновые железы - мерокриндi бездер (грек тшндеп merosбвлiк, улес жэне krino - шыFарамын свздерiнен). Без клеткалары бiрнеше рет секрет шыFарFанда клетка кабыкшасы мен цитоплазманыц бузылмай бYтiн куйде калуын камтамасыз етедь Мерокриндi бездерге iшкi секреция бездерi жэне квбiнесе экзокриндi

98

бездер жатады. Бурын мерокриндi бездер деген терминнщ орнына кейде эккриндi бездер деген термин колданылды.

Мерцательный эпителий - кфшкше.л эпителий, бiркабагты, бiр немесе кeп ядролы эпителий, апикальдi полюстегi клеткалардыц КOЗFалмалы кiрпiкшелерi болады. Бiр кiрпiкшелi клеткада 500ге жуык кiрпiкше бар. Эрбiр юршкшенщ узындыFы 10 мкм-ге дейiн, 1 секунд ш в д е 30 рет тербелю жасайды. Катар орналаскан кiрпiшелiлер бiр мезгiлде козFалыс жасайды, нэтижесiнде пластыц Yстiцгi жаFында 102-103 мкм/с жылдамдыкпен таралатын кiрпiкшелi клеткалардыц толкыны ^ршедь Кiрпiкшелi эпителий кeпклеткалы жануарлардыц гашетен топтарында мысалы, нематод пен буынаяктыларда кездеседi. СYткоректiлер мен адамдарда кiрпiкшелi эпителий ауа eткiзгiш жолдарда, юршкшелердщ соFуы шац-тозацдарды шыFаруFа себепкер болса, жыныс жYЙесiнiц кейбiр бeлiмдерiнде жумыртка клеткасын суйыктыктыц баFытымен жылжытады.

Метаболизм - метаболизм (грек тшндеп metabole - алмасу, ауысу, eзгерiп кету сeзiнен), 1) зат алмасу; 2) бiр сeзбен айтканда барлык реакциялардыц жиынтыFын камтитын аралык алмасу, яFни, ферментативпк клеткаларFа аFып келетiн жэне кYPделi байланыстардыц ыдырауын, синтезiн, eзара eзгерiсiн камтамасыз етуiн айтады. Мысалы, eнiмнiц кeмiрсуларFа ыдырауын (пируват) тотыFудан кешн (ацетил Ko-A) май кышкылдарыныц синтезше пайдаланылады, белоктардыц ыдырауы кезiнде тYзiлген кейбiр аминкышкылдары глюконеогенез Yшiн материал болып табылады. КлеткалардаFы кандай да бiр заттардыц ферменгтiк eзгерiстерiнiц жYЙелiлiгi метаболикалык жолмен аныкталады, ал тYзiлген аралык eнiмдер - метаболиттер деп аталады. Жай байланыстардан кYPделi байланыстардыц биосинтезiне экелетiн метаболизм реакциясын - анаболикалык, ал олардыц жиышъ^ын - анаболизм деп атайды. Бул реакциялардыц барлыFы энергияны кажет етiп, олардыц eгу мYмкiншiлiгiн камтамасыз ететш реакциялар, буларды эндоргоникалык деп атайды; кYPделi байланыстардыц жай байланыстарFа ферменгтiк ыдырауы катаболизм (гидролиз, тоты^у) процестерiнiц жиынтыFын курайды. Осы реакциялар кезiнде (экзергоникалык деп аталады) бос энергия жYЙесiнiц коры азаяды. Метаболизмнщ анаболизм жэне катаболизм деп аталатын екi жаFы да уакыт жэне кещстж бойынша бiр-бiрiмен eте тыгеыз байланысты келедi.

99

Метаплазия - метапалазия (грек тшшдеп metaplsso - езгеру, баска TYPre кешу сезшен). Организмде бiр тYрлi улпаныц екiншi тYрге eзгеруi. Омырткалылырда метаплазия куйрыкты космекендiлердiц кез буршаFы мен кез торшасыныц (сетчатки глаза) регенерациясы кезiнде болады, яFни, касац кабыктыц пигмент клеткалары кез буршактыц клеткаларына, ал пигменгтi эпителий - тор кабатыныц клеткаларына айналады.

Механика развития - даму механикасы. Организмнщ жеке даму механизмдерiн TiPi урыктарFа тэжiрибе жасау аркылы зергтейтiн эмбриология бeлiмi. XIX F. 1980-жылдарында В. Ру орнаткан даму механикасы XX F. бiрiншi жартысында каркынды дамыды. 1940 ж. бастап даму механикасыныц цитологияFа, генетикаFа, эмбриологияFа, биохимияFа жэне молекулалык биологияFа жакындау нэтижесiнде биологиялык зерттеудщ кешендi баFыты - даму биологиясы дамыды.

Механорецепторы - механорецепторлар, жануарлардыц сенсорлы курылымдары, олар сырткы ортадан немесе ш ю мYшелерден эртYрлi тiтiркендiргiш механизмдердi кабылдайды. Омырткалыларды 2 негiзгi тYрге бeледi.

1-™i TYP рецепторлары - бiрiншiлiк рецепция актюше катысатын мамандандырылFан тYктi-кiрпiктi курылымдары болады, мысалы, сенсорлы мYшелердiц механорецепторлары.

2-™i TYP рецепторлары - механикалык эсерлерге сезiмталдыFы аз, арнайы курылымдары болмайды (кiрпiкшелерi жок), эсердi кабылдауды механосезiмтал мембраналы нервтiц шеткi бeлiмдерi жYзеге асырады (мысалы, омырткалылардыц улпалык механорецепторлары). Эдетте, кeбiнесе нервтщ шеткi бeлiмдерi капсулаFа косылFан немесе сезiмтал тYкпен не шашпен байланысты болады. Мысалы, кустар мен CYткоректiлерде терiнiц механорецепторлары Мейснер жэне Пачини денешштер^ Маркеля дискшер^ фолликулдыц TY^n рецепторлары жэне т.б. тYрiнде болады. Омырткалыларда механорецепцияны сенсорлы сенсиллалар, статоцисталар, хордотоналды мYшелер жYзеге асырады. Механорецепторлардыц дамуында, мYшеленуiнде, жумысында негiзгi рeлдi организмнщ eмiр CYPУ жаFдайы алады. Солайша, барлык бiрiншiлiк су жануарларында бYЙiр сызык мYшелер жYЙесi дамышан, эхолокацияны колданатын организмдерде (мысалы, жарканаттар, дельфиндер), есту мYшелерiнiц механорецепторлары шаFылысатын немесе шыFарылатын ультрадыбыстарды

100