novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

в

58. Вакуоли - вакуольдер (кeпiршiктер), (француз тшндеп vacuole, латын тшндеп vacuus - бос, кур сeзiнен). Жануарлар мен eсiмдiктер клеткаларыныц цитоплазмаларында кездесетiн мембранамен КоршалFан, iшi суйыктыкка толFан куыстар. Карапайымдардыц цитоплазмасында ферменттерге толы аскорыту вакуольдерi жэне кысымды реттеу мен бeлiп шыFару кызметш аткаратын жиырылFыш вакуольдер орналасады. Кeпклеткалы жануарларда негiзiнде аскорыту вакуольдерi жэне курамында ерiту (ыдырату) ферменгтерi (гидролаза) шоFырланFан аутофагосомдар кездеседi.

Эсiмдiк клеткаларындаFы вакуольдер жартылай eткiзгiштi мембрана - тонопластпен коршалFан эндоплазмалык тордыц туындысы. всiмдiк клеткаларындаFы вакуольдердiц барлык жYЙесi акуомом деп аталынады, жас клеткада каналшалар мен кeпiршiктер жYЙесi тYрiнде карастырылса, клеткалардыц eсуi мен дифференциалдануы кезiнде олар улFайып, жетшген клеткалардыц 70-95% кeлемiн алатын Yлкен, орталык вакуольге айналады. Вакуольдердщ шырыны - pH 2-5 аралыFындаFы сулы суйыктык, курамында бейорганикалык жэне органикалык туздардыц (фосфаттар, оксолаттар) судаFы ерiтiндiсi, канттар, аминкышкылдары, белоктар, зат алмасудыц соцFы eнiмдерi немесе улы заттар (танниндер, гликозидтер, алкалоидтар), кейбiр пигменттер (антоциандар) болады. Вакуольдердщ кызмет су-туз алмасуын реттеу, клеткадаFы тургорлык кысымды сактап туру, суда еритш тeменгi молекулалы метаболигтердi, кор заттарды жинау жэне зат алмасудан кешнп улы заттарды шыFару.

Веретено деления - белшу уршькы, ахроматиндi уршык. Митоз жэне мейоз кезецдершде хромосомдардыц ажырасуын камтамасыз ететiн микротYтiкшелер жYЙесi. Бeлiну уршыFы прометафазада пайда болып телофазада жойылады. Бeлiну уршыFыныц жiпшелерi микротYтiкшелер шоFырын курап, поляризациялык микроскоп аркылы тiрi клеткаларда кeрiнуi мYмкiн. Бeлiну уршыFыныц курамында микротупкшелердщ екi негiзгi: полюстен таралатын жэне хромосом кинетохорынан таралатын тYрлерi болады. Хромосомныц ажырауы хромосомалык микротYтiкшелердiц кыскаруы нэтижесiнде полюстерге карай бiршама жылжуынан жэне микротYтiкшелердiц узаруынан болуы мYмкiн, бiрак накты жылжу механизмi белгiсiз. Бeлiну уршыFы астральдi (кeпклеткалы

21

жануарлардагы анык кврiнетiн полюстерiмен) жэне анастральдi (всiмдiктердегi айкын полюстерiнсiз) болуы мYмкiн. Бвлiну ^ршыгы микротYтiкшелердiц орталыкка жиналуымен косылып митотикалык аппаратты тYзедi.

Вителлогенез - вителлогенез (латын тiлiндегi vitellus-сарыуыз жэне

...генез свздерiнен), сарыуыздыц тYзiлуi, синтезделуi жэне ооциттерде сарыуыздыц жинакталуы. Б^л процесте ооцит к¥рылымыныц катысуы оогенездiц тYрiне байланысты. Солитарлы оогенез кезiнде саруыз белоктары ооцитпц тYЙiршiктi эндоплазмалык торында синтезделедi, ал белоктарга квмiрсулардыц байланысатын жерi Гольджи кешешнде сарыуыз тYЙiршiктерi калыптасады. Алиментарлы оогенез кезiнде сарыуыз белоктарыныц негiзгi массасы аналык безден тыс синтезделшш, ооцитке пиноцитоз жолымен гемолимфа немесе кан аркылы тYседi, ал сарыуыз тYЙiршiктерi пиноцитоз квпiршiктерiндегi вителлогенин белоктары бiр-бiрiмен жэне Гольджи кешешндеп заттармен араласып калыптасады. Кейбiр моллюскалар мен космекендiлердiц тYрлерiнде саруыз тYЙiршiктерi кристалл к¥рылымды келед^ ол митохондрияныц iшiнде калыптасады, бiрак б^л жагдайда сарыуыз белоктарыныц шыгу квзi белгiсiз.

Вителлофаги - виттеллофагтар (латын тшндеп vittellus - сары уыз свзiнен). Жэндiктердiц, шаянтэрiздiлердiц, врмекшшердщ ж^мыртка клеткалары Yстiртiн бвлшектенгеннен кешн сары уызда калып койган клеткалар. Б^л клеткалар болашак ^рыктыц денесш к¥руга катыспайды. Вителлофагтардыц эсерiнен сарыуыз фрагментациясы жYрiп, организм дамуыныц кеш кезецiнде оныц сiцiрiлуi втедi деп жорамалданады.

Включения клетки - клетка косындылары. Зат алмасу процесше байланысты цитоплазмада пайда болатын жэне квбешп, азаятын эртYрлi заттардыц жиынтыгы. Клетка косындыларыныц химиялык к¥рамы мYшелердiц, ^лпалардыц, клеткалардыц мамандануына байланысты. Ец квп таралган корекпк кызмет аткаратын клетка косындылары - май тамшылары, гликоген тYЙiршiктерi, ж^мыртка клеткаларындагы сары уыз. Эсiмдiктерде клетка косындылары - крахмал, алейрон дэндерi жэне май тамшылары тYрiнде кездеседь Сонымен катар клетка косындыларына жануарлардыц без клеткаларындагы секреторлы тYЙiршiктерiн де, всiмдiк клеткаларындагы т^здардыц кейбiр кристаллдарын да жаткызады.

22

Влагалище - кынап (vagina), 1) eсiмдiктер мен жануарлардыц эртYPлi мYшелерiндегi коршау, мысалы, сiцiр кынабы, жYЙке талшыктарыныц кынабы. Жапырак кынабы - тYтiк немесе науашык тYрiндегi кецдеу келген жапырактыц тeменгi бeлiгi. Кeптеген eсiмдiктерде жапырактыц тeменгi бeлiгi редукцияFа ушыраFан немесе бiр Fана кынаптан турады. Кынаптыц болуы (немесе болмауы) жэне пiшiнi eсiмдiктер систематикасында пайдаланылатын туракты белгiлер; 2) жануарлардаFы терi жамылFысы кызметiн аткаратын кейбiр мYшелердiц орнын айтады (кауырсын кынабы, шаштыц кынабы, жыландардаFы тiлдiц кынабы); 3) жатыр мойны мен несеп тYзу синусын байланыстырып, кынаптыц кiреберiсiн тYзетiн аналык CYткоректiлердiц жыныс тYтiгiнiц с о ^ ы бeлiмi. Калталыларда, туяктыларда, кемiрушiлерде, приматтарда кынап пен кiреберiсiн кыздык перде бeлiп турады.

Возбудимость - b^Ffa^^i^. Тiрi клеткалардыц, мYшелердiц, тутас организмнщ (карапайымдылардан адамFа дейiн) тiтiркену эсерш кабылдап, OFанкозуаркылыжауап беру кабшеттшп. КозFыштыктыц шеп - тiтiркену шамасы. Адекваттык ттркенулердщ (химиялык, механикалык) эсерiне мембраналык потенциал мен иондык eткiзгiштiктiц eзгеруi нэтижешнде жауап беру касиетiне байланысты козFыштык маманданFан сезiмтал клеткалар мембраналарымен байланысты келедi. ЭртYрлi улпалар Yшiн тiтiркенуге жауап беру реакциясыныц жылдамдыFы, узактыFы, кыркындылыFы бiрдей болмайды. КозFыштык тiтiркенудiц бiр тYрi ретiнде эволюция процесiнде мамандаотан улпалардыц дамуына, эсiресе жYЙке жYЙесiне тэн болып калыптасты. КозFыштык терминш жYЙке жYЙесiнiц жэй-кYЙiн, жYЙке-психикалык кобалжуларды баFалау Yшiн колданады.

Возбуждение - козу. Физикалык, физикалык-химиялык жэне кызметпк eзгерiстер жиынтыFымен сипатталынатын, тiрi клеткалардыц жауап реакциясы. Козу кезiнде ^ i жYЙе физиологиялык тыныштык кYЙден бiршама кызмегтiк кYЙге eтедi. Жергiлiктi козу сырттан келетiн (рецепторлык мембрана) немесе баска жYЙке клеткаларынан келетiн (постсинаптикалык мембрана) тiтiркенудi кабылдауFа мамандаетан клетка мембранасыныц бeлiгiне тэн. Козу ттркену эсерiнiц кYшiне байланысты артады жэне тiтiркенуден кейiн бiрден пайда болады. Жергiлiктi козу мембрананыц сырткы жэне клеткаiшiлiк иондарды тацдап eткiзуiнiц артуына байланысты жэне бетпк (мембраналык) потенциалдыц терiс eзгеруi тYрiнде кeрiнедi. Жергiлiктi козу

23

кезшде жYЙке немесе б^лшыкет клеткаларыныц аксондары мен немесе баска жYЙке клеткалармен байланысу аймагындагы рецепторлык жэне генераторлык потенциалдар мацызды кызмет аткарады. Жергiлiктi козудыц шегi болмайды, жылдамдыгыныц артуы мен тeмендеуi амплитуда бойынша жэне ттркену эсерiнiц ^зактыгына, кYшiне байланысты езгерш отырады. Жергiлiктi козу шегiнiц артуы кезшде козудыц таралуы туындап, бiрден максимум амплитудага жетедi. ЖYЙке немесе б^лшыкет клеткаларында козу эсер ету потенциалымен катар жYредi. Эсер ету потенциалы ете алшак кашыктыкта жYЙке талшыктары аркылы акпараттыц тез барлык клетка мембраналарын бойлай таралуыныц токтап калмауына кабiлеттi келедi. Эсер ету потенциалы б^лшыкет клеткаларында миофибриллдердiц жиырылгыш аппаратын белсендетедi, ал жYЙке клеткаларыныц аксон ^штарында эсер етушi ^лпага катысты козуды немесе тежеудi болдыратын химиялык зат - медиаторларды eндiредi. Эсер ету потенциалы кезшде клетка толыгымен ынталануга кабiлетсiз келедi, эсер ету потенциалы аякталганнан кейiн козу бiртiндеп калыптасады.

Козу реакциясында электрлiк, к¥рылымдык, химиялык (ферменттiк), физикалык (температура) жэне баска да процестер мацызды рел аткарады. Козу кезшде цитоплазмага енген Na+ жэне Ca2+ иондары мембрананыц ею жагындагы жэне белоктар мен фосфолипидтердi синтездеуге багытталган, сонымен катар мембрана мен цитоплазманыц езш жацартуга арналган Na+, K+, Ca2+ иондарыныц концентрациясыныц тецсiздiгiн бастапкы калпына келтiретiн ферменттiк процестердi белсендетедi. Жергшкп козу коздыргыштыц сипаттамасын кeбiрек кайталауга кабiлеттi болса, таралушы козу б^л сипаттаманы жYЙке импульстарыныц жшлшмен, ягни б^л жиiлiктi уакыт жэне импульстщ узактыгы бойынша, сонымен катар акпаратты жYЙке eткiзгiштерi аркылы таратуга кабiлеттiлiгiн езгерте отырып кодтайды.

Волосы - тYKтер (pili), мYЙiздi жшшелер, адам мен CYткоректi жануарлардыц терi эпидермисiнiц туындысы. ТYктердiц жиынтыгы терще тYктi жабын тYзiп, оны закымдалу мен суып кетуден сактайды. Кейбiр жануарларда тYктер кылтанга (шошкада), инеге (кiрпi, жайранда) немесе мYЙiздi кылтанга айналган; эпидермис кабаты калыц жануарларда (мYЙiзт¥мсык) немесе май кабаты кYштi жетiлген жануарларда (киттерде) тYктер редукцияга ^шыраган. ТYктер багытталынган, сезгiш (вибрассалар), мамык болып белшедь ТYктiц 85-91% кератиннен тирады. Эрбiр тYктiц

24

кутикулалы, кыртысты (пигменггi), взегi деп аталатын Yш кабаты болады жэне взек (тершщ беткi кабатындагы тYктiц бвлiмi) пен тYбiрге бвлiнедi. ТYктiц тYбiрi эпителий кабатында дэнекер ^лпалы капшыкпен капталган (кынап пен капшык бiрiгiп, тYк фолликуласын тYзедi) терiнiц терещнде орналасады жэне тYбiрi кантамырларына бай дэнекер ^лпалы емiзiкшеге (тYк пиязшыгы) енiп т^ратын кецейген бвлiгiмен аякталады. ТYк пиязшыгыныц твменгi бвлiгiндегi эпителий клеткалары тYктiц всуiне себеп болатын матрикс болып табылады. ТYк фолликуласы (эпидермистiц дермага бiрiгiп кетушен дамиды) тYктi мезгiл-мезгiл вндiредi (всу кезещ тыныштык кезецiмен ауысып тирады). Эсу кезiнде тYктiц матриксiндегi тYк клеткалары квбейедi (тYк узарады), тыныштык кезещнде матрикс атрофияга (сему) ^шырап, нэтижеде тYк тYбiрi сорылып, тYк фолликуладан тYсiп калады. ТYктiц тYсуiне дейiн эпителийлiк кынап дерма кабатына карай всiп, ескi тYк емiзiкшесiн коршап, жаца всуi басталынады. Квптеген жануарларда тYк жабындары маусымдык алмасуда жацарып отырады. Адамда, анасыныц к¥рсагында жаткан ^рыктыц сегiз айлыгына дейiн ^рыктык тYкпен жабылады, туылган кезде тYктер басында, касында, юршгшде калады; жыныстык жетiлу кезiнде касагада, колтык астында, ер адамдардыц денесшде, бетiнде пайда болады. Жаца туылган нэрестелерде тYктiц всу жылдамдыгы 0,2 мм/ тэулiгiне, кейiнiрек 0,3-5 мм/тэултне артады. ТYктiц жалпы таршшк ету ^зактыгы дене бвлiгi мен тYк тYрiне байланысты келедi, мысалы, кастыц, кiрпiктiц, колтыкастыныц тYктерi 3-4 айда тYседi, бастыц тYгi 4-6 жылдан кейiн тYседi. Ересектерде дене бвлтне байланысты 1 см2 тYктiц саны 40-тан 880-ге дейiн взгерш тирады. Бастагы шаштыц тYрi (тш, толкынды, б^йра болуы) жэне сакалдыц всу децгейi - мацызды антропологиялык белгiлер болып табылады.

Воротничковые клетки - жаFалы клеткалар, хоаноциттер. Губка денесшщ iшкi бетiнастарлайтынэпителийклеткалары. Квптеген микроворсинкалардан т^ратын цитоплазмалык "жагамен" коршалган талшыктармен жабдыкталган. Жагалы клеткалардыц орналасуына байланысты губкалар к¥рылысыныц Yш тYрiн ажыратады. Жагалы клеткалар губка денесiнде су агысымен баFыггалынатын ток к¥рап, корекпк заттарды ¥CтауFа жэне жеке бвлштерш корытуFа жаFдай жасайды, сонымен катар эпителий кабатынан шыFып, бос амебоциттерге айнала алады.

25

Вторичные половые признаки - екшшьшк жыныс белгiлерi. Бiр жынысты жануарлардыц екiншi жынысты жануарлардан ажырататын ерекшелштер жиынтыгы (бiрiншiлiк жыныс белгiлерiн носпаганда). Жыныстын жетiлу кезiнде жыныс гормондарыныц эсерiнен дамиды. Таранты тYPде (мысалы, дене пропорциясы мен пiшiнiн ажырату кезiнде, тYсiне; аталын арыстан мен павианныц жалына, аталын т^янтылардыц мYЙiзiне) немесе тек нана ж^птасу айларында гана (кейбiр балынтар мен н¥стардыц тYсi мен ж^птасу тYрлерiнiц езгеру^ санталынады. Сонымен натар екiншi жыныс белгшерше ж^птасу мiнез-н¥лны да жатады ("намнорлын жасау", ^я салу т.б.). Екiншi жыныс белгiлерi эр жынысты дараларга бiрiнбiрi тануга, табуга кемектеседi, гонадалардыц жетiлуi мен аналын жыныстын мшез-н¥лынты ынталандырады, жыныстын с^рыпталу кезiнде Yлкен рел ойнайды. Адамдардагы екiншi жыныс белгiлерi - дене ш ш ш мен пропорциясыныц айырмашылыгы, тYк жабындысы бойынша, майдыц жинанталуы, дауыс ыргагы, эйелдердегi CYт безi мен ер адамдар кемейiндегi шыгыцны шемiршектiц болуы.

26

г

Гамета - гамета (грек тшндеп gamete - эйел, зайып, gametes-ер, кYЙеу сездершен). Жануарлардыц немесе еамдштердщ жыныс клеткасы. Тукым куалайтын белгiлердi ата-анадан урпакка бередi. Хромосом саны гаметаларда гаплоидты болады. ¥рыктану нэтижесiнде екi гамета косылып зиготаны курайды. Диплоидты зиготадан жаца организм пайда болады. Морфологиясы бойынша гаметаны бiрнеше жыныс процестерiнiц тYрiне бeледi: гетерогамия, изогамия, зигогамия.

Гаметогенез - гаметогенез (гамета жэне ...генез). Жыныс клеткаларыныц (гаметалардыц) дамуы. Аталык жыныс клеткалардыц (сперматозоидтардыц) дамуын - сперматогенез, аналык жыныс клеткалардыц (жумырткаклетканыц) дамуын - оогенез деп атайды. Жануарларда гаметогенез диффузды тYрде (гаметалар губкалардыц, кейбiр шеккуыстылардыц, жалпак к¥рттардыц денесiнiц кез-келген жерiнде дамиды) жэне белгiлi бiр орында дамиды (гаметалар кептеген жануарларда жыныс бездерi - гонадаларда дамиды). Кептеген омырткасыздар мен омырткалыларда гаметалар эмбриогенездщ эктонемесе энтодермасынан немесе белшектенудщ бiрiншi бeлiнуiнен кейiн жекеленетш бiрiншiлiк жыныс клеткаларынан (гоноциттерден) тYзiледi. Гаметогенездiц ерте кезецiнде омырткалылар мен кейбiр омырткасыздар урыгында гоноциттер болашак гонадалар бастамасынан алшак жерде тYзiлiп, жштелудщ соцгы орнына кeшедi (кан агысымен, дамушы улпалардыц пластымен, белсендi козгалу жолымен). Гаметогенез кеш eтетiн жануарларда (гидралар, кабыктылар, майлышепте) гаметалардыц тYзiлу орны мен жiктелу аймагы сай келедь Гоноциттердiц жыныс детерминациясынан кешн, гонадалардыц соматикалык улпаларына байланысты аталык жэне аналык жыныс клеткаларыныц дифференциациясы мен кeбеюi басталады. СYткоректiлерде сперматогенездiц жекелеген кезендерi жэне процесс толыгымен, тутас уакыт бойынша катац негiзделген. Олардыц жылдамдыгы гормондык факторлардыц эсерiне тэуелдi емес. Оогенез кезещнде жумырткаклетканыц жетiлуi уакытка гормондык эсерлерге тэуелдi созылады. Гаметогенездi оогенездiц бастапкы кезецi деп карайды. Ондагы болган eзгерiстер урыктанган жумыртканыц жэне болашак организмнiц дамуына керi эсерiн тигiзуi мYмкiн.

27

Гамия - гамия (грек тшндеп gamos - неке свзшен). Жыныстык карым-катынасты кврсететш кYPделi свздердiц бвлiмi, мысалы, моногамия, гологамия, автогамия.

Гамоны - гамондар (грек тшндеп gamos - неке свзшен). Жыныс клеткаларыныц кездесуш жэне бiр-бiрiмен косылуын камтамасыз ететiн, жыныс клеткаларынан бвлшетш заттар. Аналык жыныс клеткасы гиногамонды, аталык жыныс клеткасы андрогамонды бвлiп шы^арады. Гамондар балдырлардан, сацыраук¥лактардан жэне квптеген жануарлардан (моллюскалардан, сакиналы к¥рттардан, тшентершерден, хордалылардан) табылFан. Аналык жыныс вшмдервде сперматозоидтардыц козFалысын арттыратын жэне пршшгш ^зартатын Гг I; сперматозоидтар агглютинациясын (жабысуын) болдыратын Гг II (фертилизин) табылFан; аталык жыныс внiмдерiнде сперматозоидтардыц козFалысын басатын Ar I; инактивдеушi, агглютиндеушi агент (сперматозоид антифертилизиш) Ar II; аналык бездщ кортикалдi кабатын с^йылтатын, аналык без кабыкшасын ерiтетiн, сперматозоид лизиндерi Ar III табылFан. Гг I, Ar I, Ar II - твменп молекулалы байланыстар, баска гамондар - белоктар.

Ганглий - ганглий (грек тшндеп ganglion - тYЙiн свзшен), жYЙке тYЙiнi, глия клеткаларымен, дэнекер ^лпалы капсуламен коршалFан нейрон денес мен всiндiлерiнiц топталFан жерц жYЙке импульстерiн интеграциялауды (шоFырландыруды) жэне вцдеуд жYзеге асырады. Омырткасыз жануарларда взара байланыстар аркылы бiр жYЙке жYЙесiн тYзедi; екi жакты симметриялыларда сезiм мYшелерiмен байланысты ж^п, бас ганглийлерi жаксы дамыFан. Байланыстыру орталыFы жэне ОЖЖ кызметш аткарушы болып табылады. Омырткалы жануарларда шет жYЙке жYЙесiнiц жолында жэне ш ю мYшелердiц кабырFасында орналаскан вегетативт (симпатикалык жэне парасимпатикалык) жэне соматосенсорлык (ж^лын жэне бас ми) ганглийлерш ажыратамыз. Базальдi ганглийлердi бас ми ядролары деп те атайды.

Гаплоид - гаплоид (грек тшндеп haploos - жеке, карапайым жэне eidos - тYP свздерiнен), n - деген латын эрпiмен белгшенетш, бiр хромосомалык жиынтыFы (гаплоидты) бар организм (клетка, ядро). Квптеген эукариотты микроорганизмдер мен твменп сатылы всiмдiктерде гаплоид калыпты жаFдайда пршшк циклыныц бiр кезецi болып кврiнедi (гаплофаза, гаметофит), кейбiр буынаяктылардыц турлервде ¥PыктанбаFан немесе ¥PыктанFан ж^мырткаклеткалардан дамитын, бiрак гаплоидты хромосомалык

28

жиышъ^ынан бiреуi курылатын аналыктар гаплоид болады. ^ т е г е н жануарларда (жэне адамда) жыныс клеткалары Fана гаплоидты болады. Жыныстык кeбею кезiнде стерильдiлiк гаплоидка тэн, яFни, ондаFы гомологиялык хромосомалардыц болмауы мейоз процесiнiц бузылуына жэне аномальдi (ауыткыFан) хромосомалык жиынтыFы бар жыныс клеткаларыныц тYзiлуiне экеледi.

Гастреи теория - Гастрей теориясы. Бул теорияны 1872 жылы немiс окымыстысы Э.Геккель ашты. Гастрей теориясы бойынша барлык кeпклеткалы жануарлардыц ата-тегi - колониялды карапайымдар, олар бласгулаFа уксас бiр кабатты шар тэрiздi колония курайды. Одан эрi урыктык эволюциялык процесте инвагинация аркылы екi кабатты, кeпклеткалы организм - гастрей пайда болады.

Бул теория бойынша кeпклеткалы жануарлардыц ата - текпк

шшшшщ курылысы казiргi жануарлардыц онтогенезiнiц ерте кезещнде кайталанылады делiнген.

Гастроцель - гаструла куысы (гаструла жэне грек тшндеп koilia - бос, куыс сeзiнен), архентерон, алFашкы iшек, гаструляция процес инвагинация жолымен iске асатын кeпклеткалы жануарлар урыFында калыптасады. Гаструла куысыныц кабырFалары алFашкы энтодермадан тYзiледi. Ары карай гаструла куысы дефинитивтi (аныкталFан) iшек куысына айналады. Кeптеген жануарларда (омырткасыз жануарлардыц бiр катарында, CYЙектi балыктарда, кейбiр жоFарFы сатыдаFы омырткалыларда) гаструла куысы тYзiлмейдi.

Гаструла - гаструла (грек тшндеп gaster - карын (асказан) сeзiнен). Кeпклеткалы жануарлардыц урыктык даму сатысы. 1874 жылы Э. Геккель гаструла терминш бiрiншi рет усынды. Гаструла губкалар мен шеккуыстыларда екi кабаттан (эктодерма, энтодерма), ал баска жануарларда Yш кабаттан (эктодерма, энтодерма, мезодерма) турады. Гаструляция кeпклеткалы жануарлардыц урыктык даму сатысы. 1865 жылы А.О.Ковалевский гаструлаFа сипаттама берш, «iшектi личинка» деп атады. Гаструланы ерте, орта, кеш кезецдерге бeледi.

Гаструляция - гаструлалану. Барлык кeпклеткалы жануарлар урыктарыныц екi алFашкы жапыракшаларыныц (сырткы - эктодерма, ш ю - энтодерма) ерекшеленуi. Гаструляция бeлшектенуден кейiн жYредi. Гаструляция гаструланыц курылуына экеп соктырады. Губкалар мен шеккуыстылардан баска жануарларда эктодерма мен энтодерма арасында Yшiншi урык жапыракшасы - мезодерма пайда болады.

29

Гаструляцияныц жолдары эр тYрлi болып келедг Олар бластуланыц н^рылысымен байланысты. Гаструляцияныц непзп 4 (терт) жолы бар.

Иммиграция дегенiмiз клеткалардыц кешуi, ауысуы арнылы болады, ягни, б^л ец теменп сатыдагы жол. Оны 1884 жылы И.И.Мечников кейбiр гидромедузалардан ашып тапнан. Бластуланыц нуысы бластуланыц набыргасынан ауысып шыннан клеткаларымен толады. Сол клеткалардан гаструланыц екiншi ш ю набаты - энтодерма н¥рылады. Кейде клеткалар бластуланыц набыргасыныц бiр жерiнен шынса оны униполярлын иммиграция деп атайды. Егер клеткалар бластуланыц ею жерiнен шынса - оны биполярлын иммиграция деп атайды. Ал ендi клеткалар бластуланыц эр жершен шынса - оны мультиполярлын иммиграция дейдi.

Гаструляцияныц екiншi тYрi - деламинация деп аталады. Деламинация жолында бластуланыц набыргаларындагы клеткалар белшш, ¥рынтыц екiншi набатын н¥райды. Iшкi набаты - энтодерма, сыртны набаты - эктодерма деп аталынады.

Инвагинация дегенiмiз - целобластулаларда кездеседь Инвагинация жолында бластуланыц вегетативтш белiгi бластоцельдiц iшiне нарай кемкершедь Гаструляция нэтижесiнде вегетативтiк белiк ею набатты ¥рынтыц iшкi набатын - энтодермасын н¥райды. Бластуланыц анималдын жагынан эктодерма н¥радады. Кдоалган гаструланыц нуысы - (гастроцель деп аталады. Гастроцель - алгашны шек нуысы. Ал гаструланыц тесiгiн бластопор деймiз. Бластопор алгашны ауыз болып табылады. Эктодерма мен энтодерманыц аралыгындагы нуыс алгашны дене нуысы деп аталады.

Эпиболия дегенiмiз - кейбiр н¥рттарда кездеседi. ¥сан анималдын клеткалар тез, жылдам белiнiп, вегетативтш клеткаларды сыртынан норшап еседi. Вегетативтш клеткалар сары уызы кеп болгандынтан тез нозгала алмайды. Гаструляцияныц барлын тYрлерi жекеше сирек кездесед^ эдетте олар бiрге жYредi. Мысалы, инвагинация эпиболиямен, деляминация иммиграциямен натар жYредi.

Гепарин - гепарин, сульфатты мукополинант, нанныц ¥ю жYЙесiнiц табиги ингибиторы. Толын клеткалар синтездеп шыгарады, нантамырлар набыргасын бойлай орналасады. Кан плазмасындагы антитромбин III протеаз (IIa, IXa, Xa, XIa, Xlla, калликреиндер факторлары) инактивациясын жылдамдатады. Гепариннiц белоктармен кешен тYзуi нанныц ¥ю жYЙесi мен тромбогецщ аминдердiц in vitro жагдайында т¥рансыз жiпшелер агрегатын ерiтедi. Гепа-

30