2 Кесте «Әуежай-Астана» кеден бекетінің кеден төлемдерінің құрылымы

№	Төлем түрлері	Нақты 2005 ж.	Нақты 2006 ж.
1.	РФ-сыз ҚҚС	105 109 088	86 815 195
2.	РФ-мен ҚҚС	14 300 589	29 884 150
3.	Акциздер	0	13 600
4.	Кедендік алым	2 690 286	2 034 271
5.	Кедендік баж	18 312 167	18 883 340
6.	Барлығы	126 112	107 746

«Әуежай-Астана» кеден бекетінде 2003 жылғы қыркүйектен электронды пластикалық карточкалар арқылы кеден төлемдері мен салықтарды өндіру үшін халық банкінің POST-терминал орнатылды. Халық банкі пластикалық карточкаларды пайдаланумен POST-терминал арқылы «Әуежай-Астана» кеден бекетінің 2005 жылғы 1 қаңтардан 2006 жылғы 31 наурызға дейінгі кезеңде 11 млн. 787 мың 166 теңге өндірілді, 78 операция өткізілді. 2005 жылы 28 млн. 056 мың 269 теңге өндірілді.

«Астана халықаралық әуежайы» әкімшілігі (бұдан әрі-Әуежай) «Әуежай» кеден бекетінің (бұдан әрі - Кеден) қызметі үшін, оның жолаушыларды, олардың жолжүктері, қол жүктерін кедендік бақылау бойынша жұмысын жүргізу үшін барлық жағдай жасайды. Құжаттарды тексеру және ресімдеу үшін әуежай кеденге аталған заңның 13-14 баптарына сәйкес, қажетті жабдықтарымен жабдықталған тексеру залдарын, қызметтік, қойма орындарын береді.

Әуе кемелерін, жолаушыларды, халықаралық пошта жөнелтімдерін, жолжүктерді, сондай-ақ жолаушылар мен экипаж мүшелерінің қол жүктерін кедендік бақылау және кедендік ресімдеу «Астана халықаралық әуежайында» халықаралық әуе рейстерді кедендік ресімдеу технологиялық схемасына сәйкес жүзеге асырылады.

Әуе кемелерінің Әуежайға «Ұшып келу» және «Ұшып кету» уақыты, олардың тұрақтауының ұзақтығы қолданыстағы нормативтік актілерге және кеден келісімімен анықталған кедендік және шекара бақылауын жүзеге асыруға қажетті уақытты есепке ала отырып, әуежай әкімшілігімен шешіледі.

Халықаралық рейстің жөнелтілуі, рейсте көрсетілген ұшақтың техникалық дайындығы туралы, ұшақ түрі, ұшу уақыты және тұрақ нөмірі кеденге әуежай әкімшілігімен ұшуға дейін 3 сағат бұрын және рейстің келуіне 1 сағаттан бұрын кешіктірмей немесе күн кестесінен тыс ұшып келген немесе ұшатын әуе кемесі туралы ақпарат келіп түскен уақытта шұғыл түрде хабарлауы керек.

Халықаралық рейске ұшатын әуе кемелеріне арнаулы тұрақтар бөлінеді, бұл әуе кемелеріне заңсыз кіруге жол бермеу, бақыланатын және бақыланбайтын шекараларды қорғауды қамтамасыз етеді. Кедендік және шекара бақылауында тұрған әуе кемелерінің тұрақ орнын ауыстырса, әуежай әкімшілігі бұны Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің Шекара Қызметі және кеденмен уақытылы келіседі. Әуе кемесін кеден рұқсатынсыз жөнелтуге жол берілмейді.

Әуе кемесін, құралдарды, жабдықтарды кедендік тексеру экипаж және басқа да тағайындалған тұлғаның қатысумен Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті Кеден Қызметі ОПК (бұдан әрі-ҚР ҰҚК КҚ ОПК) өзара қарым-қатынасы негізінде жүзеге асырылады.

Әуежайға аралық қону, егер әуе кемесінің, сондай-ақ жүктердің, халықаралық пошта жөнелтімдерінің, жолжүктің, поштаның бастапқы, толық, соңғы немесе бастапқы ресімделуі және жүргізілмесе, онда кеден және ҚР ҰҚК КҚ ОПК келісім және рұқсаты бойынша жүргізіледі.

Әуе кемесін қабылдау және жөнелту бойынша кедендік бақылау мақсаты үшін басты құжат әуе кемесі экипажы, жолаушылар саны, олардың жолжүгі туралы деректері бар бас декларация болып табылады. Бас декларация әуе кемесі командирімен немесе әуе тасымалдауышың басқа да уәкілетті өкілімен қол қойылады. Бас декларация жолаушы және жүк ведомостерімен қоса жүреді [25].

Ұшу. Шетелге бағыт алған әуе кемесін ресімдеудің технологиялық графигіне сәйкес кеден бекетінің кезекші инспекторы Жедел басқару қызметі (бұдан әрі - ЖБҚ) немесе Тасымалдау бөлімі қызметінен (бұдан әрі - ТБҚ) ұшақтың ресімдеуге дайын екендігі, оның рейсі, ұшақ типі, жөнелту уақыты, тұрақ нөмірінің көрсетілуімен хабарлайды.

Халықаралық рейс жасау үшін әуе кемесінің даярлығы туралы ақпаратты алғаннан кейін ауысым бастығы кедендік бақылау инспекторын ҚР ҰҚК КҚ ОПК қызметкерлерімен, Авиациялық техникалық база техникімен бірлесіп ұшақ бортын тексеруге жібереді.

Әуе кемесі командирі немесе пайдаланудың уәкілетті өкілі кеден инспекторына бас декларацияның екі данасы, жолаушы ведомосінің екі данасы, тиелген жүк және иесімен бірге жөнелтілмейтін жол жүктің тізімі бар ведомостің екі данасын көрсетеді.

Экипаж мүшелері өздерінің жол жүктерімен, қол жүгімен және валютасымен кедендік ресімдеуді міндетті түрде валюталық кітапшасын көрсете отырып кедендік ресімдеу залында өтеді.

Инспекторға әуе кемесін ресімдеу кезінде әуе кемесі кедендік ресімдеу аймағын қалдыруға, қызмет көрсетуші персоналмен қызметтік қажеттілікке байланысты емес келіссөздер жүргізуге рұқсат етілмейді.

Кедендік бақылау аяқталған соң, инспектор бас декларацияға сәйкес экипаж мүшелерінің болуын тексереді, екі данасына да борттық мөр, инспектордың фамилиясы, күні, жеке мөрі қойылады.

Егер қандай да бұзушылықты байқаған болса, инспектор шұғыл түрде радистанция бойынша ауысым бастығына хабарлайды.

Әуе кемесінің кедендік ресімдеуімен байланысты барлық технологиялық операциялар инспектор ауысым бастығына «Борт ресімделді», «Трап қойылды» және т.б. хабарландыру сызбасына сәйкес баяндап отырады [25].

Ұшып келу. Әуе кемесінің ұшып келгенді туралы ақпаратты алған соң, кезекші инспектор ауысым бастығына хабарлайды. Ауысым бастығы кезекші инспекторды ҚР ҰҚК КҚ ОПС, АТБ техникімен бірлесіп ұшақ бортын тексеруге жібереді. Халықаралық рейс жасайтын әуе кемесін кедендік бақылау олардың қону орнында жүргізіледі.ҚР ҰҚК КҚ ОПК келісімі бойынша кедендік қызмет инспекторы әуе кемесі бортына көтеріледі, оған әуе кемесі командирі немесе екінші ұшқыш әуе кемесі бортындағы санитарлық-эпидемиологиялық жағдайды хабарлайды және бас декларацияны (2 дана), жолаушы манифесін (2 дана), жүк ведомосін (2 дана) көрсетеді. Бірінші данасы кеденде, ал екіншісі ТБҚ-ға беріледі.

Жолаушылар шыққан соң ОПК және ТБҚ бақылауымен жинақтағышқа апарылады. әуе кемесін тексеру арнаулы құралдар мен қызметтік иттерді пайдаланумен ұшқыш кабинасынан басталады. Кедендік тексеру үшін әуе кемесінің барылқ бөлімдері ашық болу керек. егер Қазақстан Республикасы аумағына кіргізуге рұқсат етілмейтін контрабанда заттарын айқындаған жағдайда дереу ауысым бастығына хабарлайды.

Әуе кемесін тексеру инспекторы бөтен тұлғалардың кедендік бақылау аймағында, әуе кемесі бортында бөтен тұлғалардың болуына жол бермейді. Кедендік бақылаудан басқа тауарларды заңсыз тасымалдауды байқаған жағдайда ауысым бастығына хабарлайды және осы келеңсіз жайтты тоқтату үшін барлық шаралар қолданады [26].

Халықаралық бағыттағы әуе ұшу әуежайларда нақты бір кедендік бақылаудан өтумен ұштасады. Көптеген жолаушылар кезінде белгіленген тәртіпті білмеу салдарынан декларация толтыру кезінде қиналады. Сондықтан осы аталған жайтты түсіндіру үшін Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитетімен оқтын-оқтын түсіндіру жұмыстары жүргізіледі. Мысалға, «Қазақстан Республикасы халықаралық өткізу пункттерінде кедендік ресімдеу іс-шаралары» ақпараты.

Халықаралық әуежайлар елімізге, аймақтарға келетін/шығатын туристер мен бизнесмендердің ауқымды көлемі өтетін қақпа болып табылады. Сондықтан да тауарларды, шекарадан өтетін жеке тұлғаларды кедендік ресімдеуде ерекше көңіл бөлінеді және осы жұмысты атқаратын кәсіби, білікті мамандар құрамына байланысты болады. Сондықтан осы жайтқа баса назар аудара отырып, алынатын маманның шет тілді білу, кәсіптілік және білімі сияқты сапалары басымды болу қажет.

Қорыта айтқанда, осы бөлімде «Әуежай-Астана» кеден бекетінде жолаушыларды, тауарлар мен көлік құралдарын, жолжүк, қолжүктерді ресімдеу тәртібі, 2003-2005 жж. тауар айналым серпіні көрсетілді. Алдағы уақытта аталған кеден бекетінің жұмысын жетілдіруде, сапалы кедендік ресімдеуді жүргізуде осы саладағы шетелдік әріптестерімен тәжірибе алмасу, қазіргі, жаңа технологиялық құрал-жабдықтармен жарақтандыру, сондай-ақ білікті мамандармен қамтамасыз ету керек.

2.3. Әуе көлігінде кедендік бақылауды ұйымдастыру кезінде кедендік бақылаудың техникалық құралдарын қолдану

Қазіргі таңда сауда мен өндіріс заңды тауарларын қауіпсіз өткізуді қамтамасыз ететін қарапайым және тиімді рәсімдерді қажет етеді. Қауіпсіз сауданы қамтамасыз ету мемлекеттік кеден қызметтерінің кедендік бақылаудың жаңа техникалық құралдарын, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды жаңалау және пайдалану кезінде мүмкін болады. Өз кезегінде, оларды қолдану кеден операцияларының уақытын қысқартуға және сапасын арттыруға негіз болады.

Кедендік ресімдеу уақытын қысқарту, тексеру сапасын көтеру, жүктерді ұстап қалуды төмендету мақсатында кеден органдарымен 2003 жылдан шекара арқылы өткізуді жүзеге асыратын өткізу бекеттері қазіргі, жоғары технологиялы жабдықтармен, атап айтқанда автомобиль, теміржол, ірі габаритті контейнерлерді ашпай тексеруге арналған инспекциялық тексеру кешендерімен жарақтандырылып жатыр.

Кедендік бақылаудың техникалық құралдары - кеден ісі саласында құқық бұзушылық фактілерін айқындау мақсатында жеке тұлғаларды, тауарлар мен көлік құралдарын кедендік ресімдеу процесінде кеден органдары қолданатын арнаулы техникалық құралдар кешені [28].

Кедендік бақылау техникалық құралдарын пайдаланудың негізгі ережесі – кеден шекарасы арқылы өткізілетін барлық тауарлар, көлік құралдары және оның құрамын дистанционды немесе қашықтықтан бақылаудан өткізу болып табылады. Техникалық құралдарды пайдалану кезінде техникалық төлқұжаттар мен нұсқаулықтарда көрсетілген нормалар мен ережелерді сақтау керек.

Техникалық құралдарды пайдалану адам өмірі мен денсаулығы, жануарлар мен өсімдіктер үшін қауіпсіз болу керек және тауарлар, көлік құралдары мен ілесуші тұлғаларға зиян келтірмеу қажет.

Кедендік бақылаудың техникалық құралдары мынадай түрлерге бөлінеді:

- интраскопиялық тексеру техникасы – жолаушылардың иесімен бірге жөнелтілетін жолжүк және иесімен бірге жөнелтілмейтін жолжүктің құрамын, халықаралық пошта жөнелтімдерін, ұсақ, орташагабаритті және ірі габаритті таралы тауарларды ашпай, рентгенскопия, рентгенграфия және гамма – бета иондар негізінде сканирование жасауда визуалды тексеру үшін кеден органдарымен қолданылатын кедендік бақылау техникалық құралдары. Аталған жүйелерде органикалық және бейорганикалық материалдарға бөлу қызметтері және сканированиеден өткізілетін объектілердің көлемді көрінісін алу қызметтері пайдаланылады. Кеден органдары стационарлы, ауыспалы және мобильді жүйелер қолданылуы мүмкін.

- радиациялық бақылау техникалық құралы - радиоактивті және бөліп шығаратын материалдарды, қауіпті қалдықтарды айқындау, оқшаулау және идентификациялау үшін және олардың сандық және сапалық сипаттамаларын өлшеу үшін тағайындалған кедендік бақылаудың техникалық құралдарының түрі [28].

Бастапқы радиациялық бақылау мақсаты – Қазақстан республикасы мемлекеттік шекарасынан өткізілетін тауарлар мен көлік құралдары ағынынан құрамында радиациялық материал бар объектілерді айқындау болып табылады. Бастапқы радиациялық бақылау кедендік бақылау аймағында кедендік тексеруді жүзеге асыратын тауарлар мен көлік құралдары орнын бақылайтын кеден органдары лауазымды тұлғаларымен жүзеге асырылады. Радиациялық бақылау Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасынан өткізілетін барлық тауарлар мен көлік құралдарын қамту қажет. Бастапқы радиациялық бақылаудың негізгі нысаны – радиациялық материалды айқындау стационарлық аппаратурасының, ал ол болмаған уақытта немесе бұзылған уақытта – радиациялық бақылаудың ауыспалы аппаратурасы арқылы кедендік бақылау техникалық құралдарын пайдалану болып табылады.

Иондалған сәулеленудің жоғары деңгейі бар тексерілетін объектісінің классификациясы критерийі бастапқы радиациялық бақылау аппаратурасын қайталап пайдаланылғаны расталған радиациялық материалдарды кедендік бақылаудың техникалық құралдары тұрақты игеру болып табылады. Стационарлық жүйенің жұмыс істеу қабілеттілігі бұзылған уақытта міндетті түрде кеден органы басшысына хабарлану керек. Кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті органның радиациялық материалдарын кедендік бақылау органы басшысын ескертіп, бұзушылықты жою мәселелерін шешу бойынша шаралар қабылдайды. Бұл жағдайда, радиациялық бақылаудың ауыспалы құралдары радиометр-дозиметр «РКС-01-СОЛО», іздестіру дозиметрі «ДРС-РМ 1401» және осыларға ұқсас құралдар көмегімен жүргізіледі.

«ДРС-РМ 1401» құралының көмегімен бастапқы радиациялық бақылау жүргізу кезінде:

- тексерілетін объектіден 5-10 метр қашықтықта «О» түймесін басып дозиметрді қосу;

- автоматты тестілеу операциясын аяқтаған соң, 36 сек кейін дозиметр автоматты түрде жұмыс режиміне өтеді, индикаторда эквивалентті фон дозасының қуаттылығының күші көрсетіледі;

- n = 1 орташа шаршы ауытқу санын анықтау, дозиметрде келесі түрде: «V» түймесін басу, сұйық кристалды индикаторда n коэффициентінің бұрынғы енгізілген мәні көрінеді, содан кейін «О» түймесін басып қайта босату керек. Коэффициент мағынасы n бірлікке өзгеру керек, басқаша айтқанда егер 4 деген сан көрінсе, түймені басқаннан соң 5 деген сан көріну керек;

- түймені әрбір басқан сайын коэффициент мәні 1-ден 7-ге дейін (7-ден кейін қайтадан бір шығады) бір санға ұлғайып отырады. Орташа шаршы ауытқулары санын анықтаған соң «V» түймесін қайтадан басу қажет, одан кейін дозиметр іздеу режиміне ауысады. Дозиметрді объектіге 1 см қашықтықта жақындату және объектіні өлшеуді жүргізу;

- егер өлшенетін өлшем фондық мағына бір орташа шаршы ауытқуға ұлғайған болса, онда дыбыстық сигнализация қосылады. Онда объектіде радиациялық материалдың барлығын бағалау үшін 3-ке тең орташа шаршы ауытқулардың санын белгілеу қажет және объектіні радиациялық бақылауды қайта жүргізу қажет;

Радиациялық бақылауды «РКС-01-СОЛО» құралының көмегімен «іздеу» режимінде бақылауды өткізу жоғарыда аталғанмен ұқсас, бірақ, ең алдымен, орташа шаршы ауытқушылығының көлемін анықтау қажет: n = v(350*НФ), мұнда НФ-табиғи фон көлемі, МК3в/сағ. Зерттелетін объектіде радиоактивті материалдың болу фактісі «РКС-01-СОЛО» құралының көрсеткіші НФ+3*n тең немесе көлемінен жоғары болады.

«Кедендік тексеру» режимінде «РКС-01-СОЛО» құралы көмегімен радиациялық бақылауды жүргізу тәртібі жоғарыда айтылғандарға ұқсас, бірақ n – орташа шаршы ауытқуы көлемінің мәнін шығармай-ақ қоюға болады;

Радиоактивті көзді іздеу және оқшаулау егер құрал детекторы радиация көзінен мүмкіндігінше жою деңгейінде болса, «Іздеу» режимінде құрал шкаласында эквивалентті доза қуаттылығының максимальды мәні бойынша жүргізіледі [28].

Техникалық іздеу құралы - жолаушылардың жеткізіп салушысы бар жолжүгі және жеткізіп салушысы жоқ жолжүгін, халықаралық пошта жөнелтімдерін, тауарлар мен көлік құралдарындағы қиынырақ орындарын кедендік тексеруді жүзеге асыру кезінде қолданылатын кедендік бақылаудың техникалық құралдарының бір түрі. Мұндай техникалық құралдар мыналар:

- металлодетекторлар – қара және түсті металдардан жасалған заттарды табуға мүмкіндік беретін электронды құралдар; портативті, жылжымалы және стационарлы болады;

- тексеру айналары – түрлі формалы және әртүрлі өлшемді ауыстырылатын айналары бар телескоптық құрал, олар автокөлік құралдарының түпкі орындарына жарық түсіру үшін қолданылады, сондай-ақ көлік құралдарындағы түпкі орындардан заттарды алу үшін арнаулы ілгіштері болады;

- тексеру қысқыштары – диаметрлері және ұзындықтары әртүрлі ерекше закалкалы металл стерженьдер, арнаулы формалы тесігімен де болады (жұмсақ және картон орауыштарды, көлік құралдарындағы отыратын орынды, төгілетін жүкті және т.б. тексеруге арналған).

- эндоскоптар – көлік құралдарында қол жеткізілуі қиын орындарды тексеру үшін және түрлі , оның ішінде агресивті сұйықтыққа толтырылған ыдыс. Үш модификацияда әзірленеді: «қатты» (бароскоптар) – ұзындығы әртүрлі метал түтіктер; тексеру фонарьлары; тығыздығының өзгерісін анықтайтын детекторлар.

- техникалық бірдейлендіру құралдары – кедендік тексерудің техникалық құралдарының бірі, оларға: кеден және өзге де құжаттардың, пломбылардың, мөрлердің түпнұсқалығын анықтау құралдары; асыл еталдар сынасын шынайылығын анықтайтын құралдар; асыл тастар шынайылығын анықтау құралдары; есірткі және жарылысты заттарды идентификациялау; криминалистік кешендер; микроскоптар, лупалар, қызылкүлгін фонарьлар; рентгенофлуорэсцентілген анализаторлар; өлшеу құралдары.

- техникалық тексеру құралдары – кеден органдары құзыретіне де берілген қылмыстар туралы шұғыл тергеу әрекеттерін өткізу кезінде құқық бұзушылық іздерін айқындау және бекіту үшін және нақты істер мүдделерін білдіретін тұлғалардың дыбыстық және бейне жазбаларын қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын кедендік бақылау техникалық құралдарының бір түрі. Аталған техникалық құралдарға: криминалдық құралдар жинақтары, техникалық құжаттау құралдары (фотоаппараттар, бейнекамералар, бейнемагнитафондар және телемониторлар, диктофондар) жатады.

- визуалды бақылаудың техникалық құралдары – кедендік бақылаудың техникалық құралдарының бірі. Кеден органдары кедендік бақылау жүзеге асырылатын объектілердегі оперативтік жағдайды бақылау үшін пайдаланылады. Оларға оптикалық бақылау құралдары, дүрбілер, монокулярлар және стерео түтіктер, түнгі уақытта көруге арналған құралдар, сондай-ақ бірыңғай бақылау пультымен және және бақылау мониторларымен қашықтықтан басқарылатын телевизиялық камералар желілері.

Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитетінде есірткі заттарын, жаппай қырып-жою қаруларын, оқ-дәрінінің заңсыз айналымымен, контрабанда, заңсыз көші-қонмен айналысатындарды айқындауға арналған рентген құралды таныстыруы өтті. Құралдың қызмет көрсету спектрі сан алуан, әсіресе халықаралық әуежайларда, теңіз порттарындағы жол жүкті, сондай-ақ ірі габаритті контейнерлер мен жүк автокөлігін тексеру үшін жылжымалы және стационар рентген-қондырғылар қолданылады.

Аталған жоғары технологиялы, бірақ салыстырмалы алғанда қымбат емес жабдықтың бірқатар басымдықтары да бар: есірткі және жарылғыш заттарды айқындау; жоғары радиациялы фонымен заттарды айқындау; заңсыз мигранттарды айқындау; контрабанданы айқындау; жылдамдығы (сканер объектіні 15 секунд ішінде 6-10 км/сағ жылдамдықпен тексере алады). Сырттай қарағанда сканерлейтін жабдығы бар жылжымалы қондырғы қарапайым жылжымалы құрал ретінде көрінеді. Оның күмәнді объектілерді байқатпай зерттеу мүмкіндігі бар.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шетелдік кеден қызметтері өз жұмыстарында қазіргі және жоғары технологиялы кедендік тексеру құралдарын кеңінен пайдаланады, осы уақытта кедендік қызмет инспекторының тікелей жеке тексеруіне қатысу минимумға жеткізіледі, яғни «адам факторы» қатыспайды.

Қазіргі күні Қазақстан Республикасы Үкіметі республиканың кеден органдарын техникалық кедендік бақылау құралдарымен жарақтандыруға аса көңіл бөлініп отыр, оған 2006 жылға арналған республикалық бюджеттен осы мақсаттарға 3 млрд. 437 млн. 978 мың теңге бөлінгені дәлел бола алады [24]. Мұндай жаңа технологияларды, құралдары қолдана отырып, біз кеден қызметінде орын алған сыбайлас жемқорлықты жоюға мүмкіндік береді деп, заңсыз контрабанда, есірткі заттарын өткізуге жол бермейді деп сенеміз.

ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ӘУЕ КӨЛІГІНДЕ КЕДЕНДІК БАҚЫЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

3.1. Кедендік бақылауды ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі және дамыту болашақтары

Қазақстанның кеден қызметі халықаралық ынтымақтастық саласында да белсенді жұмыстар жүргізіп, белгілі бір жетістіктерге қол жеткізді.

Ресей, Қытай, Түрік, Қырғызстан, Германия, Нидерланд кеден қызметтерімен кеден ісі, сыртқы сауданың статистикалық деректерін алмасу және салыстыру мәселелері бойынша шарттар мен келісімдерге қол қойылды. Дүниежүзілік кеден ұйымымен (бұдан әрі - ДКҰ) іскерлік серіктестік қатынастарды орнату едәуір жылжыды.

Әуе қатынастарының басқа көлік түрлерімен салыстырғанда басты ерекшеліктерінің бірі жоғары жылдамдық есебіне ауқымды қашықтықты аз уақыт ішінде өту және жолаушылар тасымалы мен халықаралық пошта жөнелтімдерін жүзеге асыруға басымды мамандандырылуы болып табылады.

Әуе көлігі басқа көлік түрлеріне қарағанда жүктерді аз тасиды. Бірақ көбінесе бағалы, қымбат тұратын, тез бүлінетін тауарларды әуе қатынасы арқылы тасымалдау тиімді.

Кеңес Социалистік Республикалар Одағы тәуелсіз мемлекеттерге ыдырағаннан кейін және нарық жағдайынан көшкеннен кейін, соңғы жылдары Қазақстанда авиа тасымалдаулар және орындалған жұмыстар көлемі біршама төмендеген болатын. Сонымен қатар, халықаралық әуе қатынастарының үлесі керісінше едәуір артқанын байқаймыз.

Бүгінгі күні халықаралық жолаушылар тасымалының басымдылығы мен авиациялық көлік сыртқы сауда жүктерінің көлемі тасымалдау процестерін кеден органдарымен жүзеге асыруда авиациялық көлік құрылымдарының тығыз қарым-қатынасын көрсетеді. Жалпы авиа кәсіпорындардың, атап айтқанда халықаралық авиа тасымалдауға өтуде әуежайлардың техникалық базасын халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендіре отырып жетілдіру міндеттерін қояды:

- ұшу-қону жолдарын, перрондарды қайта жөндейден өткізу;

- қазіргі аэронавигациялық және жарық техникалық құралдарымен жарақтандыру;

- инженерлік-техникалық база және арнаулы көлік қызметін жаңарту;

- жолаушыларды қабылдау және жөнелтуге арналған аэровокзал кешендері мен кедендік ресімдеу бекеттерін қайта жөндеуден өткізу;

- қазіргі заманғы жүк терминалдары мен кеден қоймаларын салу;

- ұшақ паркітн халықаралық талаптарына сәйкестіндіре отырып жаңарту;

- авиациялық қауіпсіздік жүйесін жетілдіру.

Халықаралық рейстерді орындауда материалдық-техникалық қамтамасыз етудің дамуымен қатар, кеден инфрақұрылымы бойынша тиісті шаралар да талап етіледі.

Қазақстандағы әуе көлігінің қазіргі жағдайы жүк тасымалдары жүйесінің дамуымен сипатталады, оның жолаушылар авиа тасымалдаулары тұрақтандырумен, сұранысының тұрақты өсу үрдісі байқалады. Бұның барлығы әуе көлігіндегі дағдарыс құбылыстарын игеру бойынша шаралар жүзеге асыру кезінде мүмкін болады. Алайда мемлекет инвестициялық процестерге белсене араласып отырған жоқ. Авиа тасымалдаушылар мен авиа кәсіпорындарды мемлекеттік қолдауы тек үстірт сипатта ғана.

Халықаралық әуе тасымалы – тасымалдау жұмысын атқаратын кезде, тасымалдауда немесе қайта тиеуде үзілістің болған-болмағандығына қарамастан, жөнелту пункті мен бару пункті.

Халықаралық тасымалдар жасайтын әуежайда орналасқан өткізу бекеттерінде кеден органдарының қалыпты жұмыс істеуі үшін тиісті материалдық база қажет. Бұл қызметкерлерді қажетті орындармен (қызметтік, тұрмыс, тексеру) болып табылады. Осы уақытта қызметтік орындар, атап айтқанда, кедендік бақылау техникалық құралдарын орнату және іске қосу (бейне-, аудио- және т.б.), валюта мен өзге де құнды қағаздардың қозғалысын бақылау үшін қажетті талаптарды қанағаттандыру керек.

Қазақстан әуежайларындағы тауарлар мен көлік құралдарының ұлғайып келе жатқан ағынын кедендік ресімдеуді қамтамасыз ету үшін шекарада және мемлекет ішінде тиісті инфрақұрылым талап етіледі.

Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері бірқатар нормативтік-құқықтық актілер қабылданды, атап айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы» 1995 жылғы 20 желтоқсандағы №2697 заң күші бар жарлығы, «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану туралы Ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 28 ақпандағы №285 қаулысы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Бірыңғай экономикалық кеңістік туралы Келісімге қатысушы мемлекеттер шекаралары арқылы тауарлар мен көлік құралдарының өткізілу кезінде ақпараттық технологияларды қолданудағы біріңғай салық төлемдері туралы Келісімге қол қою туралы» 2006 жылғы 10 сәуірдегі №263 қаулысы (Беларусь, Қазақстан Ресей, Украина мемлекеттері қол қойды), «Жекелеген кедендік режимдер шеңберіндегі кедендік бақылау туралы» Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау агенттігі төрағасының 2003 жылғы 7 мамырдағы №187 бұйрығы және т.б. [5].

Қазақстан Республикасының авиациясы эксперименттік, мемлекеттік және азаматтық авиация болып бөлінеді. Эксперименттік авиация – авиация және басқа техника саласында тәжірибелік-конструкторлық, эксперименттік, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен сынақтарын жүргізуге арналған авиация. Мемлекеттік авиация – Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің, Ішкі істер министрлігі Ішкі әскерлерінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметінің қарамағындағы, сондай-ақ Үкіметтің шешімі бойынша басқа мемлекеттік органдардың қарамағында болатын авиация. Азаматтық авиация – эксперименттік авиация мен мемлекеттік авиация құрамына кірмейтін және жолаушыларды, теңдеме жүкті, жүктер мен поштаны тасымалдауда (әуе тасымалдары), авиациялық жұмыстарды орындауда, әуе кемесін пайдаланушының жеке қажеттерін қанағаттандыруда пайдаланылатын авиация.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі күні Қазақстанның кеден қызметінің алдына қойған міндеттерінің бірі кеден органдарына кадрларды басқарудың қазіргі стандарттарын енгізу, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру және Дүниежүзілік кеден ұйымының Арушский декларациясы ар-ождан қағидаларын енгізу болып табылады.

Соңғы жылдары Қазақстанның Кеден комитеті мен Еурокеден арасында тығыз ынтымақтастық орнағаны бәрімізге белгілі. 2005 жылы «Қазақстан Республикасының халықаралық әуежайларындағы тәуекелді талдауды басқару жүйесі» және «Кинологиялық орталықты дамыту және оны басқару» екі жобасы шеңберінде өзара қарым-қатынас жасаған болатын.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурызда Қазақстан халқына жолдаған жолдауында: «Биылғы жылы Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясы бекітіліп, онда мемлекет - жеке меншік серіктестігі негізінде инфрақұрылымды дамыту бойынша бизнеспен арадағы тиімді ынтымақтастық қамтамасыз етілсін. Еуропа-Азия аралығында сапалы тасымалдауды қамтамасыз ету үшін кем дегенде 2-3 авиациялық торап құрылсын. Әуе тасымалына сапалы қызмет көрсетілуін қамтамасыз ету үшін Астана қаласында қызмет көрсету орталығы құрылсын» деп атап өткен болатын [2].

Қазіргі уақытта Қазақстанның кеден қызметі өз жұмысында халықаралық стандарттарды енгізуге көп көңіл бөліп отыр. Кеден қызметтерінің әуежайлардың әлемдік стандарт талаптарына сәйкестігіне келтіру бойынша қызметтерін жетілдіру:

- кеден органдарының материалдық-техникалық базасының даму серпіні әуежайлардың техникалық базасының даму серпінімен және әуе көлігімен тасымалдау көлемінің өсу серпінімен сәйкес келуін;

- әуе көлігі жұмысының ерекшеліктерін ескере отырып кеден органдарының жұмыстары жаңашыл технологияларын енгізудің нормативтік-құқықтық және техникалық негіздерін құруды;

- әуежай қызметі аймағында кеден органдарының дамуының негізгі бағыттары мен параметрлерін анықтауды талап етеді.

Әуе көлігі саласының тұрақты көтерілуі мемлекет экономикасына және азаматтық авиацияға заңсыз араласу актілерінің болмауына байланысты болады. Ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз ету мәселелері де күрделі болып тұр. Контрабандамен байланысты әдеттегі қауіптен басқа, қазіргі күні әуе кемелерін жаппай қырып жою құралы ретінде пайдаланатын халықаралық лаңкестіктен туындайтын қауіпке де қарсы тұра алуымыз керек. Оған мысал ретінде 2001 жылы 11 қыркүйектегі Америка Құрама Штаттарындағы қайғылы оқиға, Ресейдегі екі бағыттағы әуе кемелерінің қатарынан жарылуы және т.б. осындай оқиғаларды келтіруге болады.

Сонымен қатар, халықаралық байланыстардың дамуы, жолаушылар және өткізілетін тауарлар ағынының ұлғаюы, түрлі қызмет көрсету және түрлі саяхат бағыттарын ұсынатын туристік фирмалардың жандануы кеден органдары жұмыстарына жаңа талаптар қояды. Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы өтетін жеке тұлғалар, тауарларды кедендік ресімдеумен айналысатын бөлімдердің халықаралық тасымалдауды ұйымдары қызметімен, пошта-жүк тасымалдарын ұйымдастыру қызметі, фитосанитарлық және ветеринарлық шекара пункттерімен, Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті, Көші-қон қызметі және т.б. тығыз оперативті өзара қарым-қатынас жасауы қажет.

Алдағы уақытта кедендік бақылау сапасын қамтамасыз ете отырып, кедендік ресімдеуге уақытты қысқарту бойынша кешеді жұмыстар жүргізілуі керек деп ойлаймыз.

Кедендік ресімдеуді және кедендік бақылауды жетілдіру қажеттілігі, Қазақстан шекарасы арқылы тауар айналымын тездетуге мүмкіндік беретін жағдайлар жасау, сондай-ақ жалпы қабылданған халықаралық нормалар мен ережелерді ескере отырып кеден ісін дамыту алдағы уақытта әуежайларды толығымен автоматтандырылған кедендік бақылау жүйесін енгізуді қажет етеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 ж. Алматы: Жеті жарғы.

2. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 1 наурыз. 2006 ж.

3. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі. Алматы: «БИКО» баспа үйі. – 2003.

4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: «Юрист» 2004.

5. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы» 1995 жылғы 20 желтоқсандағы № 2697 заң күші бар жарлығы; «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану туралы Ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 28 ақпандағы № 285 қаулысы; Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Бірыңғай экономикалық кеңістік туралы Келісімге қатысушы мемлекеттер шекаралары арқылы тауарлар мен көлік құралдарының өткізілу кезінде ақпараттық технологияларды қолданудағы біріңғай салық төлемдері туралы Келісімге қол қою туралы» 2006 жылғы 10 сәуірдегі № 263 қаулысы; «Жекелеген кедендік режимдер шеңберіндегі кедендік бақылау туралы» Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау агенттігі төрағасының 2003 жылғы 7 мамырдағы № 187 бұйрығы.

6. Приказ таможенного комитета министерства государственных доходов Республики Казахстан от 14.09.2000 №289 «О порядке пропуска граждан через таможенную границу Республики Казахстан в аэропортах»

7. Т.Т.Түсіпбеков, Б.Т.Нұржанова, А.С.Токшаринов. Кеден құқығы. Оқу құралы. - Астана: Фолиант. – 192 б.

8. Алибеков С.Т. Казахстанское таможенное право (Общая и особенная части). Учебное пособие. – Алматы: ВШП «Әділет».- 1999. - 204 с.

9. Борисов К.Г. Международное таможенное право. – Москва: изд. Российского университета дружбы народов. – 1997.

10. Грачев Ю.Н. Транспортировка товаров при экспортно-импортных и внутренних коммерческих организациях. Практическое пособие. - Москва: АО «Мострансэкспедиция». – 1996.

11. Демченко А.А. Организация и управление в системе таможенных органов. Курс лекции. Москва: РИОРТА. – 1997.

12. Дугин Г.А. Технические средства таможенного контроля (ТСТК). Учебно-методическое пособие /ИПК ГТК РФ. Москва. – 1993.

13. Козырин А.Н. Таможенное право России. Учебное пособие. М.: СПА РК. – 1995.

14. Основы таможенного дела. Учебное пособие в ҮІІ вып. І. Развитие таможенного дела в России./ науч. ред. Г.П. Дзюбенко. – Москва: РИОРТА. – 1995.

15. Основы таможенного дела. Учебное пособие ҮІІ вып. ІІ. Организация и технология таможенного контроля./ науч. Ред. А.Г. Васильев, Е.Ф. Галанжин, А.Ф. Ленартович. М.: РИО РТА. – 1995.

16. Основы таможенного дела. Учебное пособие В ҮІІ вып. ҮІ. Технические средства в таможенном деле./ Г.А. Дугин. М.: РИОРТА. – 1995.

17. Транспортные перевозки: устав железных дорог, автомобильного транспорта, внутреннего водного транспорта. Воздушный кодекс. Сборник. М.: ПРИОР. – 1996.

18. Основы таможенного дела /под ред. В.Г.Драганова / М.: Экономика. – 1998.

19. Сандровский К.К. Международное таможенное право. Киев: Знания. – 2001.

20. Кедендік ресімдеу бойынша Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілер жинағы. – Алматы: 1999.

21. Сулейменов М. Граница, как много в этом слове // Кеден.-2001. №2.

22. Д.С.Жақашев Кеден органдарының құқықтық мәртебесі: теориясы мен практикасының мәселелері. А.: Дәнекер. – 2003.

23. М.Аманбаев. Г.Конкашева. Инициативы по таможенному реформированию и модернизации и будущие планы Казахстана / Программа по содействию развития региональной торговли и таможенному сотрудничеству.

24. О новейших технических средствах таможенного контроля. Пресс-служба КТК МФ РК.

25. Технологическая схема таможенного оформления международных авиарейсов в «Международном аэропорту Астаны».

26. Приказ начальника ТУ по г. Астане от 25 мая 2003 года № 42.

27. Приказ председателя Таможенного комитета Министерства государственных доходов Республики Казахстан от 15 февраля 2001 года № 54.

28. Приказ Председателя Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 27 мая 2003 года № 252. (Об утверждении Правил таможенного оформления частей воздушных судов, замененных при совершении технического обслуживания или ремонта).