arkhivy_vkl_adkazy

1 Асноуныя падыходы да праблемы утварэння i этнічнага характару ВКЛ Праблема ўтварэння ВКЛ канчаткова не вырашана ў гістарыяграфіі, аб чым сведчыць наяўнасць многіх канцэпцый. Тэрмін «Літва» ўпершыню ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах пад 1009 г. Большасць белар-х даследчыкаў лічаць, што Літва летапісная знаходзілася на балцка-славянскім памежжы і займала тэрыторыю паўночнага захаду сучаснай Белар і паўднёвага ўсходу сучаснай Літвы. 1.--Утварэнне ВКЛ як моцнай цэнтралізаванай дзяржавы было заканамерным этапам у развіцці не толькі ўсходнеславянскіх, але і балцкіх зямель, гэта быў жыццёва неабходны сімбіёз для двух бакоў (Балта-славянскі сінтаз). ВКЛ узнікла і развівалася на шырокай т эрытарыяльна-этнічнай аснове. Важны ўклад у станаўленне дзяржавы зрабіў літоўскі князь Міндоўг. У 1235 г. упершыню ў летапісах упамінаецца «Літва Міндоўга». У літоўскай гістарыяграфіі прапагандуецца 2--канфрантацыйная версія, якая сцвярджае, што Наваградская зямля была захоплена Міндоўгам. Але даследаванні беларускіх вучоных сведчаць, што, наваградская знаць для здзяйснення сваіх планаў запрасіла Міндоўга на трон, жадаючы выкарыстаць яго ў сваіх паліт-х мэтах. (аб гэтым сведчыць факт прыняцця Міндоўгам праваслаўнай веры як неабходнай умовы абрання на пасаду наваградскага князя). Традыцыя запрашэння на княжанне была вядома і значна раней (Рурык, Рагвалод). Міндоўг хутка аб’яднаў вакол Наваградскай зямлі тэрыторыю Верхняга Панямоння, і першапачаткова гэтая дзяржава называлася па-рознаму: «Літва», «Літоўскае княства», «княства Літоўскае і Наваградскае» ці нават «Вялікае княства Наваградскае». 5. Значэнне дакумент. спадчыны ВКЛ для гістар. навукі.У мінулым кожн. народа, краіны ёсць пэўн. падзеі або перыяды, назыв. белымі плямамі. У гіст. Бел. амаль суцэльн. белай плямай да нядаўн. часу фактычна з`яўл. 500 гад. перыяд яе існавання ў складзе ВКЛ, Руск. і Жамойцкага, заключ. ў храналаг. межах сяр. 13 ст. -1795 г. Гэта не спрыяла вывучэн. гістар. шляху белар. народа на гэтым 500 гадов. адрэзку грам.-паліт. сітуацыя, склал. ў 1930 г. –перш. пал. 1980 г. Вял. негатыўн. ролю адыграла тое,што па-за межамі краін-спадкаемцаў ВКЛ,да якіх аднос. і Бел., апынул. важн. дакумент.-архіўн. комплексы,сфармір. ў 13-18ст. З`явай сучас. бел. гістарыяг-іі сталі працы па розн. перыядам і праблемам мінуўшчыны часоў ВКЛ М.Ермаловіча, Я.Юхо, М. Ткачова, А. Краўцэвіча і інш. айчын. вучоных. Новае пакаленне даследчыкаў ВКЛ прадст. А.Груша, В.Галубовіч, А.Самусік і інш.Перад кожн. паўстае пытанне гістар. крыніц, нязнач. частка захоўв. ў Беларусі. Гістар. і навуков. каштоўнасць архіўн. спадчыны ВКЛ бясцэнная. Без Метрыкі –каля 700 рукапісн. кніг у Рас. дзярж. архіве стараж. актаў нельга даследав. ніводнае пытанне гіст. Бел.14-18 ст.. Актавыя кнігі судов. устаноў ВКЛ 15-18 ст., найбол. калекцыя захоўв. ў Нац. гістар. архіве Бел. ў Мінску, адлюст. не толькі асноўн. сац.-экан., дзярж.- прававыя працэсы свайго часу, але і з`яўл. незаменнай крыніцай для вывучэння гісторыі тагачаснай паўсядзённасці.Царкоўныя архівы,буйнейш. з`яўл. архіў уніяцкіх мітрапалітаў- каля 6000 спраў у Рас. дзярж. гістар.архіве – і архіў Віленскай капітулы, захоўв. сёння у Вільні,утрымлів. дакументы маёмасна-канфесійнага хар-ру,служаць для пазнання гісторыі этнічнасці, культуры,міжнародн. сувязяў. Праблема пошуку і вяртання страчан. нацыян. каштоўнасцей,якіх часткай з`яўл. дакумент. скарбы ВКЛ,актуальная для Бел. Вырашэнню практ. Пытанняў рэстытуцыі каштоўнасцяў павінны папярэднічаць навук. Даследванні лёсу архіўн. Спадчыны нашых продкаў. 10. Гісторыя апісання, публікацыі і вывучэння Метрыкі ВКЛ. Архіўнае і навуковае навучанне матэрыялаў абедзвюх Метрык у Расіі пачал. ў 1803 г., калі была створана адмысловая экспедыцыя Сената для вывучэнне “Метрыкі злучаных правінцый”. У задачы экспедыцыі ўваходзілі разбор і сістэматызацыя дак-таў Метрыкі вкл, арганізацыя іх выкарыстання. У 1 пал.19 ст. матэрыялы Метрыкі, асабліва прывілеі і даравальныя лісты, мелі вялікае практычнае значэнне, з’яўляліся афіцыйным пацвярджэннем шляхецкіх правоў у часы “разбору” шляхты . З тых часоў вядомыя выпадкі падробак і фабрыкацый дакументаў, выцягнутых ці нават падшытых у сапраўдныя кнігі Метрыкі. Дзеля ўпарадкавання спраў, выкаранення падробак і далейшай навукова-даведкавай апрацоўкі фонда ў 1835 г. была створана камісія, якая замацавала ўнутраную разбіўку Метрыкі на аддзелы і нумарацыю адзінак захавання ўнутры іх. Камісія скончыла працу ў лютым 1837 г. Галоўны яе вынік - складанне інвентарнага вопісу. Камісія замацавала такі падзел вопісу на часткі, які склаўся да таго часу: 1) кнігі судовых спраў; 2) кнігі грамадзянскіх спраў; 3) кнігі перапісаў; 4) кнігі выпісаў; 5) справы па пячаткам; 6) кнігі неадменнай Рады і справы найноўшай вытворчасці; 7) рэгістры; 8) новыя кнігі; 9) старажытныя акты; 10) радаводы; 11) мапы і планы 11. Правінцыйныя і судовы архівы. Актавыя кнігі. Сваё справаводства вяла і зберагала дакументную масу разгалінаваная сістэма мясцовай адміністрацыі і судовых органаў вкл. У склад сеткі органаў мясцовага адміністрацыйнага апарата ўваходзілі мясцовыя князі, ваяводы, старосты, дзяржаўцы, цівуны, войты і бурмістры, пры якіх утвараліся архівы. Свае дакументальныя комплексы назапашвала развітая судовая сістэма дзяржавы: гродскія, земскія, падкаморскія, каптуровыя, войтаўска-лаўнічыя і іншыя суды, урэшце, Галоўны трыбунал вкл. Стагоддзямі фарміраваліся правінцыйныя архівы, дак-ты з якіх не ізымаліся вялікакняжацкай уладай і не канцэнтраваліся ў сталіцы, захоўваліся на месцы. З к 15 ст. у Княстве распаўсюджваецца практыка вядзення актавых кніг, якія пачалі назапашвацца рознымі катэгорыямі судовых устаноў. Актавыя кнігі афіцыйна ўведзены Статутам вкл 1529 г., у якім сцвярджалася, што пры кожным судзе павінны быць пісары. Як і ў Метрыцы, запісы дак-таў у мясцовыя актавыя кнігі спачатку вяліся бессістэмна – ўсе запісы вяліся ў 1 кнізе па чарзе, паводле часу паступлення спраў у суд, незалежна ад іх зместу. Значнае павелічэнне аб’ёму паступаючай інф-цыі і – галоўнае – неабходнасць выкарыстання актавых кніг у даведачных мэтах прымусілі суддзяў і пісараў групіраваць матэрыял па асобным кнігам, якія ў залежнасці ад іх зместу падзяляюцца на 3 групы: паточныя, запісавыя і – дэкрэтавыя. У паточныя кнігі запісвалі скаргі істцоў, адказы, пярэчанні і пратэсты адказчыкаў, пратаколу допытаў сведак, агляду месцаў злачынства, данясенні судовых чыноўнікаў (“віжаў”, або “енералаў”). Запісавыя кнігі – натарыяльныя кнігі, куды запісвалі тэстаменты, дагаворы куплі-продажу, арэнды, розныя здзелкі, якія патрабавалі натарыяльнага засведчвання, афіцыйныя дак-ты: прывілеі, граматы вялікіх князёў, пастановы соймаў і соймікаў. У дэкрэтавыя кнігі запісвалі толькі судовыя пастановы і некторыя працэсуальныя дзеянні суда і бакоў.У гарадах з магдэбургскім правам вяліся магдэбургіі – кнігі актаў і судовых рашэнняў, якія выносіліся мясцовымі магістратамі, войтамі, бурмістрамі, лаўнікамі. У цэрквах і манастырах таксама вяліся свае актавыя кнігі, у якіх упісваліся рашэнні духоўных судоў.	2. Асноўныя этапы эвалюцыі ВКЛ 1) ад заснавання ВКЛ да Крэўскай уніі 1385 г.; 2) ад Крэўскай уніі да ўзнікнення Рэчы Паспалітай; 3) ад Люблінскай уніі 1569 г. да падзелаў Рэчы Паспалітай у канцы XVIII ст. ў аснову гэтай перыядызацыі пакладзены кардынальныя змены ў формах дзяржаўнага ладу і (другі-трэці этапы) ва ўзаемаадносінах з найбольш моцнымі суседнімі краінамі. Крытарыі перыядызацыі ўлічваюць як змены ў палітычным становішчы ўсяго ВКЛ, асабліва беларускіх зямель, так і развіццё грамадскіх, перш за ўсё саслоўных, этнаканфесійных, адносін на розных сацыяльных і тэрытарыяльных узроўнях. Аднак з улікам пэўных фактараў (змен у дзяржаўным ладзе, тэрытарыяльна-адміністрацыйнай і сацыяльнай структуры ВКЛ) можна вызначыць некалькі ўнутраных этапаў яго палітычнай эвалюцыі ў XIII-XVI ст. 1- фарміраванне Вялікага Княства Літоўскага і ўсталяванне неабмежаванай манархіі федэратыўнага тыпу на аснове літоўска-рускай (літоўска-беларускай) тэрытарыяльнай і палітычнай супольнасці сярэдзіны XIII - пачатку XIV ст.2- развіццё цэнтралізатарскіх тэндэнцый у часы Гедыміна і Альгерда і тэрытарыяльнае пашырэнне дзяржавы, галоўным чынам за кошт далучэння да Вялікага Княства Літоўскага ўсходнебеларускіх, украінскіх і некаторых рускіх зямель. 3- ад часоў Крэўскай, Віленска-Радамскай і Гарадзельскай уній канца XIV - пачатку XV ст. да пачатку 90-х гг. XV ст., этап значных знешне- і ўнутрыпалітычных пераўтварэнняў, саперніцтва і збліжэння з Польшчай, станавых і тэрытарыяльна-адміністрацыйных рэформ. 4 - з 1492 г. да Люблінскай уніі 1569 г. - характэрны фарміраваннем саслоўна-прадстаўнічага ладу, пашырэннем сацыяльных і палітычных прывілей пануючых станаў і значным ускладненнем знешнепалітычных адносін 4.Значэнне ВКЛ у гісторыі беларускага народа. ВКЛ сфарміравана на 9/10 з усходнеславянскіх тэрыторый, на 8/10 з усходнеславянскага насельніцтва. Аб’яднанне ў першую дзяржаву дапамаглой беларуска-літоўскім землям, народам выстаяць у барацьбе з Крыжацкай агрэсіяй мангола-татарскай навалай. У ВКЛ сфарміравалася беларуская народнасць, высокага ўзроўню дасягнула беларуская культура і дзяржаўны статус мела беларуская мова. Эканамічнае, палітычнае, культурнае развіццё было вынікам працяглага далёка не простага ўзаемадзеяння розных сацыяльных і палітычных фактараў, міжнародных і ўнутраных дачыненняў. Працяглым і самабытным гістарычным перыядам у сярэднявечным мінулым беларускага народа з’явіўся той час, калі беларускія землі ўваходзілі ў той склад ВКЛ, Рускага, Жамойцкага. Беларусь і у пэўнай ступені іншыя ўсходнеславянскія землі былі тэрытарыяльнай, дэмаграфічнай, гаспадарчай, ваеннай, фінансавай, духоўнай асновай дзяржавы, вялікакняскага дамена. 8. Метрыка ВКЛ і яе навуковае значэнне. Буйнейшы дакументальны збор, які сфарміраваўся ў вкл на працягу 15 –18 ст., стаў архіў вялікакняжацкай канцылярыі, якая назыв “Метрыка” (ад лац. matriculla – канцылярская кніга). Метрыка –збор спецыфічных матэрыялаў (сшыткаў, кніг) вялікакняжацкай канцылярыі 15 –18 ст. з сапраўднымі дак-тамі і з копіямі дак-таў, якія выдаваліся ад імя вялікага князя (гаспадара), Рады сеймаў і падлягалі неабмежаванаму ў часе захаванню 1 упамінанне аб існаванні такіх кніг Метрыкі адносіцца да княжання Казіміра Ягайлавіча (1440 – 1492 г.). Прынцыпы арганізацыі, прыёмы, метады і віды практычнай дзейнасці дзярж. канцылярыі развіваліся ў к. 15 –1 пал16 ст. Пашыралася сфера дзейнасці канцылярыі, якой надаваліся новыя функцыі дзярж. кіравання. Матэрыялы, якія знаходзіліся на архіўным захоўванні дзяржавы ў 16 ст., складалі 2 вялікія часткі: сапраўдныя акты і кнігі копій дак-таў, якія былі выданы з дзярж. канцылярыі. Месца захоўвання сапраўдных актаў першапачаткова -Трокскі замак. Там хутчэй за ўсё захоўваліся і канцылярскія кнігі. Да 1511 года архіўныя дак-ты перавезены ў Вільню і размешчаны ў вялікакняжацкім скарбе. Там знаходзіліся да сяр. 18 ст. Уяўленне аб складзе і змесце сапраўдных дак-таў дае іх інвентарны вопіс, складзены ў 3 чвэрці 16 ст. Усе дак-ты спачатку захоўваліся ў мяшках, якіх было 12: 1 – для “агульнадзяржаўных спраў”, астатнія – па ваяводствах. Метрыка складалася з асноўных відаў кніг: кнігі запісаў, судовыя, пасольскія кнігі, кнігі пошлін і інш. У кнігах запісаў знаходзіліся прывілеі гарадам і мястэчкам на магдэбургскае права, на кірмашы, гандаль; справы цэхаў; граматы на урады; лісты на маёнткі князям, панам, шляхце, бягучае справаводства княжацкай канцылярыі. У кнігах судовых захоўваліся дэкрэты вышэйшых судоў вкл, пратаколы судовых пасяджэнняў, судовыя прыгаворы. У кнігах публічных спраў ўключаны сеймавыя пастановы, запыты ўраду і адказы караля і інш. Посольскія кнігі змяшчалі пісьмы да кіраўнікоў замежных краін і адказы апошніх на іх, дамовы. У кнігах пошлін знаходзіліся дак-ты аб зборы пошліны, аб павіннасцях і інш. Кнігі арэнд уключалі апісанні замкаў, паветаў, маёнткаў, межавыя кнігі. у склад Метрыкі ўваходзілі і іншыя віды дак-таў: выпіскі з пастаноў паноў-рады, планы, радаводныя дыяграмы, публіцыстычныя творы, мемуары і г. д. ў падзеях 17 – 18 ст. Метрыка перанесла нямала удараў і стратаў і пазбавілася шмат якіх арыгінальных актаў 16 – 1 пал.17 ст. Арыгінальныя кнігі Метрыкі за 15 – 16ст. у большасці сваёй загінулі падчас страшных для Бел войнаў сяр 17ст. За 15 – 16 ст. дак-ты Метрыкі дайшлі да нас у капійным выглядзе, якія б зроблены ў к 16 ст., дзякуючы грандыёзнай шматгадовай працы канцылярыі, наладжанай Л. Сапегай, па перапісцы арыгінальных дак-таў і зверцы копій з аўтэнтыкамі. Дакументы за 17 – 18 ст. дайшлі да нас у арыгіналах. У сяр. 1740-х г., калі ішла да скону рп, Метрыка з мэтай яе лепшага зберажэння перавезена з Вільні ў Варшаву. У Варшаве ўсе матэрыялы былі перасістэматызаваны на 2 асноўныя раздзелы – Вялікай і Малой канцылярыі. Быў складзены вопіс і зроблены сумарны рэестр. У 1786 г. з ініцыятывы А. Нарушэвіча кнігі Метрыкі наноў пераплецены і пранумараваны ўнутры аддзелаў, на якія быў разбіты ўвесь комплекс дак-таў.	3Асн.дзярж.дзеячы .Мікалай Крыштоф Радзівіл Сіротка, дзярж. і ваенны дзеяч ВКЛ, мецэнат, пісьменнік Удзельнік Лівонскай вайны 1558-1583. у 1586 Нясвіжскую, Клецкую і Алыцкую ардынацыі, стаў 1-м нясвіжскім ардынатам. У 1579 выйшаў прывілей на самакіраванне г. Міру. Па яго хадайніцтве ў 1586 Стафан Баторый даў Нясвіжу магдэбургскае права. Правёў валочную памеру. Запрашаў з-за мяжы таленавітых архітэктараў , ліцейшчыкащ, рамеснікаў. Фундаваў касцёлы і шпіталі ў Нясвіжы, Дуброве, Чарнаўчыцах, Міры, Свержані, Бялай. Па ініцыятыве Мікалая Сіроткі і за яго кошт выдадзена 1-я дакладная карта ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) - канцлер. вёў барацьбу з Жыгiмонтам III за поўную самастойнасць княства, iмкнуўся прымусiць яго паважаць законы сваёй дзяржавы. Ён дамогся таго, што кароль мусiў узгадняць свае рашэннi па ўсiх пытаннях на тэрыторыi княства з канцлерам. вядомы дзяржаўны дзеяч ВКЛ. быў кіраўніком знешняй і ўнутранай палітыкі ВКЛ. Быў адным са стваральнікаў Трыбунала ВКЛ. Падрыхтаваў і за свае грошы надрукаваў Трэці Статут ВКЛ 1588 гМіхаіл ГЛІНСКІ, мянушка «Мажны» (1470 — 1534) — вялікалітоўскі дзяржаўны дзеяч. Намеснік уценскі (з 1499), маршалак дворны літоўскі (з 1500), кіраўнік Віленскага манетнага двара (з 1501). На чале вялікалітоўскага войска перамог у Клецкай бітве Меў вялікі ўплыў на вял.кн. Аляксандра, імкнуўся стварыць з часткі зямель княства незалежную дзяржаву. Жыгімонт I Стары пазбавіў М. Глінскага ўсіх урадаў.У 1508 годзе М. Глінскі стаў на чале мецяжу, які праваліўся.. Канстанцін Іванавіч АСТРОЖСКІ (1460 — 1530, Тураў) — староста брацлаўскі, звянігародскі і вінніцкі , вялікі гетман літоўскі , маршалак валынскі і староста луцкі , кашталян віленскі , ваявода троцкі . палітычны дзеяч ВКЛ 16ст., мецэнат. Займаў вышэйшыя дзяржаўныя пасады ў ВКЛ. Выдатны палкаводзец, пад кіраўніцтвая якога атрыманы перамогі больш чым у 60-ці бітвах, у тым ліку ў бітве пад Оршай. Мікалай «Чорны» Радзівіл  — вялікалітоўскі дзяржаўны, палітычны, культурны і рэлігійны дзеяч. З 1550 канцлер ВКЛ, выступаў за суверэннасць ВКЛ у Рэчы Паспалітай. Узначальваў дзяржаўную камісію па правядзенні аграрнай рэформы (валочнай памеры) у гаспадарскіх маёнтках. першым прыняў Рэфармацыю. Паводле веравызнання кальвініст, прапагандыст кальвінізму ў ВКЛУ 1553 заснаваў друкарню пры Берасцейскім зборы, пад яго апекай існавала таксама друкарня ў Нясвіжы. У першай з іх за кошт магната выйшла ў 1563 г. так званая Радзівілаўская Біблія — пераклад кальвінісцкай Бібліі на польскую мову. 6. Архіўная справа ў вкл. Улік, упарадкаванне і апісанне архіваў вкл вялося ў 16 –18 ст. Асаблівасці дзяржаўнага ладу вкл – наяўнасць шырокаразгалінаванай сеткі мясцовых органаў улады і кіравання, судовых устаноў – абумовілі і своеасаблівасць развіцця ў ім архіўнай справы. Дзейнасць гэтай развітай уладнай сістэмы нараджала вялікую колькасць дак-таў, якія канцэнтраваліся ў мясцовых сховішчах і ўтварылі цэлыя архіўныя комплексы. Цэнтральныя органы ўлады вкл праяўлялі пастаянны клопат аб зберажэнні гэтых дак-таў, асабліва тых, у якіх былі замацаваны правы валодання вялікімі князямі, каралямі, магнатамі і шляхтай зямельнай уласнасці і іншай маёмасцю. Статут 1588 г. больш дэтальна вызначыў парадак вядзення і захавання актавых кніг – у бяспечным месцы, апячатанымі ў “скрыні моцнай за трыма замкамі”, ад якіх 1 ключ павінен захоўвацца ў суддзі, другі – у падсудка, 3 – ў пісара. Такі клопат дзяржавы аб захаванні мясцовых архіваў даў вынік: да нашага часу дайшла значная колькасць актавых кніг судовых устаноў вкл. 9. Лес метрыкi у 18-20 ст., сучаснае месцазнаходжанне: У 17-18 ст. асноунымi тыпамi кнiг метрыкi сталi кнiгi прывiлеяу, данiн, пацвярджэнняу, центр. Дзярж. Саслоуна-прадстаунiчых устаноу, у т.л. генеральных канферэнцый. Пашырадася выкарыстанне лац. або польскiх назвау актау i вiдау афiцыйнай д-цыi. У 1740-я гг. адбылiся чарговыя рэвiзii i упарадкаваннi метрыкi (верагодна, ужо была перавезена у Варшаву). Складзены сумарыуш. Паводле пастановы пастаяннай рады 1777 г. У Варшаве пачалося перапiсванне Метрыкi лацiнiцай. Былi апрацаваны 1-ыя 66 кнiг. 1786 – пад наглядам Нарушэвiча метрыка нанава пераплецена. Пасля падаулення паустання 1794 i узяцця Варшавы – вывезена у Гродна. Пасля праз рыгу i Вiльню перавезена у Пецярбург. У 1799 – прускiм уладам перададзены асн. Мат-лы кароннай метрыкi за выключ. Некат. Кнiг запiсау, кнiгi перапiсау i публiчных страу. У 1803-5 – Экспедыцыя метрыкi далучаных правiнцый перагрупавала матэрыялы метрыкi. 1835-37 – кнiгi метрыкi правераны зноу: пераплецены, пранумарованы, апiсаны камiсiяй мiн-ва юстыцыi i разбiты на 12 аддзелау. 1870 – 80 – у маскве пабудаваны арх iу мiнiстэрства УС i перавезлi метрыку туды. .1875 – мiн-ва юстыцыi даручыла метрыканту Зельвяровiчу скласцi дэталевае паактавае апiсанне метрыкi. У к.19-сяр.20 ст. iшоу працэс вяртання у польшчу кнiг i матэрыялау, якiя рознымi камiсiямi прызнавалiся кароннымi. 1939 – «лiтоуская метрыка» пастаулена на улiк фондау цэнтр. Дзярж. Архiва стараж. Актау СССр i атрымала пар.нумар 389. 1952- уведзена агульная нумарацыя кнiг i iнш. Мат-лау метрыкi. 1918 – лiтва займела сувiрэнiтэт (прэтэнзiя да масквы вярнуць метрыку). Але д-ты не аддалi. 1991 – распад СССР, зноу патрабавалi вярнуць мат-лы метрыкi, масква адмовiла. 1970 – РБ заказала мiкрафiльмы у маскве усей метрыкi. Знаходзяцца у нац. Гiст. Архiве у Мiнску. 14. Архіў Віленскай капітулы. важным сховішчам дак-таў па гіст рымска-каталіцкай царквы ў вкл, па сацыяльна-палітычн і эканам гіст княства з’яўл. архіў Віленскай капітулы – калегіяльнага органа кіравання пры віленскім рымска-каталіцкім епіскапе. раннія звесткі аб яго існаванні захаваліся, пачынаючы з к. 16 ст. Моцны пажар 16 мая 1610 г. у Вільні, які за палову дня знішчыў значную частку горада, дайшоў да кафедральнага сабора. У вогнішчы загінулі паперы, кнігі і ўвесь папярэдні архіў капітулы. не толькі пажары, нашэсці ворагаў, унутраныя міжусобіцы з’яўляліся пагрозай для дак-таў архіваў. каб уберагчы некранутыя вогнішчам дак-ты, іх прыходзілася неднаразова вывозіць за граніцу. З 1654 г. пачынаецца падарожжа капітульнага архіва па розным краінам. частка, якая захавалася пасля пераездаў, вогнішчаў у к. 1892 г. была перададзена ў Рукапісны аддзел Віленскай публічнай бібліятэцы, дзе яна была сістэматызавана, апісана і часткова выдадзена ў першых трох выпусках “Описания Рукописного отделения Виленской публичной библиотеки”. Акрамя гэтых асноўных дакументальных збораў, якія ствараліся пры адпаведна мітрапалічай або біскупскай канцылярыях, усе прыходы праваслаўнай, рымска-каталіцкай і уніяцкай царквы ў Літве і на Бел. мелі свае архівы. Пазней частка дак-таў, якія захоўваліся ў архівах цэркваў і манастыроў, была перададзена ў архівы духоўных кансісторый, епархіяльных упраўленняў.
12. Віды канфесійных архіваў. Склад і змест іх дакументаў. К осн. видам арх. духовного ведомства в Бел. в 15-20 в. относились арх. церквей, костелов, монастырей, администр. учр-ний, учебн. заведений, обществ, братств, редакций и др. На примере сохранившихся арх. правосл. Церквей можно состав. представление об осн. видах докум-тов, в них накапливавшихся. Это указы духовных консисторий и духовных правлений, богослужеб. книги, описи церковн. имущества, клировые ведомости, метрич. книги, церковные летописи, брачные обыскные книги, исповедные книги, и др.Богослужебн. книги представляли собой журналы, в котор. фиксировалось время соверш. богослужения а церкви, указывались имя священникаи название богуслужения. Опись имущества сост.из 2 частей:основной и дополнительной.В первую включ. имущество церкви, во вторую-имущество ризницы. Клиров. вед-ти предст. собой именные списки всем лицам духовного звания православного вероисповедания. Ведомости сост. из 3 частей. В перв. вносились сведения о том, когда и кем построена церковь,ее вид, указывалось сост. здания церкви, кол-во церковной земли, наличие док-тов на право владения ею и тд. Вторая-включ. послужные списки причта с указанием по метрич. книгам о наградах, детях, родственниках. Третья- сведения о прихожанах, их сословн. принадлежности, о церковном старосте. Метрич. книги раздел. на три части: о родившихся, о бракосочетавшихся, об умерших.Книги велись в 2 экземпл. – один хранился в церкви, др. сдавался в архив духовной консистории. Притязания униатов на правосл. храмы порождали многочисленн. подделки соответствующих актов, хранившихся в церквях и монастырях. Или уничтожение документов, не подтверждавших прав владения униатами теми или иными храмами. Составленные во вт. пол 19 нач 20 в описания документов архивов и монастырей Белар. исследовательские статьи , основ. на этих док-тах, дают предст. об ист. архивохранилищ, составе и содержании входивших в них материалов. Ценнейшим архивом по ист. ВКЛ и ист. церковной унии являлся «Архив западнорусских униатских митрополитов». За свое более чем 200-летнее существ. он побывал в Киеве, Вильно, Гродно, Новогрудке и др. местах в зависимости от местопребывания униатской митрополичьей кафедры. Епархиям Киевской униатской митрополии док-ты архива освещал их историю. Хронологич. рамки мат-лов архива не ограничивались униатским периодом(1596-1839).Здесь находились также подлинные док-ты 15 в. И списки док-тов 11-13вв. В них содерж. сведения о монастырях, церквах, их архивах и библиотеках.Важным хранилищем док-тов как по ист. римско-катол. церкви в ВКЛ в средние в. , так и по социально-политич. и экономич. истории княжества являлся Виленский капитульный архив (капитул-духовный совет при епископе). 17. Архiу Сапегау. Сапегi з 16 ст. належалi да самых значных магнацкiх родау. Iх маенткi -на тэр. Беларусi, Лiтвы i Украiны. Ва усiх латафундыях Сапегау iснавалi даровыя канцылярыi, збiралiся i захоувалiся дак-ты. Гал. родавыя архiвы Сапегау належылi 2 лiнiям: ружанскай i коданскай. Ружанскi архiу -у Ружанскiм палацы. Большая частка ружанска-дзярэчынскiх архiуных зборау у 19 ст. стала уласнасцю графа В. Пуслоускага i разышлася на розных сховiшчах: 32 фiлiянты падараваны Акадэмii навук у Кракаве, 3 – бiблiятэцы ардынацыi Замойскiх у Варшаве, 9 – iмператарскай Публiчнай бiблiятэцы у Пецярбургу. Значны збор пасля 1-й сусветнай вайны паступiу у Публiчную бiблiятэку у Вiльнi. Карэспандэнцыя чарэйскiх Сапегау, пераважна 18 ст., захоувалася у зборы графа С. Бранiцкага у Росi (Ваукавыскi павет), у бiблiятэцы Красiнскiх у Варшаве, зборах Э. Чапскага у Станькаве (Мiнскi павет) i Бiблятэцы Брытанскага музея.Асн. частка Дзярэч. архiва - у аддзеле рукапiсау Цэнтр. бiблiятэкi АН Лiтвы. Асаблiвая увага - на дак-ты, што пацвярджалi маемасн. правы Сапегау. З дзярж. публiчных дак-тау асн. увагу прыцягвалi соймавыя, соймiкавыя, дыпламат., пасольскiя, дынаст. справы. Перапiска ахоплiвае усе пласты сав. i царк. знацi, розных каранаваных асоб. Некат. матэрыялы ружанска-дзярэчынскiх зборау захоуваюцца у Цэнт. Гiст. архiве Украiны у Кiеве.Другi буйны архiуны комплекс (коданскiя) быу пераведзены у маентак Красiчына. У пач. 20 ст. у архiве - 50 тыс. рукапiсных адзiнак. У 1908-10 У. Сапега падаравау б. частку зборау львоускаму Асалiнэуму. У 1946 2/3 бiблiятэкi Асалiнэума перададзена вроцлаускай бiблiятэцы Польскай АН. Трэцi архiуны комплекс, Варклянскi архiу, зберагае дакументы за 1815-1916. Асобныя матэрыялы з архiва Сапег трапляюцца у розных сховiшчах. У бiблiятэцы Польскай АН у Кракаве, у Дзярж. Гiст. архiве Лiтвы у Вiльнюсе, у бiблiятэцы Вiльнюскага унiверсiтэта, у дзяржауным гiстарычным архiве Латвii, у нацыянальнай бiблiятэцы у Варшаве, Ва унiверсiтэцкай бiблiятэцы у Варшвае. Дакументы з архiвау Сапег апублiкаваны у выданнях К. Кагнавiцкага, А. Прахаскi, К. Ажароускага, Б. Горкача, «Актах Вiленскай камiсii», «Актах Заходняй Расii», «Актах Паудневай i Заходняй Расii», «Архiве дому Сапегау» i iнш. 25. Канферэнцыі беларускіх apxiвістаў 1924 и 1927 гг. Упершыню пытанне пра вяртанне нац.культ-х каштоўнасцей было пастаўлена на 1-й Усебелар. Канферэнцыі архівістаў. Праходіла у Мінску 12-14 мая 1924 г. Грунтоўна абмяркоўваліся праблемы, звязаныя з размеркаваннем архіваў паміж Расіяй, з аднаго боку, і Польшчай, Літвой, Латвіяй з другога. Былі рагледжаны пытанні вывезеных арх-ў, якія паходзілі с Бел., ці мелі да яе непасрэднае дачыненне (Мінскія, віленскія архівы, метрыка ВКЛ). Дакладчыкі (У.Краснянскі, У.Пічэта, З.Жылуновіч). Былі прыняты рэзалюцыі, якія ставілі задачу забяспячэння захаваннасці наяўных і вяртанне вывезеных архіўных збораў. Вынікі рэстытуцыі бел.архіваў падвяла 2-я канферэнцыя архівістаў БССР, снежань 1927 г. Былі вернутыя архівы з Масквы, Ленінграда, Смаленска, Ульянаўска, Тулы, Разані, Уладзіміра, Растова-на-Доне. Але тым не менш, далека не ўсе рашэнні канферэнцый і з’езда былі рэалізаваныя. Як вядома, Літоўская метрыка была перададзеная толькі ў 90-я гг. XX ст., і то ў выглядзе мікрафільмаў.Даволі актыўныя намаганні беларускіх навукоўцаў 1920-х гг. па вяртанню вывезеных з Бел.культурных багаццяў былі жорстка перарваныя ў 30-я. На гэтым, паводле некаторых даследчыкаў, рэстытуцыйная дзейнасць уладаў БССР была спынена да канца 1980-х гг.	13. Архіў уніяцкіх мітрапалітаў. Брэсцкая царкоўная унія, якая абвастрыла гіст. памяць грамадства, надала асаблівую значнасць архівам цэркваў і манастыроў дак-таў, стараж. дак-там, якія б сведчылі аб гіст іх утварэння і ранейшай канфесійнай прыналежнасці. На працягу 16 – 1 пал 19 стст. на тэр. Бел, Літвы, Укр. ў працэсе дзейнасці уніяцкай царквы фарміраваўся каштоўны архіў па гіст. Вкл і гіст царкоўнай уніі, пад назвай “Архіў уніяцкіх мітрапалітаў”, або “Мітрапалітанскі архіў”, “Мітрапалітарны архіў”. Ён уключае пэўную колькасць больш ранніх крыніц з пач. 15 ст. Уніяцкая царква сур’ёзна ставілася да архіваў. Назапашванне і зберажэнне стараж. крыніц і матэрыялаў бягучага справаводства стала 1 з важных сфер яе дзейнасці на ніве культуры і гістарыч навукі. Калі б у час войнаў, паўстанняў, рабаванняў, пажараў не былі знішчаны і страчаны многія дак-ты, да нас дайшла б значная частка гэтага знакамітага архіва. 1 вопіс Архіва уніяцкіх мітрапалітаў складзены ў 1699 г. па даручэнню мітрапаліта кіеўскага, галіцкага і ўсей Русі Льва Шлюбіц-Заленскага яго капеланам, базыльянскім манахам Язэпам Сапаровічам, які з 1709 г. быў старшым Лаўрышаўскага манастыра. У гэты час архіў знаходзіўся ў мітарапалічы маёнтку Рута Навагрудскага ваяводства. Сапаровіч склаў вопіс дак-таў па прадметах, геаграфічных і асабістых імёнах, у алфавітным парадку іх назваў. Дак-ты ў звязках размяркоўваліся не ў строга храналагічным парадку, часцей адзначалася іх назва, кароткі змест і дата дак-та. Свой вопіс Сапаровіч назваў “Archivum Metropolitanum или Каталог”. Нягледзячы на распараджэнні вышэйшай царкоўнай улады аб ахове архіва, ён неаднаразова псаваўся. 1 з прычын дрэннай захаванасці дак-таў - кіеўскія уніяцкія мітрапаліты не мелі пастаяннага месцазнаходжання. Разам з мітрапалітам па яго рэзідэнцыях і розных маёнтках спадарожнічаў і мітрапалічы архіў, або ў поўным складзе, або разбіты на асобныя часткі (архівы). маюцца звесткі аб “мітрапалітарных архівах” Варшаўскім, Навагрудскім, Гродзецкім, у Струне, у Вільні, у Руце, у Львове, у Радамысле, у Сеніове, у Луцку і г. д. У сяр. 18 ст. для “мітрапалітарнага” архіва праектаваўся каменны будынак у Вільні, праект не быў рэалізаваны. У 2 пал 18 ст. работа па разбору і апісанню архіва паўтараецца зноў. Яе выканаў да 1763 г. архівіст і капелан полацкага архіепіскапа, базыльянін Аўгустын Война. У дапаўненне да складзенага ім вопісу ён дадаў і “Реестр остатка найденных бумаг”. у 18 і пач. 19 ст. складзены шэраг кароткіх тэматычных вопісаў асобных груп дак-таў “мітрапалітальнага” архіва. у 1724 г. быў складзены “рэестр” спраў аб Гродку і Абараве, у 1751 г. – “Сумарыуш” дак-таў аб розных мітрапалічых маёнтках, у 1759 г. – “Рэестр” папер аб маёнтках Полацкай архіепіскопіі. 22. Стварэнне і дзейнасць архіва стараж актавых кніг у Віцебску. Віцебскі Цэнтральны архіў стараж актавых кніг, які знаходзіўся ў распараджэнні Міністэрства ўнутраных спраў і віленскага генерал-губернатара, распачаў сваю дзейнасць ў 1863 г. – не было патрэбнага памяшкання, кадраў. На той час у ім захоўваліся 1 823 актавыя кнігі, прынятыя ад павятовых судоў Віцебскай і Магілёўскай губерняў. Юрыдычнае і матэрыяльнае становішча абодвух архіваў, Віленскага і Віцебскага, было ненармальным. Хранічны недахоп сродкаў і нязначная колькасць штатных супрацоўнікаў рабілі практычна немагчымым выкананне галоўнай задачы архівістаў – упарадкаванне і апісанне больш як 7 млн. дакументаў. 23. Перамя.арх.ВКЛ у др.п.ХІХ – п.ХХ ст. 1874 г.Гродз.губернс.арх.знікла ў нябыт 1000 пудоў “непатрэбных” справаў.1885 г.з Віцеб.губерн.управы “прызначылі” на продаж больш за 1000 пудоў старадаўніх справаў, у тым ліку дакументальныя комплексы двух генерал-губернатараў – па Віцебскай, Магілёўскай,Менскай і Віленскай губернях.Матэрыялы гэтыя былі ў добрым стане і пераплецены.У архіў Віленскага акруговага суда перайшлі матэрыялы дарэформенных суд-ых установаў.Пасля іх “разборкі” 5100 спраў былі знішчаны.1880 г.зніклі старадаўнія дак.з кляштара св.Марка.У Гродна1885 г. згарэў архіў мясцовага шляхецкага дэпутацкага сходу і г.д.Больш.частку калекцыі помнікаў бел-ай культуры,сабраная графам Я. Тышкевічам у Віленскім музеі старажытнасцей атрымаў Румянцаўскі музей у Маскве. Ацалелыя пасля разгрому рэшткі калекцыі перадалі Віленскай публічнай бібліятэцы.У 1864 г. туды ж перадалі і зборы закрытых у выніку паўстання 1863 г. бібліятэк кляштараў, касцёлаў,грамадскіх згуртаванняў і асобных удзельнікаў паўстання (гісторыка Тэадора Нарбута).1867 г.па загаду Радзівілаў была перавезена ў Берлін значная частка іх архіўнага збору з Нясвіжа.Гал.задачай у працы архівістаў да к.ХІХ ст.заставалася камплектаванне: ад паспяховага вырашэння гэтай праблемы непасрэдна залежалі пытанні апісання ды публікацыі сабраных дакументальных скарбаў.У 80-я гг.ХІХ ст.Віленскі архіў прыняў больш як 5 000 актавых кніг і старажытных інвентароў ад Скарбовай палаты, Палаты крымінальнага і грамадзянскага суда,кіраўніцтва дзярж.маёмасцей Гродз.губ.1890 г. урадам была ўтворана адмысловая камісія з прадстаўнікоў ведамстваў,прафесараў Маскоўскага і Пецярбургскага ун.Наступным значным узрушэннем для беларускіх архіваў стала Першая сусветная вайна1887 г.Метрыка ВКЛ была перавезена на захаванне з Пецярбурга ў Маскву,у Маскоўскі арх.Міністэрства юстыцыі. Гэта перадача пазначыла сабой новы этап у гісторыі фонду і яго апісання. Фонд складаўся тады з 1084 кніг, 393 старажытных актаў,50 радаводаў і 19 карт.Пасля рамонту Нясвіжскага замка князь Фердынант Вільгельм Радзівіл узяў фамільны архіў Радзівілаў пад сваю апеку і перавёз яго ў Нясвіж.Разглядаемы перыяд наклаў свой адбітак і на кнігазбор Храптовічаў.У90-я г. ХІХ ст. графская бібліятэка была ўпарадкавана, а вядомы пецярбургскі вучоны С. Л. Пташыцкі склаў і ў 1909 г.выдаў каталог“Щорсовская библиотека графа Литавора Хрептовича: Краткие сведения о собрании рукописей”.Апошні ўладальнік Шчорсаў К. А. Храптовіч-Буцянёў перадаў у 1913 г. кнігазбор на дэпазіт у бібліятэку Кіеўскага універсітэта імя св. Уладзіміра,але з ўмовай, што бібліятэка будзе вернута на радзіму з адкрыццём тут універсітэта.Далейшы лёс бібліятэкі склаўся няпроста1915 г.Кіеву пагражала нямецкая акупацыя, ун.зборы эвакуявалі ў Саратаў, адкуль яны вярнуліся ў Кіеў у 1916 г.	15. Змест і склад дакументаў прыватных архіваў. На беларускіх землях у сярэдні вяк і XIX – пач. XX ст. функцыянавалі і прыватныя архівы баяраў, шляхты, магнатаў, заможных мяшчан, купцоў, рамеснікаў. Захаваліся і дайшлі да XIX-XX стст. архівы найбольш вядомых магнатаў Беларусі. Сярод іх архівы Сапегаў у Дзярэчыне, Храптовічаў у Шчорсах, Любецкіх у Шчучыне, Тышкевічаў у Лагойску, Вішнявецкіх ў браціны і інш. Найбольш значным сярод прыватных архіваў XVI - пачатку XX ст. з'яўляўся Нясвіжскі архіў Радзівілаў. Па сцвярджэнні уладальнікаў, ён быў заснаваны ў 1551г.Нясвіжскі архіў па характары якія захоўваліся ў ім дакументаў насіў дзяржаўны характар. У 70-е г. XVII ст. ў Нясвіжскім архіве захоўваліся дакументы архіва вялікакняскай канцылярыі - Метрыкі Вялікага княства Літоўскага. Улічваючы вялікі ўклад Радзівілаў у забеспячэнне захаванасці якія маюць агульнадзяржаўнае значэнне дакументаў, Сейм Рэчы Паспалітай 1768 прызнаў за імі права на вечнае захоўванне актаў у іх фамільным архіве. У 60-х гадах XIX ст. ў архіве захоўвалася больш за чвэрць мільёна дакументаў пачынаючы з XVI ст., сярод якіх было 1246 напісаных на пергамене. Тут знаходзіліся матэрыялы польскіх соймаў, прывілеі польскіх каралёў Радзівілам, статуты і прывілеі гарадам, дакументы бытавога і біяграфічнага характару, перапіска князёў па палітычных, гаспадарчым, асабістых пытаннях, маёмасна-гаспадарчыя, фінансавыя і юрыдычныя дакументы Галоўнага ўпраўлення маёнткамі, яго аддзелам, ординатских упраўленняў, маёнткаў і фальваркаў Нясвіжскай, Клецкай, Мірскай, Давыд-Гарадоцкай ардынацый, Койлановского і Слуцкага княстваў і інш. Дакументы XV пачатку XVI ст. напісаны пераважна на лацінскай мове, у XVI ст. пераважала старабеларуская мова, пачынаючы з XVII ст. - Польскі. Сведчаннем высокага ўзроўню справаводства і вялікай увагі, Радзівіламі архіва, з'яўляецца тое, што захоўваючыя ў ім дакументы былі дакладна згрупаваныя, апісаны і надзейна захаваныя. Як і Радзівілы, старанна збіралі і захоўвалі дакументы свайго архіва Сапегі - прадстаўнікі аднаго з найбуйнейшых магнацкіх родаў Вялікага княства Літоўскага. Спачатку які размяшчаўся ў Ружанскім палацы. У 1858 г. архіў перадалі ў Рукапіснае аддзяленне Вілейскай публічнай бібліятэкі. Асаблівая ўвага ў архіве Сапегаў надавалася дакументам, якія пацвярджаюць іх права валодання ўласнасцю. Тут захоўваліся каралеўскія і вялікакняскія прывілеі, камісарскія акты, лісты аб падзеле маёнткаў, дагаворныя акты, выпіскі з актавых кніг, інвентары маёнткаў і інш У архіве знаходзіліся рэвізія Кобрынскай эканоміі другой паловы XVI ст., Гаспадарча-расходная кніга Л. Сапегі 1592-1593 гг,пасланні папскіх кардыналаў і інш . Добрай арганізацыяй у XVI ст. адрозніваўся і архіў магнатаў Хадкевічаў. Як сведчыць вопіс архіву 1571, найстаражытным дакументам у ім быў прывілей караля Аляксандра на маёнтка Рудава, Паплаўцы, Спудзиловцы выдадзены ў Вільні ў 1506. У бібліятэцы Храптовічаў у Шчорсах разам з кнігамі захоўваліся і рукапісныя матэрыялы. Такім чынам, для прыватных архіваў Беларусі, што існавалі ў XV пачатку XX я., характэрным з'яўляўся дастаткова высокі ўзровень арганізацыі захоўвання і выкарыстання дакументаў. 21. Стварэнне і дзейнасць архіва стараж. актавых кніг у Вільні Па ўказу Сената ад 2 красавіка 1852 г. заснаваны Цэнтральныя архівы стараж актавых кніг у Вільні і Віцебску. У Віленскім архіве сабраны дак-ты канцылярый цэнтральных устаноў ВКЛ (за выключэн.Метрыкі) і правінцыйныя архівы заходняй і цэнтральнай Бел. і Літвы. Віленскі Цэнтральны архіў стараж. актавых кніг складалі многія дакументальныя комплексы, што выйшлі з каралеўскай ці вялікакняжацкай канцылярыі з к 14 да к. 17 ст. Ядро збору складалі стары архіў Галоўнага Трыбунала ВКЛ, архівы Літ скарбовага трыбунала, Літ духоўнага трыбунала, Літ задворна-асэсарскага суда, акты маршалкоўскіх судоў, Літ скарбовай камісіі, вайсковай камісіі, дакументы з архіва Генеральнай канфедэрацыі 1792 г. і інш. У значнай ступені сваёй добрай захаванасці матэрыялы гэтых комплексаў былі абавязаны сумленнай працы перадавых архівістаў к 18 – 1 пал. 19 ст. (А. Малішэўскага, К. Шалюты, І. Тамашэўскага, Я. Зянковіча, Д. Нарбута і А. Дмахоўскага). На працягу першых 10 гадоў працы архіва пераважна было скончана канцэнтраванне стараж. дак-таў. У 1863 г. у ім захоўвалася 17 439 актавых кніг. 7. Канцылярыя вялікага князя літоўскага. На чале канцылярыі стаяў канцлер, які вёў перагаворы з замежнымі краінамі, кіраваў штатам служачых канцылярыі Княства. У асобных выпадках канцлер прымаў замежныя пасольствы ад імя караля, з'яўл. захавальнікам дзярж. пячаткі. Доўгі час улада канцлера у канцыл. была неабмежавана. I толькі на каранацыйным сойме 1574 г. шляхта РП выступіла за прыняцце закона адносна абмежавання правоў канцлера. За разглядаемы перыяд на чале канцылярьі Княства стаялі 3 канцлеры, гэта Мікалай Юр’евіч Радзівіл (1566-1579), Астафій Валовіч (1579-1587), Леў Сапега (1589-1623). У 1566 г. У канцылярыі ўведз. пасада падканцлера. Функцыі ў яго былі амаль такія, як і ў канцлера. Ен быў захавальнікам малой дзярж. пячаткі. За канцлерам i падканцлерам у XVI ст. замац. назва «пячатары», так як аніводны афіцыйны дак-т не меў юрыд. сілы без прыкладання вялікай або малой дзярж. пячаткі. Удзел канцлера і падк. у падрыхтоўцы праектаў забяспечылі ім важнае становішча і уплыў у цэнтр. апарате ВКЛ. Пад іх кіраўніцтвам у канцылярыі прац. рэгенты, сакратары, пісары, дзякі, талмачы. Найбольш уплывовы з іх быў рэгент. (праўка і перадача на подпіс вялікакняж., канцлер., і падканцлер., дак-ў; абавяз. метрыканта- сачыў за станам і захав. кніг метрыкі, выдаваў выпісы з іх). Назнач. канцлерам ці падканц., зацвярдж. гаспадаром. у выніку смерці канцлера ці падк. выконваў іх абавязкі. Пісары і сакратары складалі дыпламатычныя дакументы. Уключ. у склад пасольстваў у якасці паўнапраўных членаў дэлегацыі, удзельнічалі ў перагаворах. Дзякі- лічыліся ніжэйшымі служачымі, выконвалі чарнавую работу. Справаводства вялося на старабел. мове.
19. Лёс архіваў ВКЛ ў к. 18 ст. – пач. 19 ст. Падзелы РП і пераход архіваў ВКЛ ў склад устаноў Рас. імперыі правялі рэзкую мяжу паміж іх мінулым станам і новым. Пачал эпоха “вялікага рассейвання” дакументальнай памяці пра бел. і літ. мінуўшчыну. Па загаду Кацяр. ІІ ад 24 кастрычніка 1794 г. і даручэнню літ. генерал-губернатара М. Рапніна пасля ўзяцця войскам А. Суворава Варшавы Метрыка ВКЛ, якая там апынулася ў 1740-я г., забрана і перавезена спачатку ў Гродна, а ў студзені 1795 г. у Санкт-Пец. разам з той яе часткай, якую захоўваў у Віленскім касцёле св. Казіміра архіварыус Качаноўскі. На працягу 1796 – 1798 гг. прывезеныя з Польшчы, Літвы і Бел архівы падзялілі паміж Сенатам і Калегіяй замежных спраў, Міністэрствам Справядлівасці, Публічнай бібліятэкай, Бібліятэкай Маскоўскага Румянцаўскага музея і Прусіяй. У 1799 г. на аснове канвенцыі з Прусіяй прускаму каралю перададзены тыя часткі Літ Метрыкі і Метрыкі Кароннай, якія датычылі тэр РП, што адышла да Прусіі (1200 кніг і каля 1,5 тысячы паасобных дак-таў, звязкаў, карт), а апошняя пазней перадала гэтыя часткі Варшаўскаму архіву стараж. актаў згодна з Тыльзіцкім трактатам. У 1798 г. з чыноўнікаў Сената і Замежнай калегіі ўтворана камісія, якая праводзіла першапачатковы разбор і перасістэматызацыю спраў з фондаў новага паступлення. У “пецярбургскі” перыяд бытавання Літ.Метрыкі і Кароннай Метрыкі дакументальны збор НАЗЫВ.: “Метрыка далучаных правінцый”. У выніку працы камісіі ў 1798 г. быў складзены рэестр дак-таў Метрыкі, з якога ў 1817 г. зрабілі падрабязны спіс. Акрамя Метрыкі, Расія атрымала пасля падзелаў РП матэрыялы канцылярыі маршалкоўскага суда, Трыбунала ВКЛ, Літ. задворна-асэсарскага суда, Скарбовага суда, Вайсковай камісіі, Найвышэйшай Радзівілаўскай камісіі, Таргавіцкай канфэдэрацыі, з багатых мясцовых збораў – архівы ваяводстваў: Віленскага, Трокскага, Полацкага, Навагрудскага, Віцебскага, Брэсцкага, Мсціслаўскага, Смаленскага, Мінскага. У гэтых ваяводствах, іх паветах захаваліся архівы земскіх, падкаморскіх і каморскіх, камісарскіх судоў; архівы грамадзянска-вайсковых камісій і лакальных канфедэрацый 1792 – 1793 г.З далучэннем Бел. да Рас. імперыі шматлікія стараж. актавыя кнігі перайшлі ў распараджэнне губернскіх і павятовых устаноў, найперш павятовых судоў. Архівы ВКЛ апынуліся пад уладай Расіі незадоўга да ўтварэння там міністэрстваў, пад кіраўніцтвам якіх усе архівы імперыі прыходзілі ў запусценне, калі гібель, свядомае знішчэнне, страта і пашкоджанне дак-таў, што да таго адбываліся толькі спарадычна, падчас усенародных няшчасцяў, войнаў і пажараў, ператварыліся ў сталы працэс. працэс непапраўна знішчаў каштоўныя актасховішчы. На гарышчах апынуліся закінутымі дак-ты, як дамова вялікага князя літ. з польскім каралём Казімірам 3 або рукапіснае Евангелле 13ст. З утварэннем у 1811 г. міністэрстваў на змену неабходнасці цэнтралізацыі архіваў, якая не ажыццяўлялася, прызнавалася ў 18 ст., прыйшла раздробленасць як у цэнтры, так і ў правінцыі Рас. імперыі. Яскравым прыкладам раздраблення архіўных фондаў, што адбывалася на глебе частага перамяшчэння дак-таў з аднаго месца ў іншае, з’яўляецца лёс так званага “Архіва Агульнага адукацыйнага фундуша” – дакументальная спадчына ордэна езуітаў Літ правінцыі (ВКЛ). У пач 19 ст. расійскі ўрад справы Архіва Адукацыйнага фундуша ў архіў Міністэрства народнай асветы. Міністр граф С. Увараў вырашыў перадаць гэты архіў у Дэпартамент дзярж маёмасцей, і ў 1834 г. частка фонду пайшла ў архіў дэпартамента. сярод езуіцкіх дак-таў было шмат стараж – з 16 – 1 пал17 ст., то ў 1837 г. частку фонду ўзяла сабе Пецярбургская археаграфічная камісія. 1 частка пайшла ў сховішчы міністэрства замежных спраў. 1 значны ўдар па дакументальнай спадчыне ВКЛ быў нанесены ў 1812 г. пастрадалі найбольш стараж.дак-ты, чыноўнікі не бачылі ў іх ніякай каштоўнасці, не прымалі, як правіла, ніякіх мер для іх эвакуацыі ці забеспячэння захаванасці якімсьці іншым способам. Вывазу ў 1 чаргу падвяргаліся “казённые суммы” і архівы, якія мелі палітычнае ці маёмаснае значэнне. Мноства каштоўных дак-таў загінула падчас ваенных дзеянняў і пажараў 1812 г.: згарэлі ўсе стараж акты, якія захоўваліся ў Кобрынскім павятовым судзе; загінуў архіў Барысаўскай духоўнай управы і інш. Віцебскі губернскі архіў страціў тады 1398 спраў з агульнай колькасці, якая складала 89911 спраў. Згарэў архіў Полацкай уніяцкай кансісторыі. Французскія акупацыйныя ўлады рабавалі і знішчалі каштоўную дакументацыю і рукапісы. У Смаленску загінулі матэрыялы Смаленскай кансісторыі, Смаленскай палаты крымінальнага суда, скарбовай палаты. цалкам знішчаны архівы Лепеля, Віцебска, Барысава, Клімавічаў і г.д. Стараж дак-Ты, якія захоўваліся ў архівах г. Клімавічы, былі эвакуіраваны ў 1812 г. у Чарнігаў, дзе і згубіліся. Склад архіваў ВКЛ, якія у к.18ст. увайшлі ў агульнарасійскую “прастору”, у выніку розных працэсаў (войны, змены сістэмы кіравання, канцэнтрацыя і адабранне асобных груп крыніц з прычыны іх палітычнай значнасці і г. д.) зведаў да пач ХХ ст. істотныя змены. У выніку дак-ты рассеяліся як у сховішчах Варшавы, Пецярбургу, Масквы, Вільні, Коўна, далёка па-за межамі былой Рас. імперыі. 40. Праблема рэстытуцыі дакумент. спадчыны ВКЛ. Міжнар.-правав. база рэстытуцыі. Рэстытуцыя - форма матэрыяльн. аднаўлення нанесен. шкоды культ. каштоўнасцям у выніку неправамерн. міжнар. акта шляхам аднаўлення стану, які існаваў да яго здзяйснення.Кампенсатарная рэстытуцыя - від матэрыяльн. міжнарод.-правав. дзяржавы-агрэсара,прымян. ў выпадках, калі ажыццяўленне адказнасці дзяржавай у форме звыч. рэстыт-і немагчыма. Адн. з самых вядом. фондаў архіўн. дакум. з`яўл. архіў былога Бел. музея імя І.Луцкевіча ў Вільні. Работай музея кірав. савет на чале з дырэкт. А.Луцкевічам.У Цэнтр. навук. бібліят. Акадэміі навук Літвы сфармул. Рукапіс. фонд №21. Матэрыялы ахоплів. Перыяд ад 15 ст. да 1943г. Мат-лы падзел. на 2 часткі: літарат.(тэксты літарат.-мастацк., публіцыст. хар-ру) і гістарыч.(дакументы грамадс.- паліт. арганізацый і партый, культ.-грамад. і навуков. таварыстваў ў 1917-1939 гг.). Шмат дакум. сустрак. у фондах літоўск. і белар. кампазітара К.Галкоўскага і вядом. адваката грамадс. дзеяча 1-й пал. 20 ст. Т.Урублеўскага. У Дзяржаўн. гістар. архіве Літвы ў Вільні захоўв. шмат матэрыял. пра стан хрысціянс. канфесій. Метрыка паслуж. асновай вялікакняскага і галоўн. дзярж. архіва ВКЛ. Дакументы метрыкі выкар. усімі дзярж. органамі, вярх. уладай, прывілеяв. саслоўямі,мяшчанамі,царквой і інш.Кнігі Літ. Метрыкі захоўв. пераважна ў РГАДА ў Маскве,істотн. частка ў Варшаве. Віленскі цэнтр. архіў стараж. актаў - установа для збору і захоўв. дакумент. перыяду ВКЛ на тэр. Вілен., Гродзен., Ковенск. і Мінск. губерняў. Заснавн. ў Вільні ў 1852г. Імператарс. указам Мікалалая 1. Існаваў ў перыяд з 1852-1915гг.Сярод дакумен. судов. акты Галоўн. літоўск. трыбунала,магістратаў,гродского і земскіх судоў, інвентары,рэвізій. 1872г. выдадзен. каталог актавых кніг архіва,1887г. у архіў перададзен. дакум-ты з Люблінск. губерні,1903-1906гг. з Віцебск. цэнтр. архіва стараж. актаў. Найб. вядом. У Еўропе лічыц. Галоўн. архіў старадаўн. дакументаў у Варшаве - захоўв. дакум. гісторыі Польшчы,суседн. раін.У фондах Галоўн. архіва нов. дакум. у Варшаве захоўв. матэр. белар. нац. руху і палітыкі польс. уладаў у перыяд да 1939г. Цэнтр.ваен. архіў зберагае дакумен. савец. і партыйн. органаў Бел. і Літ.-Белар. Савец. Рэсп. за 1917-1921г. Міжнар. рэгуляванне правав. становішча культ. каштоўнасцяў аднос. да сферы дзеяння міжнар. гуманіт. права.Нормы па абароне культ. каштоун. уключ. ў Гаанскую канвенцыю аб законах і звычаях сухапут. вайны 1899 і замян. яе Канвенцыю 1907. Крас. 1935г. прын. Вашынгтонскі дагавор ў ваен. і мірны час гіст. помнікаў,музеяў,устаноў. 1954г. па ініцыят. ЮНЕСКА ў Гаазе правед. спец. міжнар. канферэн. па абароне культ. каштоўн.,прынялі удзел дэлегац. СССР,УССР,БССР. Сакав. 1999г. на дыпламат. канфер. ў Гаазе прын. другі пратакол да Гаанск. канфер. 1954г,увёў нов. нормы па абароне культ. каштоўн. ва умовах узброен. канфлікту. Пытанне кампесаторнай рэстыт. ставіц. да інстытута міжн.-правав. адказнасці – самай склад. у міжнар. праве.У 1949г. камісія міжнар. права ААН зацвер. тэмы,якія падляг. першапачат. кадыфікацыі,адказнасці дзяржавы. Праца Камісіі пач. у 1955г. і заверш. у 2001г. Камісіія прапанав. Генеральн. Асамблеі ААН праект артыкулаў аб адказнасці дзяржаў за міжн.-супрацьпраўн. дзеянне. Істотн. значэнне мае Канвенц-я ЮНЕСКА аб ахове сусвет. культ. і прырод. спадчыны 1972г.Нормамі міжн. права карэліруюць палажэнні Канстыт. РБ. РБ да гэтага часу не мае свайго закона аб рэстытуцыі.	20. Архівы ВКЛ у структуры ўстаноў Рас. імперыі (1 пал 19 ст.). З утвар. у 1811 г. мініст-ваў на змену неабходн. цэнтралізацыі архіваў, якая не ажыццяўл., прызнав. ў 18 ст., прыйшла раздроб-ць у цэнтры, ў правінцыі Рас. імперыі. прыкладам раздраблення арх. фондаў, што адбыв. на глебе частага перамяшч. дак-таў з 1 месца ў інш., з’яўл. лёс так званага “Архіва Агульн. Адукац. фундуша” – дакумент. спадчына ордэна езуітаў Літ. правінцыі (ВКЛ). У пач. ХІХ ст. рас. ўрад справы Архіва Адукац. фундуша ў архіў Міністэрства народ. асветы. Міністр граф С. Увараў выраш. перадаць гэты архіў у Дэпартамент дзярж. маёмасцей, 1834 г. частка фонду пайшла ў архіў дэпартамента. Паколькі сярод езуіц. дакументаў было шмат стараж. – з ХVІ – перш. пал. ХVІІ ст., ў 1837 г. част. фонду ўзяла Пецярбур. археаграф. камісія; частка пайшла ў сховішчы мініст-ва замеж. спраў. Перш. значны ўдар па дакумен. спадчыне ВКЛ быў нанес. ў 1812 г. , пастрад. найбол. стараж. дакументы, чыноўнікі не бачылі ў іх ніякай каштоўнасці, не прымалі, ніякіх мер для іх эвакуацыі ці забеспячэння захаванасці. Вывазу ў перш. чаргу падвярг.“казённые суммы” і архівы, якія мелі паліт. ці маёмаснае значэнне. Археаграф. асваенне Беларусі, з перш. трэці ХІХ ст. актыўна падключ. рус. гісторыкі, мела як пазіт., так і негатыўн. вынікі.. Найбол. актыўна працэс вывазу з Бел. стараж. помнікаў пач. з 1837 г., калі выдад. ўказ Мікалая І, прадпіс. высылаць стараж. дакум. з месцаў ў Пецярб. археаграф. камісію. Выконв. загад, гродзен. губернатар перад. у Пецярбург вял. збор стараж. рукапісаў ХV – XVI ст. і арх. дакум. XVII – XVIII ст. з дзярэчын. архіва князёў Сапегаў. Расія вольна або міма волі спрыяла захоўв. мн. белар. архіваў. Міжканфес. спрэчкі, паўстанні, войны, перыядычна на наш. зямлі ўспыхвалі ў кан. XVIII – XIX стст., знішч. не толькі чалав.жыцці, але і ўтвор. мног. пакаленнямі дакум. помнікі. Правасл. палілі уніяц. кнігі і дакум.; паўстанцы грамілі ненавісн. ім адмініст. і суд. установы, знішч. разам з сучас. дакум. крыніцы стараж. права, якія з імі захоўваліся.. Паўстанне 1831 года з’яв. падставай для развязвання ўрад. коламі Расіі цэлай хвалі канфіскацый дакум. каштоўн. Беларусі. Канфіск. неацэн. кнігі і рукапісы Полац. езуіц. акадэміі, родав. архівы і кнігазборы Радзівілаў, Агінскіх, Сапегаў, Плятараў, В. Ржавускага, Ю. Нямцэвіча, М. Валовіча.Канфіск. не толькі найбагагац. зборы, але і рарытэты з архіваў і бібліятэк касцёлаў, катал. і уніяц. кляштараў, прыват. калекцый. У 1832 г. на падставе імперат. загаду былі вывез. ў глыб Расіі каштоўнасці з больш як 200 кляштараў, шматл. шляхец. маёнткаў. 30-я гады ХІХ ст. зборы закрыт. ў 1832 г. Вілен. універсітэта. Архівы Вілен. акадэміі, а такс. Сніпішскай, Ігнатаўс. і Гродзен. езуіц. калегій, захоўв. ў Архіве Агульн. адук. фундуша, перавандр. тады ў сакратарскі стол Мініст-ва народ. асветы. У перш. пал. ХІХ ст. пацягн. вандраванне ў прасторы Архіва уніяц. мітрапалітаў. У 1808 г. рашэннем Слонім. ніжэйш. Земск. суда ён быў перад. ў веданне брэсцк. епіскапу Я. Булгаку і знах. ў Быцені (Слонім. павет). З 1810 па 1828 г. архіў знах.ў Вільні, спакойна перачак. вайну напалеон. Францыі з Расіяй. У кастр. 1828 г. з пераездам мітрапаліта Я. Булгака ў Полацк часткова перавез. і архіў, быў аддадзены на захаванне ў Полац. грэка-уніяц. дух. калегію. У Вільні заст. больш. частка арх. збору, потым была перавез. ў Санкт-Пецярбург. Пасля спачыну апош. уніяц. мітрапаліта ў 1838 г. камплек-не архіва спыніл. і ўсе арх. матэрыялы, якія захоўв. ў Полацку, былі перад. ў Беларуска-Літ. дух. калегію. Затым перад. яшчэ адну частку архіва, выяўл. ў 1840 г. у Радамышлі на Украіне, дзе у апош. гады РП знах. рэзідэнцыя уніяц. мітрапаліта Ф.Растоцкага. Абумоўл. пастановай Полацк. царк. сабора 1839 г. ліквідацыя уніяц. царквы на Беларусі – як адзін з актаў царск. рэпрэс. палітыкі пасля падаўлення паўстання 1830 – 1831 г. – балюча адбіл. на лёсе уніяц. бібліятэк, царк. і кляштар. архівах. З 1841 г. да кан. 1850-х г. з ініцыятывы літ. архіепіскапа І. Сямашкі адбыв. масав.знішчэнне і перадача ў Пецярбург і Кіеў найбагац. белар. уніятыкі з Жыровічаў, Полацка, Быценя і інш.уніяц. асяродкаў краю. Арх. збор быў перад. ў Беларуска-Літ. калегію, якая кірав. справамі былых уніятаў. 14 жніўня 1839 г.і сама калегія была закрыта. Мітрапалічы архіў на працягу некал. гад. перадав. ў Пецярбург, у архіў Сінода – вышэйш. дух. ведамства Рас. імперыі. Сінодав. пастановай ад 19 ліст. – 31 снежн. 1843 г. акты архіва былых уніяц. мітрапалітаў былі перадад. ў Сінадальны архіў Руск. правасл. царквы. Разборам архіва ў 1840-я г. займал. засядацелі Беларуска-Літ. Калегіі: пратарыеі І. Пільхоўскі, І Канюшэўскі, Л. Панькоўскі і Ф. І. Серна-Салаўёў. Канчатк. перадача архіва уніяц. мітрапалітаў у Сінод адбыл. ў 1847 г. У 1844 г. агляд дакум. архіва уніяц. мітрапалітаў выкон. рэдактар археаграф. камісіі, пратаірэй І. Грыгаровіч. Выявіў значны збор дакум. XV –XVII ст. гіст. і юрыдыч. зместу, які не быў вядом. ні М. Бантыш-Каменскаму, ні мітрапаліту Яўгенію (Балхавіцінаву). У 1860 г. обер-пракурор Сінода А. Талстой зрабіў спробу ўпарадк. сінадальны архіў, які моцна разросся. З сак. 1861 г. разборам архіва уніяц. мітрапалітаў займ. выкладчык Магілёўс. семінарыі К. А. Гаворскі. Да чэрвеня справы, якія знах. ў звязках, разабраў і прывёў у сістэмат. парадак. К. А. Гаварскі аддзяліў друкав. брашуры, рукапіс.кнігі і зборнікі афіц. і прыватн. папер, зрабіў ім асобны вопіс. 37. Выданне дакументальнай спадчыны ВКЛ у савецкі час. У савецкі час публікацыя дакументальнай спадчыны ВКЛ сканцэнтравалася ў Мінску і справай заняліся Інбелкульт, а пазней – Акадэмія навук БССР. Зборнікі камплектаваліся, каб паказаць ход гістар. падзей з марксісцка-ленінскіх пазіцый, шмат увагі ўдзялялася дак-там, што адлюстроўвалі класавую барацьбу ў горадзе і вёсцы ў розныя перыяды. Др. асаблівасць савецкіх публікацый – асноўная ўвага ўдзялялася выданню крыніц паслякастрычніцкага часу. У 20–30-ыя гады выйшлі ў свет некалькі тамоў дак-таў. 1м выданнем быў "Беларускі архіў" (3 тамы. Мн,, 1927–1931). Ён уключаў дак-ты па сацыяльна-эканамічнай гіст. Бел. і ВКЛ 15–18 cт. Сярод іх каралеўскія і вялікакняжацкія граматы і прывілеі, інвентары, статуты цэхаў, завяшчанні (тэстаменты), гаспадарчыя дагаворы і інш. Быў надрукаваны зборнік "Гіст. Бел. ў дакументах і матэрыялах" (Т. 1. Мн., 1936). У гады культу асобы работа па выданню крыніц была спынена і крыху адрадзілася ў к. 50-х гадоў. Буйнейшая з тагачасных публікацый – чатырохтомны зборнік дак-таў і матэрыялаў "Белоруссия в эпоху феодализма". У 60–80-я г. былі надрукаваны бел. летапісныя помнікі (ПСРЛ, т. 32, 35). У розных зборніках і хрэстаматыях друкаваліся літаратуныя, публіцыстычныя, эпісталярныя творы, мемуары.	30.Міжнародная навуковая канферэнцыя "Замежная архіўная беларусіка". Пасля распаду СССР па-новаму загучала пытанне рэстытуцыі страчаных каштоўнасцей. Асаблівасці гістарычнага шляху вялі да таго, што вялізная колькасць дакументаў, якія тычацца гісторыі краіны, зараз знаходзіцца ў архівах Польшчы, Расіі, Украіны, Літвы і іншых краін. Доступ да гістарычнай інфармацыі, што змяшчаецца ў гэтых дакументах, жыццѐва неабходны для развіцця нашай культуры, навукі, нацыянальнай самасвядомасці. Першы раз пытанне было ўзнята ў 1992 г. падчас сустрэчы прэзідэнтаў 11 дзяржаў — былых рэспублік Саюза. У гэты час быў падпісаны дагавор «Аб вяртанні культурных і гістарычных каштоўнасцей дзяржавам іх паходжання». Аднак гэта пагадненне не было зацверджана Вярхоўным Саветам Расійскай Федэрацыі і таму ў сілу ў Расіі не ўступіла. Гэта практычна прывяло да блакіроўкі магчымасці сумеснага вырашэння праблемы рэпатрыяцыі. Аднак, нягледзячы на цяжкасці, пытанне не згубіла сваѐй актуальнасці. Аб гэтым сведчаць матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Замежная архіўная беларусіка» (Мінск, 1996 г.) на якіх разглядаліся прававыя аспекты сумеснага выкарыстання каштоўнасцей. У той жа час перамяшчэнне ў Беларусь арыгіналаў дакументаў застаецца нявырашаным і выйсце з такой складанай сітуацыі многія бачаць у сучасных інфармацыйных тэхналогіях. Калі немагчыма вярнуць у Беларусь арыгіналы дакументаў, то трэба вярнуць хаця б інфармацыю, шляхам пераносу яе на новыя носьбіты. Выратавальным сродкам становіцца капіраванне і мікрафільмаванне архіўных дакументаў. Прыкладам такога супрацоўніцтва паміж даследчыкамі Беларусі і Польшчы стаў абмен фотакопіямі дакументаў з архіва Радзівілаў. У Расійскім дзяржаўным архіве старажытных актаў у Маскве ажыццявілі мікрафільмаванне дакументаў Метрыкі ВКЛ. Дзякуючы гэтаму карыстальнікамі была атрымана магчымасць знаѐміцца з матэрыяламі фонда ў архівах Кіева, Мінска, Вільні, куды былі перададзены яго копіі. Яшчэ адным прыкладам можа служыць Радзівілаўскі летапіс, арыгінал якога захоўваецца ў Санкт-Пецярбурзе. Спачатку было створана яго факсімільнае выданне, а потым — электронная копія. 31.Міжнар. навук. канферэнцыя “Рэстыт. культ.каштоўнасцей” (Мінск, 1997 рэстытуцыя заключ. зліквідаванні ці памяншэнні вінаватай дзяржавай страты, якую яна прычыніла інш. дзяржаве шляхам аднаўл. ранейшага стану, у форме вяртання маёмасці, якая была нарабаваная на акупаванай яе войскамі тэрыт. У гіст. Міжнар. дачыненняў выпадкі вяртання культ-х кашт-ў у краіны, вядомыя яшчэ да 1 сусветнай вайны. Ужо ў той час склалася норма звычайнага міжн. права аб рэстытуцыі маёмасці, якая была незаконна адабраная і вывезеная адной дзяржавай з тэрыт. другой.19-20 чэрвеня 1997 ў канферэнц-зале гасцініцы “Юбілейная” працавала Міжнар. Навук. канфер-я “Рэстытуц. культ. Каштоўнасцей пад эгідай ЮНЭСКА. Арганізатары – Міні-ва культ. РБі Нац. навукова-асветны цэнтр імя Ф. Скарыны пры Мін-ве адукацыі РБ. У канферэнцыі прымалі ўдзел прадстаўнікі навуковых, культ., музейных, арх. арг-цый і ўстаноў, бібліятэк з 7 краін (Бел., Расіі, Укр., Польшчы, Чэхіі, Германіі, Шатландыі). Было прачытана 36 дакладаў па розных напрамках: гіст., юрыд.-культурных, музейна-архіўных і іншых. Выступалі гісторыкі, філолагі, мастацтвазнаўцы, археолагі і инш.Асноўн. навукова-арганізац. пытаннямі былі выяўленне, вывучэнне і па магчымасці вяртанне на радзіму ўсіх тых архіўных, археолага-культ. і многіх іншых відаў крыніц, якія пры розных абставінах, асабліва падчас войн на нашых землях трапілі з Бел. ў блізкія і далёкія замежныя краіны.Практычна ўсе музеі Бел., бібліятэкі і архівы многіх інш. устаноў падчас акупацыі 1941–44 г. былі вывезены ў Германію ці разбураны. Таксама многія мастацкія творы, арх. мат-лы пры розных абставінах трапілі ў розныя гарады Расіі, Украіны, Польшчы, Германіі, Літвы, Швецыі і інш. У Бел. шмат гіст. цэнтраў, якія неабходна аднаўляць, сярод іх сярэдневяковы Нясвіж. Ставіцца задача вярнуць усе тыя мастацка-гістарычныя багацці, якія былі тут створаны, а зараз захоўваюцца за межамі Беларусі.Доктар гіст. навук М.Нікалаеў расказаў аб бел-х кніжных скарбах, што захоўваюцца ў Расійскай Нац. бібліятэцы ў Санкт- Пецярбургу, дзе ён працуе загадчыкам аддзела рэдкай кнігі, Разглядал. пытанни: (Н.Высоцкая)- аб спісе каштоўнасцей, перададзеных з Музея гіст. ВОВ ў Мінску ў 1950 г. Польскай Нар. Рэспубліцы. Д.Бубноўскі-гісторыка-культ. каштоўнасци у жыцці грамадства і дзяржавы. Вяртанне арх. дакументаў на гіст.радзіму знайшло адлюстраванне ў выступленні А.Міхальчанка, Сумеснае выкарыстанне архіўных і музейн. матэрыялаў з пазіцыі Германіі было асветлена Іаханесам Шлоотцам. Практыка вяртання культ. каштоўнасцей у Бел. на фоне еўрапейскага заканадаўства была паказана А.Мальдзісам, .У выніку-падрыхт. і надрукаваны шэраг прац, у тым ліку вялікая публікацыя “Древности Белоруссии в музеях Польши”. Заслугоўвае асаблівай увагі скарб пяці сярэбраных паясоў з Чырвонага Бору (Лагойскі раён), яго часткі захоўваюцца ў Варшаве, Вільні, Маскве. Матэр. канферэнцыі былі надрукаваны ў зборніку. Падведзены вынікі працы канферэнцыі. 33. Даследаванне дакументальна-архіўнай спадчыны ВКЛ у савецкі час. Пяру этнографа, фалькларыста і бібліёграфа А. Шлюбскага, які з 1918 г. займаўся арганізацыяй бел. архіўных устаноў у Веліжы, Віцебску, Оршы і Полацку, належыць праца “Матэрыялы да крыўскае гісторапісі: Доля кнігасховаў і архіваў зямель крыўскіх і былога ВКЛ”, выдадзенай ў Коўне ў 1925 г.праца – своеасаблівы летапіс знішчэння і вывазу кніжна-дакументальных багаццяў Бел, пачынаючы з 1180 г. і завяршаючы трагічным для архіўнай спадчыны ВКЛ 1812 годам. Абуджаная бел. нацыянальна-культурным адраджэннем 1 пал 1990-х г. цікавасць да гэтай спадчыны абумовіла перадрук працы А. Шлюбскага часопісам “Спадчына”, які шмат зрабіў, каб сучасныя беларусы ведалі пра культурныя, дакументальныя скарбы, створаныя іх продкамі. Віднымі сав. даследчыкамі Метрыкі- Дз. Даўгяла і М. Беражкоў. Першаму належыць праца “Літ Мэтрыка і яе каштоўнасьць для вывучэньня мінуўшчыны Бел”, у якой разглядаецца гіст. фарміравання, склад Метрыкі, даецца ацэнка яе навуковай каштоўнасці, асвятляецца лёс гэтага важнейшага дакументальнага комплексу ВКЛ пасля знішчэння самой дзяржавы. Відным даследчыкам Метрыкі ВКЛ на навуковым крыніцазнаўчым узроўні стаў М.Беражкоў. Яго доктарская дысертацыя “Літ Метрыка як гістарычная крыніца” была надрукавана. На аснове пазнейшых копій ён аднавіў склад першых 32 кніг Метрыкі 1443-1523 г.
29. ФОНДЫ УСТАНОЎ І МАГНАТАЎ ВКЛ У ЗАМЕЖНЫХ АРХІВАХ. ФОНДЫ МЕТРЫКІ ВКЛ У ЗАМЕЖНЫХ АРХІВАХ Метрыка ВКЛ захоўваецца ў Расійскім дзярж. архіве стараж. актаў у Маскве. Фонд № 389. У Галоўным архіве стараж. актаў у Варшаве захоўваецца транскрыпцыя Метрыкі, Сумарыюш Літоўскай Метрыкі. Збор транскрыпцыі налічвае 31 архіўную адзінку. З іх толькі 1 кніга – аўтэнтык Літоўскай Метрыкі, складзенай у 1775-1792 гадах з пацверджаннем прывілеяй, з наданнем грамадзянства ВКЛ і РП, ганаровых званняў і пасадаў. Астатнія 30 адзінак – копіі з старажытнейшых кніг Метрыкі (1440-1582), зробленыя ў Варшаве ў 70-80-я гг. XVIII ст. лацінскім альфабэтам. У склад Літоўскйя Метрыкі – транскрыпцыі – уваходзяць наступныя дакументы: шматлікія граматы і прывілеі князёў ВКЛ; зацверджанні ўмоў (трансакцый); трактаты і дыпламатычныя дакументы, якія характарызуюць дачыненні паміж ВКЛ з Маскоўскай дзяржаваю і татарскімі ханствамі; інвентары маёмасных адзінак. Сумарыюш ВКЛ – гэта 15 архіўных адзінак, якія ўключаюць кароткі пераказ зместу дакументаў, запісаных у кнігі Метрыкі ВКЛ. Упарадкаванне Літоўскай Метрыкі было зроблена ў Варшаве ў 40-я гг. XVIII ст. ДАКУМЕНТЫ РОДУ РАДЗІВІЛАЎ У ЗАМЕЖНЫХ АРХІВАХ. Архіўныя матэрыялы Радзівілаў захоўваюцца ў Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы ў Вільнюсе (фонд № 1280, 2509 адзінак захоўвання, 1411 – 1939 гг). Таксама частка дакументаў знаходзіцца ў Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве (больш за 35 000 адзінак захоўвання). Тут захоўваецца Небароўскі архіў Радзівілаў (матэрыялы ад XV ст. да 1944 года, пераважна акты ўладальнікаў маёнткаў) і архіў Радзівілаў з Паланэчкі (былы Прыгодзіцкі архіў, XV – XIV ст.). Частка Прыгодзіцкага архіва Радзівілаў за 1792 – 1938 гады захоўваецца ў Дзяржаўным архіве ў Познані. Матэрыялы архіва Радзівілаў з Нагловіц (дакументы за 1788 – 1941 гады) захоўваюцца ў Дзяржаўным архіве ў Кельцах. Матэрыялы Радзівілаў захоўваюцца таксама ў наступных месцах: Дзяржаўным гістарычным архіве Латвіі (карыспандэнцыя Радзівілаў за 1577 – 1621 гады, захоўвалася ў былым Рыжскім дзяржаўным гарадскім архіве); У рукапісным аддзеле бібліятэкі Вільнюскага універсітэта; У Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу; У бібліятэцы Акадэміі навук Украіны ў Львове; Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Украіны; Нацыянальнай бібліятэцы Акадэміі навук Украіны ў Кіеве; У вроцлаўскім Асалінэуме ў Польшчы; Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве (у тым ліку так званы “literaria” – наратыўныя і белестрычныя крыніцы XVII – XVIII ст., што захоўваліся ў варшаўскім архіве Нясвіжскай ардынацыі); Бібліятэцы Ягелонскага універсітэта і музеі Чартарыйскіх ў Кракаве. ДАКУМЕНТЫ РОДУ САПЕГАЎ У ЗАМЕЖНЫХ АРХІВАХ Галоўныя родавыя архівы Сапегаў належалі 2 лініям: ружанскай і коданснай. Большая частка ружанска-дзярэчынскіх архіўных збораў у XIV ст. стала ўласнасцю графа В.Пуслоўскага і разышлася па розных сховішчах: 32 фаліянты падараваны Акадэміі навук у Кракаве, 3 – бібліятэцы ардынацыі Замойцкіх у Варшава, 9 – імператарскай Публічнай бібліятэцы ў Пецярбургу. Значны збор дакументаў пасля Першай сусветнай вайны паступіў у Публічную бібліятэку ў Вільні. Асноўная частка дзярэчынскага архіва зберагаецца ў аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі Акадэміі навук Літвы (фонд № 139, 5589 адзінак захоўвання). Гэта прыватная карэспандэнцыя Сапегаў, матэрыялы пра сацыяльна-эканамічнае становішча і дзяржаўна-палітычную дзейнасць прадстаўнікоў роду Сапегаў. Некаторыя матэрыялы ружанска-дзярэчынскіх збораў захоўваюцца ў Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Украіны ў Кіеве. У бібліятэцы польскай Акадэміі навук у Кракаве знаходзяцца асабістыя дакументы віленскага каад‘ютара Ю.С.Сапегі 1680-1738 гг., судовыя справы САпегаў з Агінскімі, лісты 1535-1810 гг.У Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы ў Вільнюсе – тастаменты, кантракты, карэспандэнцыя 1624-1760 гг., дзельчыя лісты, генеалагічныя дакументы.У бібліятэцы Вільнюскага універсітэта – эпісталярныя помнікі, панегірыкі роду Сапегаў, інвентары сапегаўскіх двароў, сацыяльна-эканамічныя акты.У Дзяржаўным гістарычным архіве Латвіі – ваенна-дыпламатычная і палітычная карэспандэнцыя 1597-1611 гг.У Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве - перапіска з замежнымі арыстакратычнымі дварамі, лісты абозавыя ваенна-паходныя XVII - XVIII ст. Ва універсітэцкай бібліятэцы ў Варшаве – лісты ад рымскіх пап, імператараў, польскіх каралёў, карэспандэнцыя часоў польска-шведскай вайны 1655-1660 гг. Дакументы Тышкевичаў. Асноўны комплекс матэрыялаў захоўваецца ў рукапісным аддзеле Цэнтральнай бібліятэкі Акадэміі навук Літвы ў Вільнюсе (фонд № 148, 296 адзінак захоўвання, 1518-1876 гады). Частка архіваў Тышкевічаў захоўваецца ў: Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы (фонд № 716, 6609 адзінак захоўвання,1451-1883 гады);у бібліятэцы Вільнюскага універсітэта;Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве ( дакументы архіва з родавага маёнтка Чырвоны Двор);Львоўскай бібліятэцы Нацыянальнай Акадэміі навук Украіны;Вроцлаўскім Асалінэуме.ФОНДЫ АРХІВАЎ ХАДКЕВІЧАЎ. У Дзяржаўным Кракаўскім архіве зберагаюцца матэрыялы за 1499-1932 гады роду Хадкевічаў (у асноўным супрасльскай лініі). Асобныя матэрыялы з архіваў Хадкевічаў , іх карэспандэнцыя захоўваюцца ў Галоўным архіве старажытных акта у Варшаве. Таксама дакументы гэтага роду захоўваюць: Курніцкая бібліятэка; Публічная бібліятэка імя Рачынскіх у Познані; Навуковая бібліятэка Нацыянальнай Акадэміі навук Украіны ў Львове; Вроцлаўскі Асалінэум і інш. Такім чынам, значная частка захаванай дакументальнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага, у тым ліку, створаная на беларускіх землях, асела ў замежных архівах. Яна захоўваецца сёння ў :Расіі;Польшчы;Латвіі;Украіне;Літве. 35 . Сучасныя беларускія даследчыкі дакументальна-архіўнай спадчыны ВКЛ і іх працы. 1 навуковым даследаваннем Вялікага княства Літоўскага была праца прафесара Т. Чацкага «Аб літоўскіх і польскіх правах, іх духу, крыні-цах, сувязях і аб рэчах, змешчаных у першым Статуце, выдадзеным для Літвы ў 1529 годзе». Актыўна займаліся і займаюцца пытаннямі ўтварэння ВКЛ, вызначэння яго вытокаў, этнічнай асновы і беларускія даследчыкі. Для іх у гэтых пытаннях галоўным было высветліць ролю беларускіх земляў ва ўзнікненні і развіцці ВКЛ. На важную ролю гэтых утварэнняў указвалі беларускія даследчыкі М.Доўнар-Запольскі і М.Шкялёнак, значна больш грунтоўна дадзенае пытанне разглядаецца беларускім даследчыкам М.Ермаловічам. Значны ўклад у вывучэнне гісторыі і права Беларусі і Літвы ўнёс прафесар Маскоўскага уні-версітэта М. К. Любаўскі, які адным з першых напісаў гісторыю Вялікага княства Літоўскага, у якой разгледзеў дзяржаўны лад і прававое ста-новішча саслоўяў і асобных груп насельніцтва. У канцы XIX і пачатку XX стагоддзя значная колькасць навуковых прац па гісторыі Вялікага княства Літоўскага была выдадзена польскімі вучонымі Ю. Вольфам, О. Галецкім, В. Камянецкім, Т. Карзонам, Л. Калянкоўскім, А. Лявіцкім, С. Пташыцкім і іншымі. Асаблівай увагі заслугоўваюць працы С. Кутшэбы «Нарыс гісторыі дзяржаўнага ладу Полыпчы» і «Гісторыя крыніц старажытнага польскага права». Даследаваннем праблем гісторыі дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага займаюцца і вучоныя сучаснай Польшчы Ю. Бардах, Б. Леснадорскі, Е. Охманскі і іншыя. Асаблівай увагі заслугоўваюць працы Ю. Бардаха «Даследаванне грамадскага ладу і права Вялікага княства Літоўскага XVI—XVII ст.ст.», «Літоўскія статуты — помнікі права эпохі Адраджэння», а таксама «Гісторыя дзяржавы і права Польшчы», падрыхтава-ная Ю. Бардахам, Б. Леснадорскім выдадзеная ў Маскве ў 1980 годзе.	36. Выданне дакументальнай спадчыны ВКЛ у XIX - пачатку XX ст. Першае белар. археаграфічнае выданне - “Беларускі архіў старажытных грамат” - падрыхтавны І. Грыгаровічам. 1 частка выйшла ў 1824 г. (матэрыялаў для 1 ч. сабраны ў архівах Магілёва, значна менш у Воршы і Амсьціславе. Большая частка дак-ў адносіцца да цэркваў і манастыроў, хаця ўсе яны сац.-эканамічнага зместу). 2-ю частку Грыгаровіч падрыхтаваў цалкам да друку, але пасля яго смерці яна так і заст-ся ў рукапісе (макет захоўваецца ў Бел. Дзярж. архіве-музеі літ-ры і маст-ва ў Мінску). 2-я ч. Змяшчала таксама дакументы па гісторыі Расеі, Літвы, Прыбалтыкі. Ёсьць у ёй булы папы Інакенція IV (1252—1253), граматы вял-х князёў літ-х Ягайлы і Вітаўта (1398—1427), рукапісы двух бел-х слоўнікаў, каштоўныя вопісы -таў, якія ў 20-х гг. XIX ст. знах-ся ў розных архівах Бел-сі. Праца над 3 часткай зас-ся на стадыі сбора мат-лаў. І. Грыгаровіч.(5 тамоў) «Акты, относящиеся к истории Западной России» 1846 – 1853 гг. У зборнік ўключаны дак-ты па гіст. Бел-сі, Расіі, Літвы і Украіны. Выдадзен у С-Пецярбургу. Уключ. больш за 2 тыс дак-ў, сабраных у бібліятэках, архівах і ўстановах зах. губерняў Расіі, Пецярб. і Масквы; размешчаны ў храналагічным парадку. Кожны том мае археаграф-я тлумачэнні, ёсць генеалагічныя табл., радаводы ўдзельных князёў і інш. «Собраніе древнихъ грамотъ и актовъ городовъ: Вильны, Ковна, Трокъ, православных монастырей, церквей, и по разнымъ предиетамъ» 1843 г.» Матэр. Збіралі Марцыноўскі, Нарбут, Святар Карсакевічи і інш. Зборік падрыхт. часовай каміссіяй, пры Віленскім губернскім Статыстычным камітэце. Уключаў дак-ты з Галоўнага Трыбунальнага Архіва Вільні, дак-ты з архіваў гарадскіх упраў-ў і манастыроў. “Собранiе древнихъ грамотъ и актовъ городовъ Минской губернiи, православныхъ монастырей, церквей и по разнымъ предметамъ” 1848 г. У прдрыхтоўцы прымаў ўдзел арх. Геласий. Выданне на 3 мовах утрымвае мноства гістар-х звестак ад пачатку XVI ст.я да к. XVII ст., датычных гісторыі як РП у агульным, так і мелых дачыненне да гарадоў, паселішчаў, манастыроў Белай Русі і людзей, якія жылі ў той час на той тэрыт-і. Акты Віл-й археагр-й камісіі Серыя дак-ў па сац.-эканамічнай і паліт. гісторыі Бел-сі і Літвы 14-19 стст. Змяшчаюць дак-ты па паліт-й, сац.-эканамічнай, царкоўнай гісторыі, этнаграфіі, пра канфесіян-ую сітуацыю ў Бел-сі і Літве, стан прававой к-ры, побыт нас-ва. Надрукаваны мат-лы гарадзенскага, берасцейскага і слонімскага земскіх судоў, гарадзенскага, менскага і берасцейскага гарадскіх судоў, магістратаў Берасця, Кобрына, Камянца, Магілёва, Вільні, (т. 1-6, 17, 21, 22, 36, 39), акты і дэкрэты Трыбунала ВКЛ за 1398-1794 (т. 12, 13, 15), акты копных судоў (т. 18). О.В. Шчарбіцкі В.К.Голуб «Вопісы дакументаў Віленскага цэнтральнага архіва старажытных актавых кніг»1901 – 1913 ггУ 1-ы вып. ўвайшло апісанне 3566 дакументаў 12 кніг Расіенскага земскага суда за 1575-1585 гг. Усяго выдадзена 10 выпускаў “Вопісы”, змяшчаюць не толькі апісанне дак-ў, але ў некат-х выпадках і іх тэксты. Метрыка У 2000 г. убачыла свет 28-я кніга запісаў Метрыкі (1522-1552), падрыхтаваная навуковым супрацоўнікам Інстытута гісторыі НАНБ У.С. Мянжынскім . У перыяд з XIX - XX стст. Былі выдадзены рознымі выданнямі: Акты Литовской метрики. Т. 1-2. Варшава. 1896-1897.; Литовская метрика. Т. 1-4. СПб. 1903-1915.; Литовская метрика. Кн. 5,225, 8,564,10,11,224 Вильнюс, 1994-98 гг. 24. Спробы вяртання архіваў ВКЛ на радзіму ў 1917 – 1941 г. Згодна з артыкулам ІХ дамовы паміж Расіяй і Літвой, якая была заключана 12 ліпеня 1920 г., падлягалі вяртанню Літве ўсе культурныя каштоўнасці,уключаючы і архівы, вывезеныя раней царскімі ўладамі з яе тэрыторыі.ў маі 1924 г.кіраўніцтва Цэнтрархіва рэспублікі склікала Першую Усебеларускую канферэнцыю архіўных работнікаў, у рабоце якой прынялі ўдзел прадстаўнікі Цэнрархіва РСФСР,Інбелкульта,Белдзяржуніверсітэта,а таксама архіваў.Пытанне аб лёсе метрыкі настолькі турбаваў удзельнікаў канферэнцыі, што па прапанове Д. І. Даўгяла і С. М. Некрашэвіча была прынята спецыяльная рэзалюцыя, у якой гаварылася аб тым, што нарада архіўных працаўнікоў БССР знаходзіць патрэбным даручыць Цэнтрархіву БССР звярнуцца ў ЦВК СССР з заявай аб недапушчэнні вывазу беларускіх архіўных матэрыялаў з тэрыторыі СССР у Польшчу, Латвію, Літву і інш.дзярж.Праблема рэстытуцыі беларускіх архіваў стаяла і ў павестцы дня з’езда даследчыкаў беларускай археалогіі і археаграфіі, які праходзіў ў Мінску 17 – 18 студзеня 1926 г. На з’ездзе было ўзнята пытанне пра хутчэйшы перавод Метрыкі ў Беларусь і выданне яе з мэтай даступнасці для шырокіх колаў грамадстваПадзеі восені 1939 г. унеслі дадатковыя рысы ў карціну рэстытуцыі беларускіх архіваў.Уз’яднанне заходнебеларускіх зямель у адну беларускую дзяржаву прынесла Беларусі два буйнейшыя дзяржаўныя гістарычныя архівы, якія знаходзіліся ў Гродна і Вільні, а таксама прыватны Нясвіжскі архіў Радзівілаў. Найбольшую цікавасць з пункту погляду вывучэння захавання норм міжнароднага права ў галіне размеркавання культурных каштоўнасцей уяўляе гісторыя Віленскага архіва.19 снежня 1939 г.Саўнаркам Беларусі прыняў пастанову “Аб размяшчэнні архіва, прыбыўшага з г. Вільні”. Акадэміі навук прапанавалася размясціць у сябе прыбыўшы з Вільні архіў, што і было зроблена.На пасяджэнні бюро ЦК КП(б)Б, якое праходзіла 16 ліпеня 1940 г., было разгледжана пытанне аб стане Дзяржархіва акадэміі навук БССР.За нядбалыя адносіны да захоўвання і ўпарадкавання архіва прызідэнту і вучонаму сакратару Акадэміі навук быў аб’яўлена вымова. Да навядзення ў архіве парадку і сістэматызацыі фондаў ЦК КП(б)Б забараніў доступ каму б то ні было да матэрыялаў архіва без спецыяльнага дазволу.Неўзабаве было вырашана пытанне з дырэктарам архіва – ім стаў К. А. Бангайціс, і з размяшчэннем дакументаў, якія захоўваліся ў склепе, – іх перамясцілі на першыя два паверхі правага крыла будынку Акадэміі навук, які будаваўся.Асноўная ж маса дакументаў падлягала вяртанню ў Вільнюс, які стаў, як вядома, да таго часу сталіцай Літоўскай ССР. Згодна каштарысу выдаткаў (складзена ў красавіку 1941 г.), на транспарціроўку архіва з Мінска ў Вільнюс патрабавалася 22 чыгуначных вагоны (300 тон). Для перавозкі дакументаў з Вільні ў Мінск неабходна было 6 вагонаў (90 тон).	32. Даследаванне дакументальна-архіўнай спадчыны ВКЛ у 19 – пач 20 ст. Улік, упарадкаванне і апісанне архіваў ВКЛ вялося ў 16 – 18 ст. Іх навуковае вывучэнне пачынаецца з 19 ст. Што датычыць архіва уніяцкіх мітрапалітаў, то 6 снежня 1865 г. па ініцыятыве І. І. Грыгаровіча, імператарам зацверджана Камісія па апісанню і упарадкаванню спраў, якія захоўваліся ў архіве Сінода. Камісія мела сваёй задачай разабраць і апісаць Сінадальны архіў, які знаходзіўся цалкам у непрыглядным стане. Незадоўга да адкрыцця Камісіі Грыгыровіч склаў “Праект апісання Архіва былых грэка-уніяцкіх мітрапалітаў”, у якім прапанаваў “размеркаваць і апісываць усе рукапісы ў храналагічным парадку, без дзялення на больш або менш важныя” .У 1866 г. апісанне архіва уніяцкіх мітрапалітаў Камісія даручыла прафесару Пецярбургскай духоўнай акадэміі М. Каяловічу, які ў сувязі з цяжкай хваробай не змог завяршыць да канца пачатае. Далейшая праца па разбору архіва даручана яго вучню, кандыдату багаслоўя Пецярбургскай духоўнай акадэміі С. Рункевічу. 2 снежня 1893 г. на чарговым пасяджэнні Камісіі па апісанню спраў, якія захоўваліся ў архіве Сінода С. Г. Рункевіч прадставіў Камісіі “Запіску” аб праведзенай ім працы. Выслухаўшы яго даклад і разглядзеўшы прадстаўленую ім частку апісання архіва, Камісія, пасля некаторых заўваг, вызначыла працу да друку. У 1897 г. выйшаў 1 том “Описания архива западнорусских униатских митрополитов”. Том змяшчаў 1 065 дак-таў з 1470 па 1700 г. Апісанне дак-таў зроблена ў строга храналагічным парадку. За датай ішла назва дак-та, ўказана мова і колькасць лістоў, дадзена анатацыя зместу, палеаграфічныя і бібліяграфічныя звесткі. Калі дак-нт раней друкаваўся, адзначалася. У аснове выкладання – поўнае указанне зместа дак-таў, з пералічэннем асоб, месц і прадметаў. Важныя, характэрныя месцы дак-та нярэдка прыводзіліся на мове арыгінала, з захаваннем яго асаблівасцей. У 1907 г. выйшаў 2 том “Описания архива западнорусских униатских митрополитов”. Дак-ты з 1701 па 1839 г. Прынцып пабудовы 2 тома быў падобны 1му. Акрамя трох паказальнікаў – асоб, месца і прадметаў, у другім томе - храналагічны. У 2томе ўключаны 2 “Дапаўненні”. 1 змяшчала апісанне дак-таў і спраў 1559 – 1834 г., другое – копіі метрычных кніг прыходскіх цэркваў Брэсцкай і Луцкай уніяцкіх епархій. Некалькі дзесяткаў дак-таў 2 тома апісаны магістрам Пецярбургскай духоўнай акадэміі П. Жуковічам, любімым вучнем М. Каяловіча. Жуковіч займаўся складаннем 3 тома “Описания архива западнорусских униатских митрополитов”. У 1905 г. 3 том пачаў друкавацца, падзеі 1917 г. спынілі яго выданне. Лёс 3 тома “Описания” да цяперашняга часу невядома. Слядоў праведзенай П. Н. Жуковічам работы ў савецкі час выяўлена не было. выяўлена яго праца “Сообщение объ архиве западно-русскихъ униатскихъ митрополитов”.У сувязі з ўзмоцненай даследчыцкай цікавасцю да канфесійнай гісторыі зах. губерняў Рас. імперыі архівісты, археографы і гісторыкі мяжы 19 – 20 ст. займаліся ўпарадкаваннем, апісаннем і вывучэннем архіва уніяцкіх мітрапалітаў. Вынікам іх карпатлівай працы стала капітальнае двухтомнае выданне “Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов”, падрытаванае С. Рункевичам і брашура П. Жуковіча “Сообщение объ архиве западно-русскихъ униатскихъ митрополитов”.Ніводная з вялікіх прац па гіст. Бел, Літвы, Укр, інш зямель ВКЛ і самой дзяржавы ў цэлым не абыходзілася без матэрыялаў Метрыкі. Асабліва актыўна імі карысталіся гісторыкі Любаўскі, Лапа, Доўнар-Запольскі, Маліноўскі. Асноўная ўвага звярталася пры гэтым на выяўленне і выкарыстанне Метрыкі ВКЛ для вырашэння адносна вузкіх навуковых праблем. Крыніцазнаўчы аналіз кніг Метрыкі заставаўся пераважна па-за межамі даследаванняў.Пачаткам навуковай распрацоўкі гіст. Метрыкі яе гіст. можна лічыць працу Пташыцкага 1887 г. Даследчык прыводзіць агульныя звесткі пра Метрыку, характарызуе яе раздзелы і вынікі выкарыстання. 28. Фонды ўстаноў і магнатаў вкл ў дзярж архівах Бел Нац. гіст. архіў Б. – самы значны і аб’ёмны з усіх архіваў, якія знах-ца на тэр. нашай краіны – змяшчае ў сабе нашу гісторыю часоў ВКЛ, пачынаючы ад XIV ст. 1 з найстаражытнейшых д-таў з’яўляецца пергаментная грамата князёў Карыятавічаў 1391 г. аб пажалаванні Грынько зямельных уладанняў за верную службу. Архіў ганарыцца унікальным універсалам Багдана Хмяльніцкага ад 7 мая 1656 г.. Гэтым д-там гетман дазваляе слуцкім купцам гандляваць са сваімі ўкраінскімі калегамі. На ўніверсале –ўласнаручны подпіс і пячатка Б Хмяльніцкага. У гэтым архіве знаходзіцца фотакопія Метрыкі ВКЛ, зробленая з арыгінала Метрыкі, які захоўваецца ў Расійск. дзярж. гістар. архіве стараж. актаў у Маскве. У Нац. гіст. архіве Б. захоўв-ца дакумент. мат-лы судовых органаў ВКЛ. Фонд 1702 – гэта фонд Галоўнага трыбунала ВКЛ, які змяшчае 15 спраў за 1617 – 1798 і 1835 г. Фонд 1703 утрымлівае 8 адзінак захоўвання Скарбовага трыбунала ВКЛ, утвораных у храналагічных межах 1661 – 1791 г. у гэтым архіве захоўваюцца дакументы мясцовых гродскіх, земскіх, каптуровых, падкаморскіх судоў ВКЛ. У фондзе 1924 зберагаюцца 25 спраў з дакументамі, якая адклаліся ў выніку дзейнасці Віцебскага езуіцкага калегіума . Нац. гіст. архіў Б. прыняў на вечнае захоўванне і зберажоныя дак-ты фонды органаў гарадскога самакіравання – магістратаў. на сённяшні дзень зберагліся родавыя фонды прыкладна двух дзесяткаў буйных магнацка-шляхецкіх фамілій ВКЛ, звязаных з Бел. Частка іх, зведаўшы вандраванне ў часе і прасторы, у Беларусі зараз і захоўваецца: у Нац. гіст. архіве Б. (у Мінску) і Нац. гіст. архіве Б. ў г. Гродна. Нац. гіст. архіў Б. змяшчае ў сабе значную частку прыватных архіваў часоў ВКЛ. Фонд 3250 складаецца з 55 спраў, сфарміраваных з д-таў шляхецкага роду Булгакаў, прадстаўнікі якога ў ХІХ ст. з’яўляліся ўладальнікамі маёнткаў Бераснёўка Барысаўскага павета Мінскай губерні, Новы Быхаў і Чыгірынка Быхаўскага павета, Добасна Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні. Фонд 1636 (206 спраў) складаецца з д-таў прыватнага архіва роду Ельскіх – ўладальнікаў маёнткаў у Мазырскім, Навагрудскім, Рэчыцкім і Слуцкім паветах Мінскай губерні. Фонд 3258 (108 спраў) – фонд князёў Любамірскіх, якія ў ХІХ ст. валодалі Дубровенскім і Любашэўскім графстваў Магілёўскай губерні. Фонд 1503 (398 спраў) сфарміраваны з дакументальнай спадчыны роду Пляцер-Зібергі, фонд 1324 (176 спраў) – роду Хмараў, уладальнікаў маёнткаў у Мінскім ваяводстве. Нац. гіст. архіў Б. з’яўляецца адным з найбуйнейшых сховішчаў д-таў роду князёў Радзівілаў (фонд 694). Архіў змяшчае 25 585 спраў з д-тамі за 1366 – 1937 г. Пераважная частка д-таў фонду носіць маёмасна-гаспадарчы характар. Д-ты такога роду: прававое становішча сялян, формы прыгоннай эксплуатацыі, памеры павіннасцей. Вялікая колькасць мат-лаў гэтага фонду прысвечана падрыхтоўцы і правядзенню сялянскай рэформы 1861 г. у маёнтках Радзівілаў і Вітгенштэйна . Фонд утрымлівае багаты матэрыял па гіст многіх белар. гарадоў, Мінска, Віцебска, Магілёва, Слуцка, Нясвіжа, Барысава і інш. Фонд Радзівілаў утрымлівае асабістую перапіску прадстаўнікоў роду. У Нац. гіст архіве Б. ў г. Гродна захоўваецца два фонды шляхецкіх родаў, звязаных з Гродзеншчынай, – Слізняў і Быхаўцаў. У 1955 г. дакументы роду Слізняў паступілі са Слонімскага краязнаўчага музея ў выглядзе россыпу, маса якога складала каля 300 кг вагі. У выніку праведзенай апрацоўкі д-таў утварыўся фонд, які склаўся з 4951 адзінкі захоўвання, якія былі ўключаны ў адзін вопіс і ахопліваюць перыяд з 1505 па 1939 г.. У выніку праведзенай працы па сістэматызацыі д-таў вопіс фонда прадстаўлены трыма раздзеламі: І. Слізні, іх сваякі і іншыя землеўласнікі; ІІ. Зямельныя надзелы памешчыкаў Слізней, іх сваякоў і іншых землеўласнікаў; ІІІ. Дакументы пра войны, пра Т. Касцюшку, кампазітара М. К. Агінскага і інш. Д-ты роду Быхаўцаў паступілі ў Нац. гіст. архіў Б. ў г. Гродна ў 1955 г. з Ваўкавыскага ваенна-гістарычн. музея. Яны адклаліся ў перыяд жыцця і дзейнасці прадстаўнікоў роду і іх сваякоў за перыяд з 1528 г. па 1928 г. і складзены на старапольскай, лацінскай, польскай, рускай мовах. Дзярж. архіў Віцебскай вобласці змяшчае частку актавых кніг мясцовых судовых устаноў ВКЛ. З Сенненскага павета ў 20-х г. ХХ ст. сюды прывезлі фамільны архіў уніяцкага архіепіскапа Васіля Лужынскага, Евангелле XVII ст. ў гіст. архівах Беларусі знаходзіцца засталася на тэрыторыі нашай краіны частка дакументальна-архіўнай спадчыны ВКЛ. большая частка спадчыны, нават той, што стваралася на беларускіх землях, нам, не належыць.