6. Баға индексін есептеу тәртіптері

Базалық кәсіпорындардан алынған бағалық ақпараттар негізінде өндіруші кәсіпорын баға индексіне есеп жүзеге асырылады. Бақыланатын өнім (қызмет) түрлері бойынша орташа баға есепті кезеңге және жоғарғы деңгейге агрегатталатын баға өзгерісінің көлемі өткен кезеңге қатынасымен есептеледі.

Дәйекті түрде анықталады:

1. облыстар бойынша өкіл – тауар (қызмет) түр тармақтары өткізу арналары арқылы орташа баға жүзеге асырылады;

2. облыстар және республика бойынша өнім (қызмет) түрлері және түр тармақтары бойынша орташа бағалар;

3. облыстар және республика бойынша өнімге (қызметке) жеке баға индексі;

4. облыстар және республика бойынша өнім (қызмет) топтары арқылы агрегатты баға индексі;

5. түпкілікті мақсат немесе қайта өндіру жіктелімдер стадиясы бойынша агрегатты баға индексі;

6. «Барлық өндіріс бойынша» өнімдерге (қызметтерге) баға индексі.

Әрі қарай баға индексіне өткен жылға әртүрлі кезең салыстырмалылығына есептеледі: тиісті айға, тиісті кезеңге, базистік, өткен жылғы және басқа желтоқсанға.

Облыс бойынша өкіл-тауар (қызмет) түр тармақтары өткізу арнасы арқылы орташа баға өкіл-тауар (қызмет) орташа бағаларынан орташа геометриялық анықталады (Джевонс индексі):

немесе ,мұнда:

–n кезеңіндегі j өнімнің түр тармағы бойынша орташа бағасы; – n кезеңіндегі j өкіл-тауардың түр тармағына баға туындысы;

–өкіл-тауар саны.

7-мысал

Кәсіпорын коды	Өкіл-тауар атауы	Өкіл-тауар коды	Тауар, қызмет сипаттамасы (түрі, маркасы, сұрып, құрамы, өлшенген орамасы)	Өткізу арнасы:	Бағасы		Салыстырмалы бағалық
					есепті айда	өткен айда
051010220 Энергетикалық тас көмір, тонна
39745710	энергетикалық көмір	01	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ҚР	2236,00	2236,00	100,00
	энергетикалық көмір	02	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ҚР	1071,00	1071,00	100,00
15845215	энергетикалық көмір	01	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ҚР	3125,00	3500,00	0,8929
	энергетикалық көмір	02	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ҚР	2970,19	2790,35	1,0645
		03	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ҚР	1470,85	1308,54	1,1240
Орташа геометриялық баға					2008,60	1982,23	1,0133
39745710	энергетикалық көмір	01	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ТМД	3125,00	3500,00	0,8929
	энергетикалық көмір	02	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ТМД	2970,19	2790,35	1,0645
		03	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ТМД	1470,85	1308,54	1,1240
		04	көмір ГЖ 5 метр, күлділік-26,21%	ТМД	1242,30	1531,82	0,8110
Орташа геометриялық баға					2029,35	2103,44	0,9648
15845215	энергетикалық көмір	01	көмір ГЖ 5 метр, күлсіздік-26,21%	ТМД басқа	930,50	840,00	1,1077
	энергетикалық көмір	02	көмір ГЖ 5 метр, күлсіздік-26,21%	ТМД басқа	1037,00	944,00	1,0985
Орташа геометриялық баға					982,31	890,48	1,1031

есепті ай: өткен ай:

ҚР-;ҚР-

ТМД-;ТМД-

ТМД басқа-;ТМД басқа -

Республика бойынша өнім (қызмет) түрлері және түр тармақтары арқылы орташа баға әрбір өткізу арнасы бойынша облыстар және олардың үлес салмағы формуласы арқылы орташа салмақтық деңгей бойынша жүзеге асырылады:

Рi_n =  Pi_n * Vi₀ /  V₀, мұнда

Pi_n – республикалық орташа баға;

Pi - нақты өнімге (қызмет түрі) облыстың орташа бағасы;

V₀ – белгілі базистік кезеңге облыс бойынша өнім (қызмет) түр тармақтарына құн мәліметтері (базистік салмақ) өткізу арнасы арқылы жүзеге асырылады.

8-мысал

Өнім атауы	Базистік кезең салмағы, млн.теңге	Орташа баға, теңгемен ҚҚС-сыз		Орташа салмақтық бағасы
		есепті айда	өткен айда		есепті айда	өткен айда
В	1	2	3		5=2*1	6=3*1
051010220 Энергетикалық тас көмір
барлығы	104491,35797	2000,12	1962,61		208995058,0	205075444,4
Ақмола	56,81968	2029,31	2103,22		63427985,2	65738026,8
Қарағанды	47556,63246	1900,00	1850,00		90357601,7	87979770,1
Павлодар	56877,90583	2150,00	2000,00		55209471,1	51357647,5
ҚР	73292,27591	1987,67	1902,66		145681200,8	139450047,3
Ақмола	56,81968	2008,60	1982,23		114128,0	112629,7
Қарағанды	47556,63246	1900,00	1850,00		90357601,7	87979770,1
Павлодар	25678,82377	2150,00	2000,00		55209471,1	51357647,5
ТМД	31199,08206	2029,35	2103,44		63313857,2	63313857,2
Ақмола	31199,08206	2029,35	2103,44		63313857,2	63313857,2

Агрегацияның ең төменгі деңгейіне жеке баға индексін есептеу ағымдағы және базистік кезеңдегі өкіл-тауар (қызмет) баға индексін салыстыру көлеміне қатынасы табылады. Ол бақыланатын барлық тізім өнім (қызмет) түрлері бойынша әрбір базалық кәсіпорын облыс, республика арқылы бақыланады:

, мұнда

Ip -өкіл-тауарға (қызметке) жеке баға индексі;

Pn, n-1 - есепті және өткен кезеңдегі нақты өнімге (қызмет түр тармақтарына) орташа баға;

Өндіруші кәсіпорын өніміне (қызметіне) (сыныптар, топтар, бөлімдер және тұтастай бойынша) баға индексін қалыптастыру барлық келесі кезеңдеріне агрегатты индекс қолданылады. Агрегаттық индекстің алымы мен бөлгіші екі шама көбейтіндісінің сомасын береді, оның біреуі индекстеліп отырады, яғни ауыспалы, ал басқасының алымы мен бөлгіші өзгеріссіз қалады.

Топ (сынып) бойынша агрегатты баға индексі бөлімдер бойынша өнімдер, қызметтер түрлері арқылы баға индексінен орташа салмақтық көлем тауарлық топтар (сыныптар) бойынша баға индексі орташа салмақтық көлем анықталады. Жалпы өндіруші кәсіпорын өніміне (қызметіне) баға индексі әртүрлі өткізу арналары (ҚР, ТМД елдері және ТМД басқа елдер) бойынша жүзеге асырылатын жиынтықтарды құрайтын өкіл-тауарлар және көрсетілген қызмет түрлеріне жинақтаушы баға өзгерісінің нәтижесін көрсетеді.

Есептеуге түрлендірілген Ласпейрес формуласы тұрақты салмақтау схемаларды салмақтау арқылы өнімге (қызметке) баға индексін жүргізу қолданылады.

, мұнда

I - өнеркәсіп өнімі және өндірістік сипаттағы қызметтерге өндіруші кәсіпорын бағасының индексі;

- өнім түріне жеке баға индексі;

P₀Q₀ -базистік кезеңдегі өндірілген өнім құнына баға агрегатты стандартты салмаққа қасиеті;

P_n-1Q₀ - есепті кезеңдегі өнім құны жүзеге асырылады, мұнда

Өткен жылғы тиісті айға (кезеңге) бағалар индекстерін есептеу «базистік» әдіспен жүргізіледі. База ретінде белгіленген есептеу нүктесі бар тізбелі серпінді қатардағы жылдар бойынша айлық баға индекстерін байланыстыру арқылы жүргізіледі.

ХВҚ Мәліметтерді таратудың арнайы стандартының (МТАС) талаптарына сәйкес инфляцияның төменгі серпінділері шарттары ӨБИ есептеу тұтас базалық кезеңге – базалық жылдың желтоқсанына жүргізіледі. Базалық кезең әр бес жыл сайын өзгеріп отырады. 2010 жылы базалық кезең 2005 жыл, 2011-2015 жылдары 2010 жылғы желтоқсан және т.б. болады.

Есепті жылдағы баға индексі өткен жылғы тиісті айға баға индексін есептеу есепті жылдағы индекстер қатарының айлық баға индексі өткен жылдағы осы индекстер қатарының айына қатынасымен жүзеге асырылады:

мұнда,

It - өткен жылдағы тиісті ай g-1 есепті жылдағы айға g баға индексі;

Itg - индекстер қатарындағы есепті жылдағы g айға t;

It(g-1) –индекстер қатарындағы өткен жылдағы g-1 өткен айға t.

Өткен жылғы тиісті кезеңіне өспелi қорытындының баға индекстерi бұл өткен жылдың қатарына айлық баға индекстерiнiң ұқсас сомасы бар салыстырылған кезеңнің индекстiк қатарының айлық баға индекстерiнiң сомасының бөлулерiмен анықталады:

мұнда,

- есепті жылдың қаңтар-желтоқсан баға индексі өткен жылғы қаңтар-желтоқсанға;

I1g, I2g, ..., I12g –индекстер қатарының есепті жылдағы қаңтар, ақпан,... желтоқсан баға индексі;

I1(g-1), I2(g-1),... I12(g-1) – индекстер қатарының өткен жылғы қаңтар, ақпан, ... желтоқсан баға индексі.

Сәйкесінше есепті жыл тоқсаны, жарты жылдығы және тоғыз айы өткен жылғы тиісті кезеңіне баға индексі есептеледі.

Тоқсан баға индексі өткен тоқсанға есепті тоқсанды анықтайтын индекстер қатарының баға индексі айларының сомасы өткен кезеңдегі индекстер қатарының айлар сомасына қатынасымен есептеледі.

мұнда,

- есепті жылдың екінші тоқсаны бірінші тоқсанға баға индексі;

I4g, I5g, I6g – индекстер қатарының есепті жылдағы сәуір, мамыр, маусымға баға индексі;

I1g, I2g, I3g – индекстер қатарының есепті жылдағы қаңтар, ақпан, наурызға баға индексі.