VIII тақырып. Мәдениет әлеуметтануы

1. Мәдениеттің әлеуметтік құбылыс ретінде түсінігі.

2. Мәдениеттің құрылымы мен типтері.

3. Мәдениет әлеуметтануының басым бағыттары.

4. Мәдениеттің негізгі әлеуметтік функциялары

1. Ерекше қоғамдық құбылыс ретінде мәдениет - қоғам дамуының жүйелі салалы, адамның қоғамға, табиғатқа қатынасының сапалық деңгейін білдіретін категория. Осыған байланысты жалпы мәдениет ұғымының нақты мағынасы бар: еңбек мәдениеті, өндіріс мәдениеті, тұрмыс мәдениеті, экологиялық мәдениет, саяси мәдениет, мінез-құлық мәдениеті және т. б.

«Мәдениет» деген сөз қазақ тіліне арабтың «маданият» ‑ қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ‑ орта ғасырдағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезенінде қалыптасқан түсінік. Бізге үйреншікті болып кеткен «мәдениет» ұғымы тәрбие және білімге тікелей қатысты, бұл ұғымдар барлық халықтардың рухани қайнар бұлағы болып табылады. Оның тамыры сонау көне заманда жатыр.

Мәдениеттің 300-ден астам анықтамасы бар. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген: а) мәдениет - халықтың мәдени саладағы табыстары мен шығармашылығының сапалы жиынтығы; ә) мәдениет - адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі сапалы қызметі мен өзіндік ерекшеліктері; б) мәдениет - адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті, т.б.). Қорыта айтқанда, мәдениет дегеніміз жеке адам бойындағы қасиеттердің сапалық дамуы және қоғамдағы құндылықтармен ұштастырылып, әлеуметтік үдерістермен біте қайнауы болып табылады.

2. Тұтас жүйе ретіндегі мәдениеттің әлеуметтік элементтері жөнінде әртүрлі көзқарастар мен ғылыми бағыттар бар. Құрылым туралы кең тараған түсінік бойынша мәдениет негізінен диалектикалық бірліктегі материалдық және рухани болып екіге бөлінеді. Мәдениеттің бұл екі түрі де адамның рухани дүниесін, әлеуметтік өмірді өзгертуімен байланысты болады. Сонымен қатар тұрмыстық мәдениетті де атай кеткен артық емес. Мұны көбіне‑көп рухани мәдениеттің нақты көрінісі ретінде қабылдауға болады.

Материалдық мәдениет адамның табиғатқа қатысымен, оны өзгерту, қайта құру үдерістерімен және өз әлеуметтік ортасымен өзара қарым‑қатынасы, өз мұқтажын қанағаттандырумен байланысты болады. Бұған материалдық игіліктерді өндіру мәдениеті (өңдірістегі сапалы құрал-саймандар, техника, құрылымдар, т.б.) жатады. Рухани мәдениетке ғылым, өнер, әдебиет және адамдарды тіршілікке бағдарлайтын идеялар, құндылықтар, нормалар, салт‑дәстүр, ойлау әдістері және т.б. жатады.

Мәдениетті материалдық және рухани деп бөлу шартты, өйткені олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер, ықпал етіп отырады. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми идеялар, техникалық жобалар мен тұжырымдар өмірде жаңа техника, сайман, басқа да құрал-жабдық түрінде шындыққа айналып жатса, ал жаңадан пайда болған техника, технология, ғылыми жетістіктер және т.б. жаңа идеялардың, тұжырымдар мен теориялық ойлардың тууына ықпал етеді.

Кейінірек, яғни ХХ ғасырдың бірінші жартысында мәдениетті үшінші құрамдас бөлігі туралы да түсінік пайда болды. Ол ‑ мәдениет әлеуметтік құрамы. Мәдениеттің әлеуметтік құрамы дегеніміз – бұл адамдардың әлеуметтік институттар мен мәртебелер жүйесіндегі өзара қарым‑қатынасы.

Мәдениетті төмендегідей негізгі төрт элементтен тұрады деген де пікір жоқ емес. Оның біреуі адамдардың қоршаған ортада бағдарға алатын түсініктері мен ұғымдары. Екіншісі – қарым‑қатынас, яғни кеңістік мен уақыттағы өзара байланыс. Үшінші – құндылықтарға қатынас, яғни нені және қалай игеру қажет. Төртінші – белгілі бір мәдениеттің құндылықтарына сәйкес адамдардың мінез‑құлқын реттейтін нормалар мен ережелер. Ал әлеуметтанушы Геннадий Иванович Козырев мәдениетті төмендегідей құрылымдардан тұрады деп есептейді:

1. Сана – бұл адамдарды басқа мақұлықтардан айыратын басты белгі. Сана (жады, ойлау) адамға әлемді, бүкіл қоршаған ортаны және өзін ғана танытып қоймайды, сонымен қатар өзі де білім және тәжірибемен толығады, бар жинаған құндылықтарды келесі ұрпаққа жеткізеді.

2. Қоршаған әлемді бағалай білу, қабылдау және оны игеру әдістері. Адамның жануарлардан айырмашылығы өзінің де, басқаның да әрекеттері мен ниетін жақсы не жаман деп бағалай алатындығында.

3. Тіл – адами қарым‑қатынастың ойлаумен бірліктегі аса маңызды құралы. Бұл коммуникацияның дыбыстар мен симболдардан тұратын ерекше жүйесі. Тіл мәдениетті сақтаудың да, келер ұрпаққа оны жеткізудің де негізгі құралы. Тілдің бірлігі жалпы мәдениеттің бірлігі сияқты адамдардың тұтаса түсуіне игі ықпал етеді. Сондай‑ақ тілдің бөлектігі адамдар арасындағы өзара жек көру мен алауыздықтың себептері де болуы мүмкін. Сол себепті тілдік мәселенің өте нәзік екенін қандай бір қоғам болмасын мүшелері жақсы білгені, тиісінше көңіл бөлгені жөн.

4. Қызмет – бұл адамдардың өз мұқтаждарын қанағаттандыру мақсатындағы, қоршаған әлемді және өз табиғатын өзгертуге бағытталған саналы әрекет. Адамның қызметі басқа жануарлардан саналы сипатымен бөлектенеді.

2. Мәдениет көп функционалды және көп қырлы. Ол тіршіліктің әртүрлі саласы мен әртүрлі әлеуметтік қауымдастықта өзінің ерекшелігін көрсете алатын қасиеті бар.

Әлемдік деңгейде мәдениетті батыстық және шығыстық деп бөлу бар. Мұның өзі де іштей еуропалық, латинамерикалық, славяндық және т.б. деп бөлініп жатады. Сондай‑ақ әрбір ел өз шекаралары шеңберінде көпэтносты мемлекетте жалпы мәдениеттің әртекті сипатына қарамай өзінің ұлттық мәдеиетін қалыптастырады. Ал ұлттық қауымдастық және ұлтаралық кеңістік шеңберінде мәдениетті халықтық, элитарлық және көпшілік түрлеріне бөлуге болады. Сонымен қатар кез келген үстем мәдениет шеңберінде мынандай социомәдени құбылыстар ‑ субмәдениет және қарсы мәдениет бар.

Халықтық мәдениет барлық мәдениеттің ішінде ең алғашқы (ежелгі) және өзінің сипаты жағынан ең негізгісі болып табылады. Ол: халықтық ертегілер, мифтер, мақал‑мәтел, аңыздар, әндер, билер, әдет‑ғұрып және т.б. қамтиды. Ол басқа мәдениеттердің негізі болып саналады.

Элитарлық мәдениет жалпы халықтық мәдениеттің ішінде таңдаулылардың мәдениеті ретінде бөлек қалыптасады. Оның иелері атақты жазушылар, ақындар, музыканттар, суретшілер, скульпторлар және т.б. Оны тұтынушылар да ерекше көркемдікті қабылдай алатын және материалдық Һәм рухани мүмкіндіктері жеткілікті аз ғана адамдар тобы болады.

Корпоративтік мәдениет – белгілі ұйымдардың мәдениетінің даму деңгейін сипаттайтын жалпы мәдениеттің бір түрі. Бұл ұйым мүшелерінің жалпы мәдени қарым‑қатынастарынан қалыптасады.

Бұқаралық мәдениеттің дамуы мен тарауы бұқаралық коммуникациялық және репродуктивті жүйенің дамуымен байланысты. Бұқаралық мәдениеттің мәні мәдени үлгілердің оперативті мен көптеп шығарылуында, қол жетерлігінде және оны көпшіліктің пайдалануында. Ол әртүрлі әлеуметтік топтардың күнделікті сұраныстарын жедел қанағаттандыра алуымен қатар жаңа оқиғалар мен құбылыстарды жылдам сезінеді. Ал бұқаралық мәдениеттің негативті әсері оның халықтық және элитарлық мәдениеттерге тән жоғары көркемдік құндылықтарға ие бола алмауында, сол себепті өзінің тұтынушыларына сапалық жағынан төменгі деңгейдегі үлгілерді ұсынуында болып табылады.

Субмәдениет – қоғамда жалпы үстем мәдениеттің ішіндегі әртүрлі әлеуметтік топтың жіктелуінен пайда болған социомәдени ұйымның ерекше түрі. Әрбір әлеуметтік топ өзінің құндылықтары мен нормаларының, өзінің мінез‑құлық үлгілерінің, өзінің ішкі топтағы тілінің жүйесін, яғни өзінің субмәдениетін жасайды.

Қарсы мәдениет – қоғамдағы үстем мәдени құндылықтар мен іргелі принциптерге қарсы бағытталған социомәдени қозғалыс. Мәдениеттің бұл түрінің пайда болуын зерттеушілер жалпы қоғамның дағдырысымен түсіндіреді. Бұл ХХ ғасырдың 60-жылдары батыстың жастары арасынан шықты. Қарсы мәдениет буржуазиялық мәдениеттің мынандай құндылықтарына: индивидуалим, прагматизм, діни мораль, дәстүрлі отбасылық құндылықтарға және т.б. қарсылықтан шыққан мәдени ағым.

3. Әлеуметтанудың арнаулы теориясы – мәдениет әлеуметтануы мәдениеттің қоғамдағы әртүрлі топтардың әртүрлі мәдени қызметтерінің деңгейін, олардың мәдениет саласындағы талап-тілегін, мүддесін, ұсынысын, бұқара халықтың мәдени деңгейін, мәдениетті тұтыну салаларында әлеуметтік институттардың, мекемелердің жағдайын, қызметтерін және т. б. зерттейді.

Мәдениет әлеуметтануы мәдениеттің қоғамдағы әлеуметтік маңызына, алатын орнына және нақтылы әлеуметтік ортадағы оның қызметіне баса көңіл бөледі. Сондықтан мәдениет әлеуметтануының негізгі зерттейтін мәселесі мәдениеттің ерекше құбылыстары, оның қоғамда атқаратын қызметі, қоғамның жаңа мазмұндағы мәдени және рухани құнды мұраттарының қалыптасу заңдылықтары болып саналады.

Мәдениет әлеуметтануы қоғамдағы алуан түрлі әлеуметтік-демографиялық топтардың, бірліктердің мәдениетке қатынасын, олардың мәдениетке қандай талғамы барын, талап-тілек қоятынын, мәдени ошақтардың тек өндіріс жағдайында ғана емес, жалпы мәдениетке тартылуы, қосылуы, араласуы қандай, бұл театр, кино, музей, кітапханалар, стадиондардың және т.б. жұмыс дәрежелері қалай, олар не істеп жүр, адамдардың, олардың алуан топтарының талап-тілектерін қанағаттандыра ала ма немесе қанағаттандыра алмай ма, т.б. осы тәрізді мәселелерді қамтиды. Мысалы, қазіргі уақытта театрларға көптеген адам бармайды, өйткені қойылымдар адамдарды тартпайды. Бұған қоса театр басқармалары ұйымдастыру жұмысын дүрыс жолға қоя алмаған. Театр туралы айтылған осы пікіріміз кітапханаға да, денешынықтыру мекемелеріне де (әсіресе, стадион) қатысты.

Мәдениет әлеуметтануының бүгінгі басты бағыттары:

1) Мәдениеттің материалдық саласы: еңбек және тұрмыстық-материалдық мәдениет, оларды тану, білу, зерттеу;

2) Мәдениеттің саяси саласында: қоғамның барлық салаларында адамдардың алуан түрлі топтарының саяси белсенділігін арттыру т. б.;

3) Экономикалық мәдениет саласында нарықтық жағдайдағы еңбекшілердің экономикалық білімін көтеру, олардың нарықтық қатынастардың принциптерін толық игеріп, меңгеруі;

4) Мәдениеттің рухани саласында: әлеуметтік топтардың мәдени қызметі мен дәрежесінің көтерілуін; рухани мәдениеттің әртүрлерін (білім, ғылым, эстетикалық және көркем әдебиет, адамгершілік); мәдени мекемелердің, олардың мамандарының қызметін; мәдени дамудың әлеуметтік және болжам жоспарларын жасау, зерттеу және т. б. жатады.

4. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс, қарым‑қатынас нысандары. Бұл байланыс, қарым‑қатынас белгілі бір нормалар мен ережелер негізде жүзеге асады. Бұлардың барлығы жиналып келіп қоғамның әлеуметтік жүйесін құрайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың белгілі бір сапалық қасиеті, қызмет мазмұны ретінде мәдениет әлеуметтануының басты зерттейтін саласы болып табылады.

Мәдениеттің әлеуметтік институт ретінде төмендегідей функциялары бар:

1. Танымдық қызмет – білімді, ақпаратты, мінез‑құлық үлгілерін, қызмет және ойлау әдістерін байыту. Мәдениеттің бұл әлеуметтік қызметінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе - мәдениет пен білімнің арақатынасы. Білусіз, білімсіз мәдениет қалыптаспайды. Білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғы шарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық та болып жатады. Бұл арада білімнің тәрбиеге негізделуі қажет дегеннен басқа ғылымның бет алды дамып, техниканың әлеуметтік қажеттілікке қайшы өсуінің шектелмеуі мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мұмкін. Тек жоғары деңгейдегі өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғылым‑техника арқылы қоршаған ортамыздың шындығын ашуға талпынсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық таным арқылы жақсылық пен жамандықты айырамыз, ізгілікті игереміз.

2. Адамды қалыптастырады, яғни тұлғаны әлеуметтендіреді. Бұл арада мәдениет пен адамның ара қатынасына назар аудару керек. Өйткені мәдени кеңістіктегі қарым‑қатынас үдерісінде адам мәдениеттің иесі болумен шектелмей, оның жасаушысы қызметін атқара отырып өзі де қалыптасады.

Адамға ең қиыны — адам болу. Ал оның негізгі шарттарының бірі ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы таңдаулыны алу болып табылады. Соның нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы алғанда, мәдениеттің алға басуы дегеніміз дүниежүзілік тарихтың адам үшін, оның мүдделері мен өзіндік мақсаттары бағытында толыққанды ашылуы болып табылады.

3. Мәдениеттің жалғастық, мұрагерлік қызметі. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім мен ғылым және т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде адамның мәдени өресі артады, әлеуметтік тәжірибені игереді.

4. Мәдениеттегі реттеушілік мәдениеттің құндылықтары мен нормалары негізінде адамдардың қызметі мен мінез‑құлқының белгілі тәсілдерін ұсыну және олардың сақталуын қадағалау арқылы жүзеге асады. Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалға, үлгіге көбірек көңіл бөлінеді. Мәдени ұғымдарда нормативтік, ережелік талаптар басымырақ болады. Мысалы, «мәдениетті адам» дегенде оның адамдық жан-жақты белгілерді бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын көрсетеді. Ол ‑ білімі ғылым деңгейіне, киімі сол кезде көп тараған сәнге, мінез-құлқы осы қоғамның адамгершілік талаптарына сай адам.

5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет. Бұл - мәдениеттің қоғамдағы негізгі қызметтерінің бірі. Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттасуы — әлеуметтік шындықтың басым көрінісі. Адам ерекше бір өрісте — қарым-қатынас өрісінде болады. Руханилық пен ізгілік, әдемілік пен жақсылық тербелісі адамды нәзік тормен қоршаған. Қоғамдық өмірде тек зат пен тауар ауысуы ғана емес, ең алдымен идеялар, мамандық, шеберлік, тәжірибе үлгілерімен ауысу толастамақ емес. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анасының ақ сүтін еміп, оның әлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық қасиеттерді бойына сіңіре бастайды.

6. Мәдениеттің әлеуметтену функциясы – жаңа ұрпақтарды тәрбиелеу, оларды жаңа әлеуметтік мәдениет үдерісіне қосу. Бұл үдеріс те мәдени қарым-қатынасқа негізделген. Мәдени құндылықтарды оларды жасаушылар және тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас ретінде алуға болады. Мәдени туынды қаншама асыл болғанымен, егер оның рухани азықтығы белгілі бір себептермен жетпей жатса, онда ол мәдени айналыстан шығып қалады. Адам тұрмайтын үй қаңырап бос тұрады, отарба жүрмейтін темір жол ‑ жай темір мен ағаштың үйіндісі, ешкім оқымайтын кітап ‑ шаң басып жатқан қағаз. Мәдени болмыстың тірегі деп қарым-қатынасты айтамыз.

Қорыта келгенде, «мәдениет» ұғымы күнделікті тұрмысымызда жиі кездеседі. Алайда оған біз көп мән бере бермейміз. Ал мәдениеттің адам тәрбиесіндегі рөлі үлкен. Барлығымыз да саналы, кейде санасыз түрде мәдениетке ұмтылып келеміз. Онда шек жоқ.

Бақылау сұрақтары

1. Мәдениеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі анықтамасы қандай?

2. Мәдениеттің тұтас жүйелік элементтері қандай?

3. Мәдениет әлеуметтануының басым бағыттары

4. Мәдениеттің негізгі типтерін атаңыз?

5. Мәдениеттің әлеуметтік институт ретіндегі негізгі функциялары қандай?