34Грамадска- палітычны рух на Беларусі у 19 ст.

Ліквідацыя Рэчы паспалітай, ідэі французскай рэвалюцыі, падзеі вайны 1812 г. аказалі вялікі ўплыў на развіццё грамадска-палітычнага руху на землях Беларусі. Шляхоцкая інтэлігенцыя, навучэнка моладзь, незадаволеныя падзеламі Рэчы паспалітай, аб'ядноўваліся ў кружкі і таварыствы для выпрацоўкі і ажыццяўленні сваіх сацыяльных і нацыянальных ідэалаў. У 1817 г. у Віленскім універсітэце па ініцыятыве студэнтаў Адама Міцкевіча, Томаша Зана, Яна Чечота было створана «Таварыства філаматаў», якое мела свае аддзяленні ў Свіслацкай гімназіі, Полацкам пиярском вучэльня і іншых вучэбных установах. Яны прапагандавалі ідэі роўнасці і волі. Будучыня Беларусі бачылі ў ліквідацыі прыгону, уводзінах канстытуцыйнай формы кіравання. У 1825 г. гэтыя грамадствы былі расчыненыя, сто чалавек арыштавана, шматлікія былі пасаджаныя ў турму і сасланыя ў Сібір.

У Беларусі атрымала вызначаны водгук і падтрымку рух дзекабрыстаў. Дзекабрысты, у сваю чаргу, сачылі за развіццём польскага нацыянальна -вызваленчага руху і спрабавалі ўсталяваць сувязь з узніклым у 1821 г. польскім «Патрыятычным таварыствам», якое мела свае аддзяленні ў Беларусі. Правае крыло «Таварыствы» ішло на звяз з дзекабрыстамі пры ўмове, што Польшчы будуць вернутыя ўсе землі ў межах 1772 г. Улетку 1823 г. «Паўднёвае грамадства» дзекабрыстаў ізноў паспрабавала ўсталяваць сувязь з аддзяленнямі «Таварыствы» у Беларусі. У 1823 г. філамат М. Рукевич стварыў у мястэчку Бранск Беластоцкага павета таемнае грамадства дзекабрысцкага тыпу «Вайскоўцы сябры», у якім адну з галоўных роляў гуляў капітан К. Игельстром. Яно аб'ядноўвала афіцэраў літоўскага корпуса, мясцовых службоўцаў, шляхцічаў, навучэнку моладзь.

У пачатку 1831 г. для падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі быў створаны Віленскі Цэнтральны паўстанцкі камітэт , які апынуўся маладзейсным і нерашучым. Агульнага кіраўніцтва паўстаннем у Беларусі не было, яно праходзіла раздробнена, па паветах. Аб'яднаныя сілы паўсталых 19 чэрвеня 1831 г. паспрабавалі захапіць Вільню, але змушаныя былі адступіць. Улетку 1831 г. асобныя выступы адбыліся ў паўднёвых раёнах Беларусі, але ў цэлым паўстанне пахабна на спад і ў жніўні практычна было падушана. Разгром паўстання прывёў да адмены аўтаноміі Польшчы і Канстытуцыі 1815 г. Шматлікія яго ўдзельнікі былі адданыя суду. Маёнткі шляхцічаў канфіскоўваліся. Шматлікіх удзельнікаў паўстання падалі ў салдаты, выслалі ў Сібір на селішча. На тэрыторыі Беларусі (у сучасных межах) у 1837 г. былі канфіскаваныя 115 маёнткаў з 38544 сялянамі мужчынскай падлогі. Прыгнечанне паўстання не змагло спыніць грамадска-палітычны рух у Беларусі.

35Паўстанне 1830 – 1831 і яго вынік для Беларусі.

Для кіраўніцтва паўстаннем на тэрыторыі сучаснай Беларусі і Літве ў пачатку 1831 года быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт пры падтрымцы эмісараў з Варшавы. Пачаць паўстанне было вырашана з Віленскай губерні, дзе знаходзілася невялікая колькасць расійскіх войскаў. Аднак створаны камітэт не змог забяспечыць адначасовае выступленне паўстанцкіх сіл у паветах і іх узаемадзеянне. Пытанне аб адносінах да паўстання вырашала шляхта кожнага павета асобна. Пры станоўчым рашэнні яна выбірала павятовы ўрад і вайсковага камандзіра. Гэтыя ўрады прыводзілі насельніцтва да прысягі, аб'яўлялі рэкруцкія наборы ў паўстанцкае войска, выдавалі адозвы з заклікамі да барацьбы. У сакавіку-красавіку паўстанне ахапіла Літву, паўночна-заходнюю частку сучаснай тэрыторыі Беларусі (Ашмянскі, Браслаўскі, Свянцянскі і Дзісенскі паветы); у красавіку паўстанне ахапіла ўсю Віленскую губерню, але сувязь паміж паветамі была перарвана. У Гродзенскай губерні паўстанне пачалося ў маі, на поўдні Мінскай губерні - толькі ў чэрвені-ліпені, калі ў Царстве Польскім ужо прадвызначылася паражэнне паўстанцкіх сіл. У беларусі і Літве было арганізавана каля трыццаці партызанскіх атрадаў, якія налічвалі 12 тыс. чалавек. Найбольш буйнымі былі атрады:пад кіраўніцтвам С.Радзішэўскага ў Вілейскім павеце - 3,3 тыс. чалавек, В. Брахоцкага ў Дзісенскім павеце - 3 тыс. чалавек, К. Пшаздецкага ў Ашмянскім павеце - 2,5 тыс. чалавек, Я. Кашыца і М. Мяржэўскага ў Навагрудскім павеце - 1 тыс. чалавек.

Апалячаная шляхта, каталіцкае, часткова уняцкае духавенства падтрымалі лозунг барацьбы за аднаўленне Рэчы Паспалітай як польскай дзяржавы. Пытанне аб дзяржаўнасці свайго краю не ставілася. Сяляне актыўнага ўдзелу у паўстанні не прымалі.На пачатку жніўня 1831 года на ўсёй тэрыторыі Беларусі паўстанне было падаўлена.

ВЫНІКІ

• У 1832 г. быў зачынены Віленскі універсітэт, які быў адкрыты толькі ў 1804 г.

• У 1837 г. цар патрабаваў, каб усе паступаючыя ў расійскія універсітэты мелі пасведчанне аб недачыненні да паўстанцкага руху.

• У 1839 г. на Полацкім царкоўным саборы была скасавана Берасцейская унія з аўтаматычным пераводам усіх уніятаў у праваслаўе.

• У 1840 г. на ўсёй тэрыторыі Беларусі было скасавана дзеянне Статута 1588 г. Яшчэ аднім вынікам паўстання сталі першыя крокі палітыкі русіфікацыі (дэпаланізацыі) беларускіх земляў.

Школа і адукацыя. Віленскі Універсітэт.

1802 г. было ўтворана Міністэрства народнай асветы. Еўрапейская частка Расіі дзялілася на 6 навучальных акруг, кожную з якіх узначальваў прызначаны царом папячыцель. Віцебская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская губерні ўвайшлі ў склад Віленскай навунальнай акругі, якую ўзначаліў магнат А. Чартарыйскі. Навуковым і адміністрацыйным цэнтрам акругі быў Віленскі універсітэт, створаны ў 1803 г. на базе рэарганізаванай Галоўнай Віленскай школы. Ва універсітэце меліся 4 факультэты: маральных і палітычных навук, фізікаматэматычны, медыцынскі, літаратурны і вольных мастацтваў, працавалі такія вядомыя вучоныя, як 1. Страйноўскі, Я. Снядэцкі, I. Даніловіч, М. Баброўскі, I. Лялевель і інш. Пры універсітэце дзейнічалі медыцынскі, ветэрынарны, агранамічны інстытуты, астранамічная абсерваторыя, першы ў Расіі заалагічны музей, тры клінікі, аптэка, бібліятэка, быў разбіты адзін з самых багатых у Еўропе батанічных садоў. З'яўляючыся цэнтрам Віленскай навучальнай акругі, універсітэт распрацоўваў праграмы і падручнікі для падначаленых школ. Адукацыя, атрыманая ў Віленскім універсітэце, не саступала адукацыі ў лепшых заходнееўрапейскіх інстытутах. Віленскаму універсітэту падпарадкоўваліся прыходскія вучылішчы (пачатковыя школы), павятовыя вучылішчы і гімназіі. У выніку рэформ павялічылася сетка школ, трывалае месца ў вучэбных планах занялі прыродазнаўчыя дысцыпліны. Станоўчымі вынікамі рэформ з'яўляліся адносная даступнасць пачатковых навучальных устаноў, адсутнаспь ябмежаванняў нацыянальнага, веравызнальнагя ; "рактару, забеспячэнне дзяўчы«—Аднак трэба адзня' лася прывілеяй дзяцей шляхты, духавенства, заможных джан, а сялянскія дзеці амаль не мелі магчымасці навед ціколы. Такое становішча тлумачылася адсутнасцю ў пера Най большасці насельніцтва сродкаў на адукацыю і нязна1 колькасцю навучальных устаноў. Важную ролю ў сістэме школьнай адукацыі працягі адыгрываць каталіцкія навунальныя ўстановы, якія на жалі розным каталіцкім ордэнам. Значная частка гэтых і вучальных устаноў падпарадкоўвалася ордэну езуітг У 1818 1820 гг. дзейнічала Полацкая езуіцкая акадэмія, як; мела правы вышэйшай навучальнай установы і была цэнтра асобай езуіцкай навучальнай акругі. У шэрагу мерапрыемстваў, накіраваных на пашырэнне рускага ўплыву ў краі, было закрыццё ў 1832 г. Віленскага універсітэта і часовая ліквідацыя Адбывалася зараджэнне прафесійнай адукацыі ў Беларусі. У 1840 г. пачала дзейнічаць ГорыГорацкая земляробчая школа. У 1848 г. на яе базе адкрыўся ГорыГорацкі земляробчы інстытут першая ў Расіі і адна з першых у Еўропе вышэйшых сельскагаспадарчых навучальных устаноў. Тэрмін навучання ў інстытуце складаў чатыры гады.