6. Віленскі ўніверсітэт

Падпісаным 4 (16) красавіка 1803 году імператарам Расійскай імперыі Аляксандрам I актам Галоўная віленская школа пераўтворана ў Імператарскі Віленскі універсітэт і робіцца цэнтрам адукацыі для васьмі губерняў - Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, Валынскай, Падольскай, Кіеўскай. Ганаровым папячыцелям і патронам універсітэту становіцца князь Адам Чартарыйскі. Некаторы час, да паўстання 1830-1831 гг., універсітэт зазнае час росквіту. Да найбольш вядомых навукоўцаў гэтага часу, звязаных з універсітэтам, належаць Ян Снядэцкі, Анджэй Снядэцкі, Іаахім Лялевель, Міхал Ачапоўскі, Сімонас Даўкантас і Ёзэф Франк. Вучыліся тут Адам Міцкевіч, Юліуш Славацкі. Колькасць студэнтаў узрасла ад 290 у 1804 да 1321 у 1830. У 1823 годзе вучэльня стала найбуйнейшай у Расіі і Еўропе, пераважаючы па колькасці студэнтаў Оксфардскі універсітэт.

Складаўся з 4 факультэтаў - фізіка-матэматычны, медыцынскі, маральна-палітычны (з багаслоўем), літаратурны з мастацтвамі. Было 32 кафедры, выкладалася 55 прадметаў. Да Універсітэта належылі: батанічны сад, анатамічны музей, клініка, фізічная і хімічная лабараторыі, бібліятэка на 60000 тамоў.

Тут дзейнічалі тайныя студэнцкія арганізацыі філарэтаў, філаматаў. У 1823 годзе па справе аб прыналежнасці да іх былі арыштаваныя дзясяткі навучэнцаў, сярод якіх і Адам Міцкевіч, і пасля доўгатэрміновага трымання за кратамі высланыя ў розныя гарады Расіі. Адам Чартарыйскі быў адхілены ад універсітэту, яго мейсца заняў Мікалай Навасільцаў (1768—1838). Пасля гэтага паступова ўвадзілася руская мова.

У розны час тут вучыліся літаратар і калекцыянер Аляксандр Жыркевіч (1857—1927), польскі дзяржаўны дзеяч Юзэф Пілсудскі (1867—1935), савецкі дзяржаўны дзеяч Фелікс Дзяржынскі (1877—1926), актор Васіль Качалаў (1875—1948), мастак Мсціслаў Дабужынскі (1875—1957), літоўскі кампазітар Канстанцінас Галкаускас (1875—1963), тэарэтык літаратуры Міхаіл Бахцін (1895—1975).

З-за непасрэднай ці ўскоснай падтрымкі шматлікімі студэнтамі і выкладчыкамі паўстання 1831 году рэскрыптам Мікалая I 1 мая 1832 году універсітэт цалкам скасоўваецца. Медыцынскі і тэалагічны факультэты ператвараюцца ў Медыка-хірургічную акадэмію, якая потым перадаецца Кіеўкаму універсітэту Св. Уладзіміра і ў каталіцкую Духоўную акадэмію, з часам пераведзеная ў Санкт-Пецярбург).

З 1855 у будынках універсітету знаходзіцца Музей старажытнасцяў, потым Публічная бібліятэка, архіў, а таксама дзьве мужчынскія гімназіі.

7. Палітыка рассійскіх улад у “паўночна-заходнім” краі.

Польскае паўстанне 1863 года карэнным чынам змяніла прыярытэты рэлігійна-этнічнай і сацыякультурнай палітыкі расійскага ўрада ў Паўночна-Заходнім краі Расійскай імперыі. Заснавальнікам новага палітычнага курсу ў гэтым рэгіёне стаў Віленскі генерал-губернатар М.Н. Мураўёў. З пункту гледжання М. М. Мураўёва, палітычны выклік польскай шляхты і каталіцкага духавенства, кінуты адзінства Расійскай імперыі ў 1863 г., стаў магчымы таму, што прадстаўнікі гэтых прывілеяваных саслоўяў выкарыстоўвалі адміністрацыйныя, карпаратыўныя і адукацыйныя структуры дзяржавы для сваёй сацыяльнай і этнічнай мабілізацыі. Для пераадолення дамінуючага становішча польскай культуры з яе высокаразвітым літаратурнай мовай, народная адукацыя (свецкае і царкоўнае), па праекце графа М. М. Мураўёва, павінна было будавацца на аснове вывучэння рускай і царкоўнаславянскай моў. Рускі ў якасці мовы навучання і выкладання ня выцясняў лакальны беларускі ў якасці аўтахтоннага прыслоўі, але служыў сродкам сацыяльнай мабільнасці беларусаў як мова общеимперской і агульнарускі камунікацыі, гэта значыць выступаў як інструмент этнічнай і сацыяльнай мадэрнізацыі беларускага насельніцтва. Царкоўнаславянская мова вывучалася як богаслужбовы мову Рускай Царквы. Беларускае прыслоўе заставалася сродкам лакальнай камунікацыі ў сялянскім асяроддзі. Ва ўмовах, калі на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю супрацьстаялі адзін аднаму два галоўных праекта этнічнага будаўніцтва - руская і польскі, канкурэнтаздольным і сацыяльна прэстыжным ў адносінах да польскай мове мог быць толькі мову рускую. Ён вывучаўся і распаўсюджваўся не толькі як мова дзяржаўны, але і як сацыяльна прэстыжны мову развітой дваранскай культуры. Выданне польскімі рэвалюцыянерамі лацінскім шрыфтам кніг для народа, альтэрнатыўных рускай вучэбнай і асветніцкай літаратуры, прымушала адміністрацыю разглядаць гэтую практыку як акцыю палітычна апазіцыйную. Публікацыя такіх кніг была забароненая. Аднак варта асабліва падкрэсліць, што афіцыйнай забароны на выданне беларускай літаратуры на кірыліцы ніколі не існавала. Да сярэдзіны 60-х гадоў ўся сістэма народнай адукацыі ў Паўночна-Заходнім краі па ініцыятыве М.Н. Мураўёва была карэнным чынам перабудавана. Руская мова, у якасці мовы выкладання стаў пануючым на ўсіх прыступках школьнага навучання. Польскую мову быў цалкам ліквідаваны са школы і як прадмет вывучэння, і як мова выкладання Закона Божага для навучэнцаў-каталікоў. З гэтага часу абавязковым мовай вывучэння Закона Божага, выкладаемага ксяндзамі-закона для мясцовых каталікоў, станавіўся мова руская.

Працэс з'яўлення і функцыянаванне таемных школ, у якіх дзеці навучаліся польскай мове і каталіцкім малітвам, не мог разглядацца ўрадам інакш як пытанне палітычны, так як таемныя школы служылі альтэрнатывай школам міністэрскім і царкоўнапрыходскія, працягваючы непрымальны для расійскага дзяржавы працэс паланізацыі беларускага насельніцтва. Але ў сілу цеснай сувязі мясцовага каталіцызму з польскай рэлігійнай традыцыяй, гэты этнолингвистический пытанне, правільны ў якасці палітычнага, і ў сілу гэтага вырашальнае з дапамогай адміністрацыйных спагнанняў, набываў неўласцівае яму значэнне абмежаванні «свабоды веры».