Тема: «Собо - балык»

Интеграция образовательных областей «Познание», «Коммуникация», «Художественное творчество», «Музыка», «Безопасность».

Сыала: Собо – балык туһунан билиһиннэрии; Тас тутулун, ханна үөскүүрүн, тугунан аһылыктанарын туһунан ођолорго өйдөтүү; Балыктыырга сиэри – туому тутуһары кэпсээһин; Ођо болђомтотун, долођойун, тылын сайыннарыы; Иллээх – эйэлээх буоларга иитии, бу үлэттэн дуоһуйууну ыларын ситиһии; саңа тыллар: муңха, салың, күөл иччитэ Уукун; дорђооңңо үлэ: «С» дорђоон; ууттан сэрэхтээх буолууга иитии; аппликация үөрүйэхтэрин салгыы сайыннарыы; балык хатырыгын сыһыаран аппликация оңорорго үөрэтии; ыраастык олорон үлэлээһин, бэйэ-бэйэђэ көмөлөһүү.

Тутталлар, көрдөрүллэр тэриллэр: «Собо-балык» схема – модель; тас тутула; таабырын таайсыы; хоһоон В.Н.Винокуров, «Болђойон иһит!» дидактическай оонньуу; улахан, кыра собо, поднос, салфетка, бэрчээккэ; билгэ; слайд көрдөрүү.

Дьарыктаныы барыыта:

1. Иитээччи: - Ођолоор, таайын эрэ бу таабырыны:

Кынаттаах да көппөт, айахтаах да саңарбат баар үһү? (Балык)

Сүүс манньыаты сүгэ сылдьар сүөһү баар үһү? (балык)

Күөл мууһугар туох бугула хараара сытарый? (андаатар уйата).

Иитээччи: - Саха суруйааччытын В.Н.Винокуров хоһоонун истиң:

Кыһыңңы муңхађа сылдьаммыт,

Икки куул соболоох кэлбиппит.

Собону ыһаарылаан сиэбиппит,

Итиилии мииннэн испиппит.

Муңха – саха омук мындыр өйүнэн айыллыбыт балыктааһына. (Народнай муңханы видео слайдынан ођолорго көрдөрүү).

Иитээччи: - «Собо» - балык, күөлгэ үөскүүр, ууга олохсуйар. (схема – модель көмөтүнэн ырытыы, тас тутулун, уратыларын көрдөрүү). Билигин ођолоор, миигин болђойон истиң, собо балык туһунан кэпсиэм. Собо тууһа суох ууга үөскүүр. Собо уу эйгэтигэр үөскээбит буолан, уу иһигэр олорорго, тас көрүңэ, быһыыта – таһаата онно сөп түбэһэр гына айыллыбыт. Күөл балыгын сахалар былыыр – былыргыттан араңаччылыыллар. Улахан муңхалааһын сађана элбэх балыгы биэрдин диэн уу иччититтэн «Уукунтан» көрдөһөллөр. Собо мүлтүгүр быһыылаах (ньолбоһох) – ол балык уу түргэнник устарыгар көмөлөһөр. Собо төбөтө сыыйа көңдөй көђүскэ кубулуйар, онтон көңдөй көхсө – кутурукка. Собо көхсүн уонна кутуругун уңа – хаңас куймаңнатан, иннин диэки сыђарыйар. Онуоха лапчааннара көмөлөһөллөр. Собо этэ-сиинэ хатырыгынан бүрүллүбүт. Хатырыктара салыңнаах (сыраан курдук арыы). Салың ууга устарыгар көмөлөһөр, микробтартан көмүскүүр. Кулгаађа (истэр органа) төбө иһигэр баар. Балык сүрэхтээх, хааннаах, мэйииллэх. Хайыытынан тыынар: айађынан уу киллэрэн, хайыытынан таһаарар, салгын (кислород) хаалан хаалар. Уу үүнээйилэринэн, үөнүнэн – көйүүрүнэн уонна ньамађынан аһылыктанар. Тыһы балык искэђин ыыр, онтон балык ыамата буолар. Собо икки көрүңэ (кыһыл уонна үрүң) баара биллэр, ыйааһына 1,5 – 2 кг. тиийэр, устата 45 см. ыам ыйын бүтүүтэ – бэс ыйын сађаланыыта 2-3 күн устата искэђин ыыр.

Иитээччи: - Билигин ођолоор, оонньуоххайын, оонньуубут аата «Сордоң күөлгэ» диэн, сордоң балык – сиэмэх, кинини өрүс акулата диэн ааттыыллар. (Ођолорго оонньуу быраабылатын быһаарабыт).

Иитээччи: - Ођолоор, билигин сынньана таарыйа «Болђойон иһит» диэн оонньууну оонньуохпут. (Ођо долођойун сайыннарыы, тылы ырытыы, тылы байытыы, дорђооңңо үлэ, дорђоону чуолкайдык саңардыы). Холобур: (С) – сыалыһар, сэттэ, суор, сардаана, сарсыарда. (С) – сордоң, сүбүөкүлэ, сайын, самолет, суорат (с) – дорђоон. Бу тыллар туох уратылаахтарый? Бу тыллар тугунан майгыннаһалларый? Тыл суолтатын быһаарыы (Иитээччи ођолору кытта бииргэ үлэлиир).

Иитээччи: - Ођолоор, айылђађа сиэри – туому хайдах тутуһуохтаахпытын билиэхпит. Күөл иччитэ «Уукун» күөлгэ күүлэйдии сылдьан айдаарары, ууга силлиири – хаахтыыры, киртитэри сөбүлээбэт. «Уукун» ырааһы сөбүлүүр, киртэн кини ыалдьар. Күөл уута ыраас буоллађына, кини үөрэр уонна бар дьонун бөдөң, эмис балыгынан күндүлүүр. Күөл иччитэ өһүргэннэђинэ, балык биэрбэт. Айылђаны таптыыр, аһынар, харыстыыр буолуохтаахпыт.

Иитээччи: - ођолоор, биһиги ханнык сиэри – туому тутуһуохтаахпытый? Айылђаны харыстаабатахпытына, балыкпыт суох буолар. Айылђабыт кэхтэр. Ууга сылдьаргытыгар сэрэхтээх буолун, улахан киһитэ суох ууга сылдьыбат буолун, кыһын сађаланыыта, күөл мууһа сиикэй буолар.

Чинчийии үлэтэ

Иитээччи: - ођолоор, көрүң эрэ бу балыктары (подноска улахан, кыра собо). Собо улаатан истэђин аайы, хатырыктара эмиэ улаатан иһэлэр – ол аата хатырыгынан собо сааһын билиэхэ сөп. Ођолор лупанан (улаатыннарар тааһынан) балыгы көрөн ырытан быһаарабыт. Билгэ: «Собо балык уу түгэђэр тимирдэђинэ, сотору ардах кэлэр».

Иитээччи: - Ођолоор, биһиги собо балык туһунан элбэђи биллибит. Собо балык быһыытын – таһаатын санаан көрдүбүт, уонна собо балыгы уруһуйдаан, сыһыарыахпыт. Манна эһиэхэ баар балык хатырыга (эрдэ бэлэмнэммит). Собо балыгы ођолор борустуой харандааһынан уруһуйдуулар уонна балык хатырыгын сыһыаран оңороллор. (ођолор үлэлиир кэмнэригэр, музыка холбуубут муора долгуна, уу тыа иһиллэр).

Түмүк

Иитээччи: - ођолоор, бүгүн эһиги собо балык туһунан элбэђи биллигит. Тугу гыммыккытын ордордугут? Собо балык ханна үөскүүр эбитий? Уукун диэн кимий? Кини тугу сөбүлээбэтий? (иитээччи анаалиһа).