2. Лирик жанрлар

Лирик әсәрләрне анализлауда, төр сыйфатлары белән бергә, жанр үзенчәлекләре дә әһәмиятле. Лириканы жанрларга бүлү бүгенге әдәбият белемендә бәхәсле мәсьәләләрдән санала. Без исә, әдәбият укыту методикасында кабул ителгәнчә, тематик бүленешне файдаландык. Мәктәптә бирелү ешлыгына карап, дүрт жанр турында сүз алып барырбыҙ.

Табигать — сәнгатьнең мәңгелек сурәтләү әлкәсе. Һәр халыкның да әдәбияты үҫешенең башлангыч баскычларын-нан ук дөньяны әдәби танып белүдә пейзажны мөһим чара-лардан санады. Табигать күренеш л әрен сурәтләп язылган лирик әсәрләрне без пейзаж лирикасы д ип йөртәбез.

Пейзаж лирикасының нигеҙендә табигать белән бәйле хис-кичереш, тойгы, халәт ята. Табигать күренешләре кешегә төрлечә тәэсир итә: йә соклану, гажәпләнү, сагыну, ярату, йә шикләнү, борчылу, сагышлану, үкенү кебек хисләр тууга сәбәп була. Пейзаж лирикасын аңлау өчен анда сурәтләнгән таби­гать күренешен шагыйрь «күҙе» белән күрә белергә кирәк. «Әсәрдә табигатьнең кайсы вакыты сурәтләнгән? Шагыйрь ел фасылының кайсы ягы турында сөйли?» кебек сораулар әлеге күренешне билгели, ләкин төгәл күҙаллау өчен жңтеп бетми. Картина карау, андагы күренеш белән шигырьдәге пейзажны чагыштыру, шигырьгә иллюстрация ясау турында сөйләшү, сүз белән сурәтләү алымнары әлеге әсәрдәге табигать күрене­шен бөтен тирәнлегендә аңлау өчен хеҙмәт итә.Балалар бакчасында һәм башлангыч классларда күп кенә табигать турындагы шигырьләрне яттан өйрәнәләр. Шуңа күрә дәрестә укый торган шигырьне укучыларга таныш, табигать күренеше ягыннан охшаш икенче бер шигырь белән чагыштыру мөмкин. Ләкин бу очракта шигырьләр түгел, бәлки шагыйрьләр тудырган сурәтләр чагыштырыла, аларның охшаш яклары һәм аермалары билгеләнә.

Пейзаж лирикасы — билгеле бер табигать күренешен, шагыйрь күңелендә тойгы, язу теләге тудырган сурәтне күчереп кую, сәйләп бирү түгел, балаларга таныш дөньяны, әйләнә-тирәне башкача күрү, бәяләү. Шагыйрьнең хис-кичереше нәкъ шул үзенчәлекле караш белән бәйләнгән. Лирик геройның табигать күренешенә мөнәсәбәте, бәясе әсәрдәге хис-кичерешкә тәңгәл.

Пейзаж лирикасы гажәеп табигать образларына ия. Нәкъ шушы образлар шагыйрьнең табигатьне күрү рәвешен, аны бәяләвен күрсәтәләр дә инде. Мәҫәлән, VII класс дәреслегендә Н. Арслановның «Яз» шигыре бирелгән. Анда «Өстән энж,е тамып тора», «Китте кышлар мамыҡ тунын салып кына», «Кояш алтын литаврасын кагып тора» кебек образлар бар. Шулар аша сурәт туа, шулар аша хис-кичереш ачыклана.

Матур чаклар!

Өстән энж,е тамып тора,

Ерганаклар,

Кар сулары агып тора,

Дымлы, салкын

ЭҢирне нурга манып кына

Кояш алтын

Литаврасын кагып тора.

•

Китте кышлар

Мамык тунын салып кына,

Кайтты кошлар

Канатларын кагып кына,

Карда посып,

Умырзая калкып чыга,

Килсә гашыйк —

Урын калмый вак борчуга.

Тирәмдә ямь, —

Мин шул хәят тәмен беләм!

Шуңа сөям

Сезне ждным-тәнем белән.

165

Шигырь өйрәнүне без: «Шагыйрь кайсы ел фасылы турын­да яза? (Яз.) Аның язга мөнәсәбәте нинди? (Язга соклана, аны яратуын белдерә.) Лирик герой хис-кичерешен шигырь-дә үзе үк әйтеп биргән, шул сүзләрне табыгыз әле? (Тирәмдә ямъ,— /Мин шул хәят тәмен беләм! Шуңа сөям /Сезне щаным-тәнем белән) кебек сорауларга ждвап табудан баш-лыйбыз. Ләкин эш моның белән тәмамланмый. Пейзаж лирикасында әлеге кичереш тууга сәбәп булган сурәт, картина шагыйрьнең табигатькә үзенчәлекле күз салуы да, дидек. Инде шул — «күз салу»ны карыйк. Лирик герой язны нинди сурәт, образларда тудыра соң? (Яңгыр, сулар ага, кояш щылыта, кошлар кайтты, карлар юкка чыкты, умырзая калкып чыга.) Яңгырны лирик герой ничек сурәтли? (Өстән энще тамып тора.) Ул табигатьне ничек ж,анландыра? (Кояш литавра кага, кыш мамык тунын салып китте, кошлар кайтты, умырзая посып кына калкып чыга.) Бу ж,анландырылган образларның язга мөнәсәбәтен күреп була, нинди мөнәсәбәт ул? (Алар да яз килүгә шатланалар кебек.) Ә кыш? (Кыш та шат, риза төсле.) Нинди сүзләр беҙгә бу турыда белгертә? («Кына» сүзе, аның «тора» сүзе белән рифмалашуы.) Шуны күҙәтеп, сәйләп торган лирик герой күңелендә нинди хис бар соң? (Ул да шатлык хисе кичерә.) Соңгы юлларда әлеге хис дәвам итәме? (Әйе, шатлык хисе шулкадәр зур, лирик герой үҙенең шушы донъяны яратуын кычкырып әйтә.) Лирик герой турында ниләр әйтә алабыҙ? (Ул язны ярата, яз килүгә шатлана, әлеге вакытны бик матур итеп тасвир-лый һ.б.)

Шигырьнең төп сыйфаты итеп яз сурәтен-картинасын тудыруын күрсәтергә кирәк. Моның өчен шагыйрь аерым детальләрдән (энж,е, ерганак, кар сулары, кояш, умырзая һ.б.) файдалана, сынландыруларга мөрәжәгать итеп, һәр детальдән образ ясый. Шушы сурәт — әсәрдәге хиснең сәбәбе. Шигырьдә бер хис — язны ярату хисе булуын күрдек. Строфадан стро-фага ул үсә бара, дәрәж,әсе исә соңгы юлларда әйтеп үк бирелгән. Гипербола, риторик әндәш алымнары әлеге хисне тагын да көчәйтеп килә. Автор инандыру интонациясе кул-лана: әйтерсең лә үз хисләренең көче-тирәнлегенә башка-ларны да ышандырырга тели, бүтән кешеләрне дә язга гашыйк итәргә, аны яраттырырга омтыла!

Пейзаж лирикасында табигать образы бербөтен һәм жднлы сурәтләнә. Моның өчен риторик әндәш хеҙмәт итә: лирик герой үзе күҙәтә торган табигатькә эндәшә. Сынландыру да табигатьне « терелтә ».Шагыйрьләр табигатьне хыялында, үзенчә «тергеҙергә» ярата: шуңа күрә һәрвакыт диярлек гипербола — чиксез арттырып сурәтләү бар. Тагын бер миҫал алыйк. VI сыйныфта Р. Миңнуллинның «Шундый минем туган ягым!» шигыре өйрәнелә. Ул болай башлана:

Ак чәчәкләр чыңлап тора,

ЭҢырлап тора әйләнәдә.

Ак каеннар сылу-сылу

Яшь кызларга әйләнә дә,

ЭҢыйнаулашып, теҙелешеп

Төшеп китә Сөн буена,

Яп-ялангач калып кына,

Су керергә тән буена.

Шул рәвешле, сынландыру алымы ярдәмендә автор Сөн буеның матур табигатен сурәтләргә керешә: ак чәчәкләр чыңлый, жьфлый, ак каеннар, яшь кызлар булып, су керергә төшә. Лирик герой шуларга соклана. Өченче-дүртенче стро-фада соклану хисенең сәбәбе булып яшен яшьнәгәндәге илаһи матурлык, бишенче строфада — басулар киңлеге, атлар йөге-реклеге тора. Шул рәвешле, туган як сурәтен Р. Миңнуллин чәчәкләр, каеннар, яшен, тайлар, басу кебек детальләрдән төзи. Соңгы строфада болар гомумиләштерелә:

Менә шундый инде минем

Туган ж,ирем, туган ягым.

Мин төҙәлә алмам, ахры,—

Мактанылды менә тагын.

«Мактанылды» дип, юмор белән язса да, шагыйрь соклану хисенең дәрәщәсен дә күрсәтә: «Мин төҙәлә алмам, ахры»,—

ди.

Шигырьнең һәр строфасы бер деталь-сызыкны тасвирлый кебек. Ләкин пейзаж лирикасында хис үзе барлык кисәкләрне >к,ыеп, беркетеп килә, аны буеннан-буена сызып үтә.

Пейзаж лирикасында хисләр алышынырга да мөмкин. Ләкин бу вакытта хиснең сәбәбе үҙгәрә, табигатькә мөнәсәбәт­тә туган хисне башка, ешрак лирик геройның үз тормышы — яҙмышы белән бәйле тойгы алыштыра. Бу яктан Х. Туфан-IIың «Сөйли торган материя» шигырен карыйк. Әҫәр «гүзәл миләүшә» күреп туктап калган юлчының чәчәккә мөрәжәгате, риторик эндәше белән башлана. Шигырьнең беренче әле­шендә, юлчы сокланган кебек үк, лирик геройның да сокла-иуы күренеп тора. Шагыйрь миләүшәне кешегә хас сыйфатлар белән бизи, жднландыра, кеше дә, гөл дә — матдә:Ничә миллион гасыр үтте инде Безнең шушы лднргә килгәнгә... Син бер гөлгә инде әверелгәнсең, Ә мин менә кеше дигәнгә,—

дип яза.

Шигырьнең икенче әлешендә лирик герой үз мөхәббәте хакында сөйли башлый, беренче өлештәге соклану хисе сагыну, сагыш белән алмашына.

Ләкин бу ике әлеш сәбәп-нәтиж,ә бәйләнешендә: чәчәк мөхәббәте турында сәйләгән лирик герой, үз мөхәббәтен иҫкә төшереп, табигать белән кешене тагын бер кат тигеҙләп куя кебек. Табигать тә, кеше дә — матдә, ярата белә, матур... Ләкин соңгы юллар аерманы да күрсәтә:

Мин — бу кырлар, сулар, жңрләрдәге

Атомнарның иске туганы.

Материя мин, ждным,

Аның бары —

Сөйли, ж,ырлый, сагына торганы.

Шигырь — табигать һәм кеше арасындагы берлек һәм аерма турында. Шушы ягы белән ул фәлсәфи мәгънә ала: без бертуган, ләкин кеше сөйли, сагына, жырлый белә, ди шагыйрь.

Нәтижә ясап, пейзаж лирикасына хас үзенчәлекләрне — сыйфатларны бил гел ик:

1. Пейзаж лирикасында нинди дә булса табигать сурәте тудырыла.

2. Шагыйрь сурәт тудыру өчен аерым детальләрдән фай-д ал ана, аларны образ итеп тасвирлый.

3. Шигырьдә һәрвакыт дияр л ек бер хис бирелә, ул стро-фадан строфага төрле төсмерләр белән байый, үсә бара. Сәбәбе — табигать сурәте.

4. Табигать жднландырып күрсәтелә, моның өчен риторик өндәп!, сынландыру кебек алымнар кулланыла.

5. Шигырьләр инандыру интонациясенә ия.

6. Соңгы строфа еш кына фикер әйтү өчен хеҙмәт итә.

Шушы сыйфатларны иҫтә тотып эшләү мәктәп анализын ж,иңеләйтер, пейзаж лирикасын тикшерергә ярдәм итәр дип уйлыйбыз.

Гражданлык лирикасы яки сәяси лирика дип иж,тимагый-тарихи яки сәяси шартлар, эш-гамәлләр бер төркем кеше-ләрдә тудырган мөнәсәбәт, хис-кичереш, фикер хакында сөйләүче лирик әсәрләргә әйтәләр. Мондый шигырьләрдә хис-кичерешнең сәбәбе булып йә ниндидер тарихи вакыйга, хәл, йә ж,әмгыятьтәге тәртипләрдән, ниндидер мөнәсәбәтләрдән, хаксызлыклардан риза булмау тора. Әлеге шигырьләрне дәрес аңлау-өйрәнү өчен мондый сәбәпне — тарихи ж,ирлекне, әсәрнең туу тарихын — ачыкларга, кереш баскычта ук укучы-ларга житкерергә кирәк.

Хис-кичереш шагыйрьнең гражданлык позициясен, сәяси карашларын, ж,әмгыятьтәге тәртипләргә һәм кагыйдәләргә мөнәсәбәтен сурәтли. Еш кына ул шигырьнең үз эчендә әйтеп кителә яки әсәрнең исеменә үк чыга. Хис-кичереш, мөнәсәбәт лирик геройныкы булса да, ул ж,әмгыятьтәге, халык, ил тормышындагы хәлләр, каршылыклардан туа, шулар турында да әйтеп, сәйләп уза. Шуңа күрә гражданлык яки сәяси лириканың эчтәлеге булган хис-кичереш, аерым бер шә-хеснең рухи дөньясын күрсәтеп кенә калмыйча, ниндидер иж,тимагый тирәлек яки чорның тормышын шагыйрь ыша-нулары, гражданлык позициясе, идеологик карашлары як-тылыгында тасвирлый, шул тирәлек һәм чорның тормыш эшчәнлегендәге әчке мөмкинлекләрне барлый. Нәтиж,әдә гражданлык яки сәяси лириканың лирик герое, шәхес яки шагыйрь үзе булудан бигрәк, әдәби тип рәвешендә сурәт-

ләнә.

Г. Н. Поспелов фикеренчә, лириканың бу жанрында ша­гыйрь үҙенең игътибарын күңеленең иж,тимагый тормыш-тагы хәлләр, мөнәсәбәтләр белән бәйле өлкәсенә туплый, иж,тимагый аңны чагылдырып кына калмый, үзе дә нәрсәләр-недер аңлый, төшенә, фикер туплый, шуны башкаларга да ждткерергә, аларны ышандырырға омтыла. Шуңа күрә граж­данлык яки сәяси лирика гомуми, иж,тимагый яңгырашка ия. Бу жанр иж,тимагый аңны иждди типиклаштыра, көнкү­реш ваклыкларыннан арындыра, хисне фикер дәрәжәсенә күтәрә, шуңа буйсындыра. Шагыйрь әйтерсең лә нәрсәнедер кире кага, нәрсәгәдер каршы чыга, нәрсәнедер яклый һәм башкаларны да шуңа чакыра. Лирик герой үзе дә халыкка хеҙмәт итүче гражданин булып гәүдәләнә.

Миҫал өчен, VII сыйныф дәреслегенә кергән Н. Арсланов-ның «Атлантида» шигыренә күз салыйк. Ул чагыштыруга корылган. Ниндидер сәбәпләр аркасында кайчандыр эзсез диярлек юкка чыккан Атлантида дәүләте белән гасырлар буе әкренләп бетүгә дучар ителгән, ләкин яшәп килүче татар халкы янәшә куеп чагыштырыла.Атлантида булды микән чынлап? Тынгы бирми сорау һич кенә: Әллә кайдан, ерак-ераклардан Һәлакәтле бер моң ишетелә,—

дигән беренче строфада ук лирик геройның борчылуы сизелә: «Тынгы бирми сорау һич кенә», «Һәлакәтле бер моң ишетелә» гыйбарәләре тудыра аны. Тау кебек дулкыннар күккә ашҡан­да юкка чыккан кыйтга яҙмышына лирик герой битараф түгел, икенче строфа гүзәл дәүләтнең океан төбенә чумуына үкенеч хисе бирә. Өченче строфа әлеге Атлантида яҙмышы белән бәйле туган борчылу, үкенеч хисен татар тарихына, татар милләте яҙмышына күчереп куя:

Океан упкан кебек Атлант жңрен, Дәүләтләрне монда ж,ир упкан; Дәшти-Кыпчак, Болгар, Алтын Урда... Бер-берсенең тамырын корыткан.

Дүртенче строфа әлеге үкенеч хисен тагын да үҫтерә, тарих сәхифәләрен актаруны дәвам итә. Океан дулкыннары кебек, тарих дулкыннары татар милләтен дә йотарга омтылган.

Бишенче строфада үкенеч хисе горурлану белән алышына: «Ә без — менә, без — бар, булганбыз!» — дип, лирик герой сөрән сала.

Ләкин юкка чыгу куркынычы бетмәгән әле: кыпчакмы, болгармы дип баш ватабыҙ. Лирик герой шуңа борчыла, әлеге яңа һәлакәттән киҫәтә сыман. Ләкин бу борчылуны 7—9 строфалардагы горурлану хисе күмеп китә, ахыргы юлларда ул өмет хисенә үсә, халыкның киләчәгенә өмет булып аң­лашыла.

Шигырь оптимистик рух белән сугарылган, ләкин автор бәян итү, мәгълүмат бирү интонациясе куллана. Шигырьдә ачык күренеп торган мөрәжөгать бар: лирик герой халыкка дәшә, аның белән горурлана, киҫәтә, үҙен аерып куя. Шул ук вакытта «без» дип сөйли, аерым бер төркем, милләт, халык хисләрен ача, тасвцрлый кебек. Болар бөтенесе — гражданлыҡ лирикасының үзенчәлекләре.

Шигырьдә чагыштыру — дәүләтләрне чагыштыру, вакытны чагыпгтыру үҙәк урынны били. Бу чагыштыру Атлантида тарихын һәм татар яҙмышын капма-каршы китерә. Антитеза алымы сүз-гыйбарәләр куллануда да күренә: сәхифәләр тузган, юкка чыккан — без бар; Атлантида баткан, эз кал-маган — без бар, эз бар жңрдә; батырган саен калыккан һ.б.Төрле вакытка мөрәж,әгать итү күҙәтелә. Лирик герой бүгенгедән торып үткән турында сөйли, ләкин аның өметләре киләчәк белән бәйле. Шулай ук кабатлаулар хис-кичерешне көчәйтү, әсәрнең тәэсир көчен арттыру өчен хеҙмәт итә.

Лириканың бу жанры үзенчәлекле пафоска ия. Н. Арсла­нов шигырендә халык яҙмышы белән горурлану, ышаныч тантаналы, күтәренке интонациядә дә чагыла. Шигырь татар халкының үткәне һәм бүгенгесе хакында уйланудан гый-барәт. Үткәндәге афәтләр юкка чыгара алмаган халык бүгенге сынауларны да үтәр, киләчәккә ж,итәр дип ышана шагыйрь.

Кайбер әсәрләрдә героик, трагик чаткылар да булырга мөмкин. Мәҫәлән, Ф. Кәримнең «Ант» шигырен карыйк. Лирик герой хисләренең сәбәбе — Туган илгә дошманнар баҫып керү, аларга каршы көрәшкә китү мәжбүрилеге. Беренче юлларда ук дошманнарга нәфрәт хисе күренә: Юлбасарлар таптый жңребезне. Ватан сугышына мин китәм.

Бу хисне дошманга карата «юлбаҫар» сүзен куллану һәм «таптый» фигыле тудыра. Икенче строфада ант тексты килә, ул ышаныч хисе белән әйтелә. Лирик герой баласы, гаиләсе, нәҫеле, иле өчен чигенмәскә ант итә, үҙенең ныклыгына, дошманның жңңеләчәгенә ышана.

Өченче строфада геройның яраткан кешеләреннән аеры-луы, саубуллашу моңсулык, сагыш тудыра. Ләкин соңгы строфа итеп ант әлешенең кабатлануы әлеге сагышны ыша­ныч хисе белән алыштыра. Лирик герой кыю, илен-ждрен яратучы, үз эшенең хаклыгына инанган шәхес булып гәү-

дәләнә.

Кабатлауларның тагын бер тәре — бөтенне өлешләргә таркатып, һәрберсен аерым-аерым бирү кулланылган: аның өчен, шушы балам өчен, нәҫелем өчен, Туган ил өчен.

Шигырь үзе каршылыклы хисләрне чагылдыра: нәфрәт-ышаныч, сагыш-ып1аныч. Контексттагы антонимнар: сугыш-бала, үлем-ярату шушы каршылыкны көчәйтә.

Гражданлык яки сәяси лирика символларга бай. Анда ниндидер фикер ияләренә, даталарга, идеяләргә ишарә салын-ган булуы мөмкин. Мәҫәлән, шушы шигырьдән «ант», «бала» сүзләре символик мәгънәгә ия. Бала — дәвам, киләчәк симво­лы, ант исә сүзләрнең дәреслегенә, хаклыгына тагын бер кат

ишарә ясый.

Лирик герой гомумиләштерелгән образ буларак кабул ителә. Ул — шагыйрь генә дә, ялгыз солдат кына да түгел,сугышка китүче миллионнарның берсе, ул шулар исеменнән сөйли, шуларның хис-кичерешләрен белдерә, әхлакый пози-циясен яктырта.

Бу жанрда е1н кына хисләр киҫкен алышына. Г. Тукайның «Өмид»ендә өметсезлек хисе еметкә кадәр үсә. Кайчак капма-каршы хисләр бер-берсен алыштырып урнаша. Миҫал ките-рик. VI сыйныфта Ф. Кәримнең «Ватаным өчен» шигыре өйрәнелә. «Шигырь нәрҫә турында?» дигән сорауга без «Яшәү һәм үлем хакында» дип ж,авап бирә алабыҙ. Бу каршылык хисләр бирелешендә дә чагыла.

Беренче строфада лирик геройның үкенеч хисе сурәтлән-гән, чөнки ул сугыш утының иң дәһшәтлесенә керә һәм, бәлки, кояшны — яшәү, тереклек символын — соңгы тапкыр күрәдер:

Бәлки, бу хат соңгы хатым булыр, Иң дәһшәтле утка керәмен, Шулай була калса, кояшны да Бүген соңгы тапкыр күрәмен.

Ләкин икенче строфада лирик геройның үз-үзенә ышаныч, горурлану хисләре урын алган.

Мин сугышка керсәм, дошманымның Күкрәгенә төҙәп атамын: Үҙем үлсәм, балаларым кала Минем гомерем булып, Ватаным.

Өченче строфада шушы хис дәвам итә, лирик герой матурлык кала, әҙем кала, ж,ырым кала дип горурлана. «ЗК,ыр» төшенчәсе үҫеп, ж,ыр булып яңгыраган үлем мәгъ-нәсен ала. «Кала» с үҙенең үлемгә каршы куелып кабатлануы яшәү — үлем каршылыгын тагын да көчәйтә.

Дүртенче строфадагы «Үләм икән, үкенечле түгел» дигән сүзләр беренче куплеттагы кичерешкә каршы килә. Гомереңне халкың, туганнарың, илең өчен файдалы эшчәнлектә уздыр-саң, гомер өзелми, жыр булып дәвам итә, д и лирик герой.

Бигрәк тә сәяси лирика күчерелмә мәгънәгә омтыла, читләтеп әйтү алымын яратып куллана. Әгәр С. Рәмиев «Таң вакыты» шигырендә шушы исем аҫтында бөек кузга-лышлар башланған бер чорны атаса, Г.Тукай «Өмид»тә караңгылык һәм баткак дип реакция елларының кысу-изү сәясәтен бәяли.

Нәтижә ясап, гражданлык яки сәяси лирикага хас сыйфат-ларны аерып карыйк:

1. Гражданлык лирикасына караган П1игырьләр тарихи фактка, аерым шәхесләр тормышына, билгеле вакыйгага нигеҙләнеп языла.

2. Шигырьләрдә чагылган хисләр лирик геройныкы гына түгел, ә аерым бер төркем, милләт, иж,тимагый катлау вәкилләренең хисләре кебек типиклаша, ләкин лирик герой башкалардан аерылып торучы да булып тоела.

3. Гадәттә, авторның фикере юану рәвешендә бирелә.

4. Символлар, төрле вакытка мөрәж,әгать итү, кабатлаулар, антитеза еш очрый.

5. Сәйләп бирү, хәбәр итү күтәренке-тантаналы интонация белән үрелеп китә.

Күңел лирикасы — нигеҙендә кешенең шәхси тормышы-яшәеше, хыял-өметләре, халәте-тойгысы белән бәйле хис-кичереш ята торган лирик жанр. Ул — иң хисле, эмоциональ, кешегә хас булган бөтен кичерешләр гаммасын үзенә туплаган шигърият.

Мондый шигырьләрнең иң зур үзенчәлекләре шунда: алар табигать образларын, предмет-әйбер образларын, символ-ларны һәрчак кеше тормышы-күңеле белән бәйләп куялар. Алардагы образлар күчерелмә мәгънәсендә гел кеше тормы-шы турында сөйли яки шуңа ишарә ясый. С. Сөләйманова-ның VIII сыйныф дәреслегендәге «...Тагын узды кыңгыраулы язлар» шигырен карыйк:

Тагын узды кыңгыраулы язлар,—

чылдырдатып чәчкә чукларын.

Беләсеңме, кәккүк, бу юлларның

кая ж,итеп, кайчан туктарын?

Юк, әйтми тор әле, чү, әйтми тор, гомер елын бик аз санама. Сабый чактан көткән ал ждлкәндәй жөйге таңнар һаман аллана.

Килә дә ул, китә. Ә мин һаман зәңгәр ярга барып жцтмәгән. Күңелемдә йөрткән сүзләремне кулъяулыкка әле чикмәгән.

Тагын узды кыңгыраулы язлар, чылдырдатып чәчкә чукларын... Ә мин тәне буе яулык чигеп, каршыларга таңны чыкмадым. Каедым да сүттем.Сана, кәккүк,

ничә ж,ебем актан, карадан. Диңгезләргә киткән жңлкән кебек, кайтмасмыни таң да яңадан?

Беренче строфа үкенү хисе белән сугарылган, сәбәбе кыңгыраулы язларның узуы. Ләкин «тагын» сүзе яшьлеМ түгел, гомернең узуы, лирик герой тормышының бер яэм үтү хакында сүз баруын белдерә.

Икенче строфада үкенү хисе дәвам итә. Сәбәбе «ал жил кән» белән бәйле, ал ж,илкән кебек ж,әйге таң — иреш,» е максат, тик аңа ж,итү очен озак еллар кирәк. Шул рәвешле, өченче, дүртенче строфада дәвам итеп, бишенчесендә үкенм иң югары дәрәжәгә ж,итә — лирик герой таңның кайтмлскм мөмкинлеген белеп борчыла.

Шигырьдә нигездә бер хис хакында сүз бара, ләкин сәбәп үҙгәреп тора. Мондый үзгәрешне кеше тормышы белән бәйле образлар китереп чыгара.

Кыңгыраулы яз кеше гомеренең бер елы узуны белдер,»; юллар — кеше яҙмышы, гомер; таң — хыял, ирешергә теләгән хыял; кулъяулык — шигырьләр; ак ж,еп — яхшы уйлар; карп ж,еп — борчулы уйлар һ.б. Шигырь сагыш хисен бирә, хисиец сәбәбе — тормышка ашмаган хыял. Лирик геройның хыялм бар, ләкин ирешү өчен «зәңгәр ярга барып нҫитеп булмын*. әлеге хыял-таң ал ждлкәнгә ошатылган.

Еш кына образларның мәгънәсе традицион, фольклордпи яки борынгы әдәбияттан килә торган символлар аша п.пм ачыла. Мәҫәлән, Дәрдемәнднең «ЛҪәй үтте...» шигыренд.1 гөл — мәхәббәт, былбыл — ж,ырчы, шагыйрь символлары ацц гына шигырьне аңлап бетерү мөмкин.

Шигырьдә күренеп торган хис — үкенеч хисе, чөнки таби гатьнең матур вакыты — жәй узган. Ләкин сүз ел фасыл м турында гына бармый. Гөл символын кулланып, лирик герой мәхәббәт сулу турында сөйли, шуңа үкенә. Былбыл — гңырчи. шагыйрь, лирик герой үзе. Шулай итеп, үкенечнең сәбәбе мәхәббәтнең юкка чыгуы кебек төгәлләшә. Мондый образло күңел шигъриятендә яңа мәгънә — эчке мәгънә (подтекст) тудыралар. Шул эчке мәгънәне аңламый, танымый тормп, шигырьдәге хис-кичерешне дә бәяләү авыр.

Күңел шигърияте лирик геройның халәтен, тойгылар ти рәнлеген күрсәтеп кенә калмый, бәлки характер сыйфатларми да торгыза, аның турында мәгълүмат бирә. Шул рәвешле, лирик геройны сурәтләүдә шәхсилеккә, субъективлыкка омтыл4цел шигъриятендә хисләр бер-берсен алыштырып, үзгә-I оралар, аларның төҫмөрләре бер чиктән икенче чиккәр үеә. Мондый шигырьләрдә бер хисне, лирик гер< й өчен ЦК юһнм кичереп1не үзенә туплаган үҙәк, фокус ачык күренә, ■ үҙәктәге хис-кичереш белән бәйле образ да шигырьII кабатлана, төрле яклап күрсәтелә. Мәҫәлән, XI сый-Ыфта өйрәнелә торган Р. Фәйзуллинның «...Мин сиңа йом-Щй1 гаң ж,иле юллаган идем» шигырендә лирик герой^ендәге үкенеч хисе соңгы строфаларга, үҫеп, ярату1И( внә үҙгәрә. Бу ярату хисе соңгы юлларда әйтелеп бирелә,| рәвешендә яңгырый.Ну жанр гыштыру, сынландыру, эпитет-метафораларданИркен файдалана, риторик эндәш, чагыштыру, арттыру-Рииербола кебек алымнарны яратып куллана. Ьәр шигырьдәциярлек теләк һәм юану эҙләү урын таба. Тагын бер ши-ГЫрь Хәсән Туфанның «Сиңа» әҫәрен карап узыйк. Ши-РЫрьдә лирик геройның сагыш хисе чагыла. Аның сәбәбеПсрснче строфада ук әйтелә:Тагын бер яз саубуллашып китте, Ядкарь итеп чәчәкләр биреп... Син дә киттең, Төсеңне тик миңа Гомерлек бер иҫтәлек итеп.

Сагыш хисенең сәбәбе — лирик геройның сөйгәнен югал-IVм икән. Хисне көчәйтү өчен шагыйрь чагыштыру куллана: (йтерсең лә лирик герой язның чәчәкләр калдырып китүенә ы гц тышлана, ә инде сөйгәне өчен сагышлану икеләтә тирән. '1.11 ки нтыру бу әлештә катлаулы сурәт төсен ала: моның өчен ммго|) «яз»ны жанландыра, «син»гә карата да, «яз»га карата ип «китте» фигылен файдалана-кабатлый, «дә» кисәкчәсе Шулай ук «син» һәм «яз»ны янәшә куя, «ядкарь» һәм ■ иҫтәлек» синонимнары, «чәчәкләр» һәм «төсең» сүзләренең Контекстта синоним булып килүе шушы максатка хеҙмәт итә. Икенче строфада сагыш үсә, лирик герой яратуны саклап н т.жен сөйли:

Ут эчендә йөргән пакларында

5Ңуйгандыр ул мине,— д иҫеңме?

Юк,

ЗК,аным белән ышыклап алып чыктым

Кәлакәтләр аша мин сине.

1'иторик сорау һәм риторик ж,авап каршылык алымын I) 11,1 ра, ул исә яратуның иҫәнлеген, бөтенлеген раҫлау булып яңгырый, хисне көчәйтә. Бу әлештә шулай ук лирик герой турында мәгълүмат бирелә, аның «ут эчендә», «һәлакәтлғ ж,ирдэ» йөргәне әйтелә. Шул киртәләр аша исән чыкканлын сөйгән кешесен сагыну сагышын тирәнәйтә.

Ничә тапкыр гиҙеп үттем инде ЭҢир шарының орбитасын мин; Тик беркайда очратмадым сине, Табалмадым, табылмадың син,—

строфасында беренче юллардагы гипербола (ничә тапкыр үттем ж,ир шарының орбитасын) һәм соңгы юлдагы кабатлпу (табал мад ым, табылмадың) сагыш хисен иң югары ноктагп ганҫизлеккә экиткерә. Дүртенче строфа теләк булып яңгырыи

Очрашып бер тагын вокзалларда, Саубуллашып үтәсе иде; Йөрәгемдә синең иреннәрең ЗҢылысын алып китәсе иде.

Беренче тезмәдәге «саубуллашып» сүзенең биредә каба1 лануы лирик герой сагынуының төп сәбәбен күрсәтә: Я9 саубуллашып киткән, ләкин «син» саубуллашмагансың!

Соңгы — бишенче строфадагы юану эҙләү әлеше дә шушЫ фикерне дәлилли:

Әйт булмаса,

Озак иҫтәлеккә

Бер ж,ылы сүз әйт син, булмаса.

Бу чиге юк озын мәңгелектә

Бер генә кат яшибез, ласа,—

лирик герой саубуллашуны, ж,ылы сүзне көтә. Бу а им ц сагышын ж,иңеләйтер иде. Риторик эндәш шуны белдерер! м ярдәм итә.

Шигырьнең темасын «Сөйгәнен югалткан лирик герой миң

сагышы турында» дип билгели алабыҙ. Ул, сөйгән ке Ц

саубуллашып киткән булса дип, сагышыннан юану ;>;иш, Яратуының чынлыгы, олылыгы сагыш хисенең дәрәж,осйИ күрсәтеп тора. Хисләр тирәнлеген аңлатуда күңел шигъриЯ тенә чагыштыру, кабатлау, риторик эндәш кебек алым мир ярдәмгә килә.

Инде күңел шигъриятенә хас сыйфатларны күрсәтик:

1. Шигырьләрдә бер хис, аның үсү-үзгәрүе сурәтл.нш Строфадан строфага аның сәбәбе үҙгәрә.

2. Хиснең сәбәбе булып лирик геройның шәхси тормьмпм яҙмышы, аның аерым моментлары тора.

176

:?. Шигырьдә лирик герой үзе турында ниндидер мәгълү-Мпт бирә, П1улай шәхси башлангыч алга чыга.

I. Күңел шигърияте символик образларга мөрәж,әгать итә, ■Дар исә эчке мәгънәне ачуга юл күрсәтә.

5. Мондый шигырьләрдә күп алымнар ярдәмендә катлау-м 1.1 гурәт тудыру омтылышы бар.(>. Хис-кичереш беренче карашка шәхси тоелса да, соңгы■ •грофаларда, бигрәк тә юану әлешендә, ул гомумиләштерелә.7. Хис-кичерешнең төп сәбәбен билгеләү ж,иңел.Фэлсәфи лирика — кеше, тормыш, яшәеш кануннарычинында уйланып яки шул законнарны белдереп, аерыпвыгарып, аларга мөнәсәбәт белдереп языла торган лирикI ш р. Ул лирик герой-субъектның уйланулары, мөнәсәбәтЦлдерүе төсен ала. Биредә хис-кичереш; түгел, нәкъ менәцшп.яга караш үҙәктә тора, мөнәсәбәт фикер рәвешендә әйтепбирелә. Фэлсәфи шигырьләрне анализлау да фикерне, фэлсәфиунны табу юнәлешендә башкарыла.

Галимнәр фикеренчә, фэлсәфи лириканың чишмә башы 1НЧИ.ЯИЫҢ яралуы хакындагы мифларга барып тоташа. Бу I пир яшәешне бербөтен итеп карый, кеше һәм аның яшәү м,п I.носе, яшәү — үлем, тормыш законнары, чынбарлык һәм Вңлап-танып бетерү мөмкин булмаган теге дөнья хакында сүз м и.!п бара. Әйтерсең лирик герой яки автор — нинди дә Вулса хакыйкатьне ачучы, Н1уны башкаларга зңиткерергә

йшмгучы.

<1>олсәфәнең ниндилегенә карап, шигырьләр:

1. кеше;

2. тормыш;

;{) яшәеш хакында уйлану төсен ала. Димәк, мондый к ырләрне тикшергәндә, өч төрле фәлсәфә аерып чыгарылырга

МИМКИИ.

М.х-.әлән, С. Сөләйманованың VIII сыйныф дәреслегендәге Коше барыбер кошлар нәселеннән...» шигырен карасак, биредә ике сызык күҙгә тап1лана: лирик герой үҙенең нмскә омтылып яши алуы белән горурлана; гомумән | ипшгә шундый сыйфатлар хас булу белән горурлана. Хиснең к- кешенең биеклеккә омтылуы, ләкин «мин» исемен-Н .н н.чып, лирик герой аны шәхсиләштерә:

Кеп1е барыбер кошлар нәселеннән! Тешләремдә очам кош булып,—

I. Үзе турында беркадәр мәгълүмат бирә: «Очам кош ш, үргә менми, ж,ырлар тумас иде, ничә очып, ничә мәтәлсә дә» гыибарәләре шуңа кирәк. Шигырьдәге кешен! кош белән чагыштыру да шәхси башлангычка йөз тота: кош булып оча, үргә менә, мәтәлә, үргә менеп жырлый. Бу сү.иыр инде типиклаштыруга хеҙмәт итә алмый, алар — аерым шәхвв билгеләре, яҙмышы.

Бер үк вакытта шигырь, гомумән, кеше, аңа хас сыйфат.ипр хакында сәйләгән кебек кабул ителә: кеше фәлсәфәсен бир.».

Фәлсәфи шигырьләрдә бер хискә өстенлек бирелеп, стро фадан строфага шуның сәбәбе үҙгәрә бара. Тагын бер миҫал С. Сөләйманованың «Кеше» шигыре буеннан-буена горурлпиу хисе хакында сөйли. Беренче строфада горурлыкның сәбәбе 4 лирик геройның жирне сөю, горур булу сыйфатлары:

Лачын диләр,

канат кагып горур очканга. Лачын булсам, ж,ирне сөймәҫ идем.—

Мин — кеше.

Икенче строфада булдыклылыгы, эш яратуы белән бәхетле:

Ут шикелле диләр,

кулы тисә — эш яна. Ут булсам соң әллә сүнмәс идем?—

Мин — кеше.

Өченчесендә үҙенең кирәкле, файдалы, намуслы бул у 1.1 белән горурлана:

Алтын диләр, бик кирәгем чыкса, куштаннар, алтын булсам, бер сатылыр идем. Мин — кеше.

Соңгы, дүртенче строфа сабырлык-чыдамлыкны югары күтәрә:

Ярага — тоз, арага ут сала дошманнар, корыч булсам да, бер эрер идем.— Мин — кеше.

Күчерелмә мәгънәгә ия аллегорик образлар (лачын, ут, корыч, алтын) сәбәп алышынуны образлы күрсәтүгә хеҙмәт итә. Нәтижддә мин-лирик геройның гына түгел, гомум.ш кешенең төп сыйфатлары аерып чыгарыла.

Тормышка фәлсәфи бәя бирү ниндидер конкрет вакый галар, вакыт белән бәйле яки, гомумән, тормыш кануннарми бирү кебек булырга мөмкин, ләкин ниндидер таныла торгип заман-ситуацияләр дә һәрчак абстрактлыкка омтыла. Х. Ту

178

'| п М ң «Каеннар сары иде» шигыре миҫалында шуны

• прмйгс. Шигырь кеше һәм табигать образларын янәшә куя,

■ пкшшр, гөлләр, астралар кебек аллегорик образларға мөрә-

I г|> итә. Табигатьтәге көз, салкынлык, күңелсезлек тә кеше рормышына янәшә бирелгән. Әсәрнең үҙәгендәге эти, сабый

■ | п,ц- үк, аллегория ярдәмендә аңлатылган кешеләр дә кай-

I. Автор тормышның кайгылы чагын сурәтли (тема). •I' ■ к-офи лирикада фикер шигырьдәге идея төсен ала. Бу Н >рдә ул болай формалаша: ил кайгылы вакытта хәтта

• <|илII балалар да кайгылы була. Әлеге фикер, шигырьнең Идкнсе -бер үк вакытта тормыш законы да.

М. Гафуриның яшәеш фәлсәфәсен белдерүче «Хакыйкать» Шигыре миҫалында да бу жанрны анализлауның кайбер , и ичәлекләрен күрергә мөмкин. Аерым алганда, фәлсәфи рория буларак аерып чыгарылган «хакыйкать» сүзе 1ыларга таныш. Әсәрне укыганчы ук, шул хактагы күзал-Ииуларны нигеҙләргә кирәк (мәҫәлән, «Хакыйкать» сүзен НИ чек аңлыйсыз? Хакыйкать ни өчен кирәк?» кебек сораулар

Ирдомендә).Шигырьне укып чыкканнан соң, лирик геройның хакый-| ш,ко кагылышлы яңгыраган фикерләре аерып чыгарыла.1кыйкать кайчан барлыкка килгән? Аның бәясе төшүгәин ообәп булган? Шуннан соң хакыйкать кайда яши башлаган?п мйкатьне яраткан кешенең төп сыйфаты нинди була?писать өстен чыксын өчен, нәрҫә эшләргә кирәк ди лирик|ч рой?» кебек сораулар куела ала.)Гомумиләштерү вакытында шигырьнең япгәеш фәлсәфәсен | \ р.п'лэве, яшәешне хакыйкать дигән кыйммәт аша бәяләве I ,рсәтелә.

Фәлсәфи лирикага хас сыйфатлар:

I. Шигырьнең нигеҙендә тормыш, яшәеш һәм кеше ха-КЫНда уйлану, гнушы өч яссылыкта гомуми кануннарны Н«»рып чыгару омтылышы ята.

'.'.. Хис-кичереш түгел, лирик герой-авторның фикере, мө-п.и вбәте төп рольне уйный.

:{. Фәлсәфи лирика символдар, аллегорик образлар белән ни н иртә, метафорик сурәт тудыруны кулай күрә.

I. Еш кына фәлсәфи фикер ж,ыйнап, нигездә соңгы юллар-(111 канун кебек урнаштырыла.'ЛҪыйнап кына әйткәндә, мәктәптә һәр лирик әсәрне өйрәнү.тып, ү.ченчәлекләрен билгеләү белән үрелеп барырга тиеш.■ н сыйныфларда бу эш шигырьнең матурлыгын, аңа хас■ ЫЙфатларны күрергә, аларны тирәнрәк аңларга ярдәм итсә,югары сыиныфларда, моннан тыш, шагыйрьнең язу стиле иждтының яңалыгы, үз л екләре хакында гомумиләштерүл§| ясарга мөмкинлек бирә. Югарыда санап үтелгән үзлекләрт билгеләп, без урта мәктәп укучысын лирик әсәрләрне анали! ларга өйрәтә алабыҙ.