40

Н.С. Жұбаназарова, Т.Қ. Момбек

СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖАРЫСҚА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЙЫНДЫҚ МӘСЕЛЕСІ

Қазіргі таңдағы спорттық рекордтар мен жетістіктердің объективті көрсеткіштері адам денесінің табиғи мүмкіндіктері шегіне жеткендіктен, психологиялық дайындық спорт ісәрекетінің барлық сатыларының маңызды құраушысы болып табылады. Жоғары деңгейдегі техникалық, тактикалық, физикалық дайындық бәсекелестік үшін жеткіліксіз болып отыр.

Спорт қоғам өмірінің негізгі аумақтарына кең әсер ете отырып, маңызды әлеуметтік феномен ретінде әлеуметтің барлық деңгейлерін қамтиды. Спорт іс-әрекеті барысында спортшы тұлғасы тәрбиеленеді және әлеуметтенеді. Басқа сөзбен айтқанда, жаттықтырушылар мен спортшылар қарсыластарын жеңу үшін жаңа күштерін дәл осы психологияда табады. Сондықтан да спортшының жеке дара-психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, психологиялық дайындықты дұрыс ұйымдастыруға болады.

Көптеген спортшылардың айтуынша, спорт олардың тұлға болып қалыптасуына үлкен пайдасын тигізді. Спортпен айналысуға деген талпыныс әр адамның құндылықтар жүйесіне, мотивациясына және ерік-жігеріне байланысты болады. Мысалы, спортпен шұғылдану мотивтерінің ең кең тараған түрлері мыналар:

1.Фигураны және сыртқы келбеті әдемі формада ұстау40,3%;

2.Денсаулық үшін37,8%;

3.Спортпен айналысқаннан жағымды сезімдерді бастан кешіру24,1%

«Спорт іс-әрекеті» ұғымына өзара тығыз байланысты үш компонент кіреді: спорттық жаттығу, спорттық жарыстар және спортшының өмірі, жаттығулар режимі. Жарыс ісәрекетінің сәттілігі спортшы өз қимылдарын сапалы және сенімді басқара алуына тәуелді болады [1]. Қимылдық әрекетті реттеудің тиімділігі мен сенімділігі көп жағдайда спортшының актуалды күйі ерекшелігіне тәуелді болады. Спорт іс-әрекеті күшті және терең эмоциялық бастан кешірулермен ерекшеленеді. Спорттық әрекеттің күшті сезіммен, эмоциялық қызығушылықпен толуы – спорттың адам тұлғасына жағымды әсерінің бірі болып табылады.

Спорт іс-әрекетіне эмоцияның мынадай ерекшеліктері тән:

1.Терең және қатты эмоциялық бастан кешірулер, олар спортшы іс-әрекетіне үлкен әсерін тигізеді; бір уақытта олар спортшыдан өз эмоцияларын ұстай алуға және астеникалық сипаттағы эмоцияларға қарсы тұра алуын талап етеді.

1.Эмоциялық бастан кешірулердің әр түрлілігі; қарапайым бұлшықеттік әрекетпен байланысты қарапайым физикалық сезімдерден бастап, спорттық ұжымды біртұтастыққа біріктіретін қызығушылықтардың ортақтығы негізінде жатқан терең рухани сезімдер.

2.Спорт жарыстары кезіндегі эмоциялық күйлердің динамикалылығы, яғни бір сезімдерден қарама-қарсы екінші сезімдерге тез ауысуы.

Жарыс, әсіресе үлкен спорттағы жарыс көбінесе эмоциялық стресс деңгейіне жететін экстремалды жағдайларда жүргізіледі. Эмоциялық стрестің факторлары болып мыналар табылуы мүмкін: жағдайдың жаңашылдығы, күтпеген әсерлер, орындалатын міндеттердің күрделілігі, жеткіліксіз дайындық пен оның салдарынан туатын сенімсіздік, жеткіліксіз ақпарат, қарқынды мотивация және т.б.

Стрестің эмоциялық факторларына қарсы тұра алуға дайындық келесі шарттармен байланысты: типологиялық ерекшеліктер, жалпы функционалды күй, эмоциялық-еріктік сфераның жекедара ерекшеліктері, сонымен қатар, мүмкін болатын стресс – факторларына белгілі деңгейдегі бейімділік. Стреске қарсы тұра алу спортшының тұлғалық ерекшеліктерін, темпераменттің жеке дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, қарастырылады.

Спорттық жетістердің негізі ретінде бұрын спортшының екі дайындық түрі саналған, олар-физикалық және техникалық. Кейін осы екі дайындық түріне үшінші-тактикалық

151

дайындық қосылды. Бірақ осы күнгі спорт әлеміне тән спорттық рекордтардың өсуі осы үш дайындық түрлерінің жеткіліксіз екендігін көрсетті. Қазіргі таңдағы спорт жарыстары спортшылардан үлкен физикалық қана емес, сонымен қатар, психикалық энергияның жұмсалуын талап етеді.

Алғаш рет спортшының психологиялық дайындық мәселесін кеңес спорт психологиясында 1956 жылы А.А. Лалаянның «Спортшының жарысқа психологиялық дайындық мәселесі жайлы» баяндамасында көтерілді [2]. Бұл дайындық спортшының еріктік қасиеттерін жан-жақты дамытуға бағытталған комплексті педагогикалық процесс ретінде қарастырылды: «Спортшының жарысқа психологиялық дайындығы спортшының темпераменті мен мінез-құлқын, жасын, тәжірибесін,жарыс көлемін, маңыздылығын есепке ала отырып, құрылуы керек».

Психологиялық дайындық ретінде жарыстық экстремалды жағдайда спорт іс-әрекетін сенімді орындауға тәуелді болатын спортшының психикалық қасиеттері мен ерекшеліктер комплексі дамуының деңгейін түсіну керек.

Психологиялық дайындықтың мынадай компоненттері бар; 1. Қимылдық іс-әрекетті иемденуге мүмкіндік беретін психикалық функциялар. 2.Тұлға қасиеттері.

3. Тұрақты жағымды психикалық күй. Психикалық күйлердің интенсивтілігі спорт ісәрекетіне үлкен әсерін тигізеді. Өз эмоциялық күйлерін қаншалықты өзіндік қадағалау болса, спорт іс-әрекетінің сәттілігі оған тәуелді болады.

Спорт мықты адамның бірінші болам деген терең талаптарының ең жақсы үлгісі болды. Сондықтан спорт өзінің негізі бойынша психологиялық болып табылады. Бірақ адам тек басқалармен ғана емес, өз-өзімен де жарысады, себебі «бүгін мен, кешегіден гөрі күштірекпін» дегенді көру үшін. Бірінші жағдайда адамда негізінен мінезінің жеңімпаздық жағы түзіледі және шыңдай түседі, екіншісінде – рекордтығы қалыптасады. Олардың қолайлы қоспасы спорттың асқақтауына әкеледі. Өзін жеңуі мен басқаларды жеңуі – бұл шынайы мақсатқа – қанағаттандырылған атаққұмарлық сезімін, өзінің біліктілігін, маңыздылығын бекітуге, уайымдауға апаратын бір қатардың бөлімдері. Спорттық өмірдің өзі, қоршаған орта секілді, адамның психикасына, әсіресе оның қалыптасу кезеңінде әсер ететін күшті фактор болып табылады. Ал жоғары жетістікті спорт мүлтіксіз ерекше әлемді көрсетеді, онда кез келген тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу өзінің ерекше түрін табады.

Адамдардың дұрыс қарым-қатынас жасауы – адамдар үшін өте маңызды болып табылады. Спорттың әр түрлі бағытындағы спортшылардың кемелденіп, өз ортасында, мектеп қабырғасында толығымен дұрыс қарым-қатынасқа түсу арқылы өзінің орнын табады. Қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі – болашақтың білімді, жаңа заман талаптарын игеріп кете алатын жасөспірімдер болғаны айқын. Осы орайда спортшылардың арасында қарымқатынастағы мазасызданулардың болуы жиі байқалады.

Қарым-қатынас – біріншіден, бірігіп әрекет ету қажеттілігінен туындайтын, құрамына ақпарат алмасу, өзара әрекеттесудің біртұтас стратегиясын жасау, өзге адамды қабылдау және түсінетін, адамдар арасындағы байланыстыі орнауы мен дамуының күрделі, көп мақсатты процесі болса, екіншіден бірігіп әрекет етк қажеттілігінен туындаған және серіктесінің жай-күйін, мінез-құлқы мен тұлғалық маңыздылық құрылымын едәуір өзгеруге бағытталған әрекеттесуі.

Мазасыздану –біздің уақытымыздағы өте кең таралған психологиялық феномен. Үрей – жағымсыз жағдайда көрінетін және белгісіз қауіпті жағдайларда туындайтын эмоциялық күй болып табылады[3]. Әр жас кезең үшін нақты қорқыныш негізіне қарамастан көптеген балалардың жоғарғы қобалжуын туындататын шынай объектілер, аймақтар болады.

А.Ц. Пуни психологиялық дайындықты іс-әрекеттің сипаттамасы ретінде емес, тұлғаның күйі ретінде қарастырады. Сонымен қатар, Пуни психологиялық дайындық күйін «спорттық форма» аспектісінде қарастырады. Бұл өз алдына оның психологиялық және биологиялық компоненттерінің біртұтастығын анықтайды [4].

152

Психологиялық дайындық дегенімізтұлға қабілеттерін белсендіру, жарысқа шығуға психикалық дайындық күйін қалыптастыру, қалпына келтіру процесі. Өз кезегінде психологиялық дайындық, іс-әрекет ерекшелігіне, яғни спорт түріне сәйкес, спортшы тұлғасының жалпы қасиеті болып табылады және ол интеллектінің, еріктің, эмоциялық сфераның сапалық қасиеттерімен тығыз байланысты.

Осыған байланысты, спорт психологиясында психологиялық дайындықты жалпы, арнайы психологиялық дайындық және қимыл әрекетін тікелей орындауға психологиялық дайындық түрлері бөлінеді.

Жалпы психологиялық дайындық спортшының жарысқа сәтті қатысуына қажетті қабілеттерін дамытуға, оның психикалық функциялары мен іскерліктерін жетілдіруге бағытталған.

Жарысқа арнайы психологиялық дайындық – спортшының жарысқа қатысу үшін тұтас дайындығын қалыптастыруда негізгі құрамы.Оның ерекшелігі-споршыда оптималды дайындықты белгілі бір мерзімге қалыптастыруға бағытталған.

Әрекет орындауға тікелей дайындықты ұйымдастыруға әрекеттер мен қимылдардың психикалық реттеу құрлымы процесінің заңдылықтары негіз болып табылады.Бұл процесс негізгі үш кезеңнен тұрады:

1.Әрекетке дайындық; қимыл міндеттері анықталынады және алдын-ала жаттығу бағдарламасында қалыптасқан,оларды шешу процессі қалпына келтіреді;

2.Әрекетті орындау;

3.Әрекет нәтижелерін бағалау;

Спортшының психикалық тұрақтылығын тәрбиелеу экстремалды жағдайларда өзінің эмоциялық күйінің деңгейін, жұмыс қабілетін және қимылдық әрекеттердің тиімділігін сақтаудан және көтеруден тұрады. Психикалық дайындық спортшының нақты жарысқа псхологиялық дайындығының жоғары деңгейі болып табылады, ол сенсорлы және сенсомоторлы қасиеттердің, идеомоториканың, тактикалық ойлаудың, естің және т.б спортшыға қажетті қасиеттердің дамуын талап етеді.

Спортшының психологиялық дайындығының мәні мынада:

3.Психикалық процесстердің жоғары дамуына қабілеттілік-ерекше қабылдау, ес, зейін, ойлау және т.б.

4.Аталған психикалық процестердің оптималды түрде тұрақты көрініс табуына әсерін тигізетін спортшы тұлғасының психикалық қасиеттерін қалыптастыру;

5.Жаттығу және жарыс барысында оптималды психикалық күйлерді қалыптастыру;

6.Экстремалды іс-әрекет жағдайында өзінің психикалық күйлерін басқара алу қабілетін дамыту;

7.Келе жатқан жарыс туралы білімдерді қалыптастыруға көмектесу.

Қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі – болашақтың білімді, жаңа заман талаптарын игеріп кете алатын жасөспірімдер болғаны айқын. Осы орайда спортшылардың арасында қарым-қатынастағы мазасызданулардың болуы жиі байқалады.

Әдебиеттер

1. Родионов А.В. Психология физического воспитания и спорта: Учебник для вузов. – М.: Академический Проект, Фонд «Мир», 2004.

2.Попов А.Л. Спортивная психология: Уч. пос. для физкультурных вузов. – М.: Изд. «Флинта», 2008.

3.Методические указания к изучению курса психологии спорта /Сост. И.Ф. Андрущишин, К.Н. Раимханова, Д. Нуржумакызы. – Алматы, 2000.

4.Стресс и тревога в спорте: Сб. науч. статей. М.: Физкультура и спорт, 1983.

153

М.А. Перленбетов

РОЛЬ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО ЗДОРОВЬЯ НАСЕЛЕНИЯ

ВРАЗВИТИИ ГОСУДАРСТВА

Всвязи с возрастающей тенденцией роста негативных социально-психологических проблем общества, вызвавшие обеспокоенность главы Государства Н.Назарбаева, в первую очередь, рост числа подросткового суицида и насилия в отношении детей и женщин, считаем что в Казахстане назрела острая необходимость выработки превентивных мер по их профилактике на Государственном уровне с разработкой Закона «О психологическом здоровье населения».

Масштаб проблемы дает основания рассматривать, что негативные социальнопсихологические проблемы представляет угрозу здоровью и продуктивности нации и имеют огромные экономические и социальные последствия.

Глобальная психологическая деградация и духовное истощение связанная с всевозрастающей ментальной интоксикацией, в первую очередь молодежи, привели к потери ценностей семьи, дисгармонии детско-родительских отношений, заблуждению в вероисповедании, социальной фрустрации, связанные с интернет-аддикцией, ломкой социальных стереотипов. И как правило этот вакумм заполняется суицидами, неврозами, аморальными поведениями, носящие антиобщественный характер.

Как известно, одним из интегральных показателей экономических, медико-социальных, психолого-педагогических, демографических и др. социальных преобразований общества и их индикатором является психологическое здоровье населения. Человеку в современным

мире недостаточно быть просто физически здоровым, он должен быть здоровым психологически.

В преамбуле Устава Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) отмечается, что здоровье — это такое состояние человека, которому свойственно не только отсутствие болезней или физических дефектов, но и полное физическое, психологическое и социальное благополучие.

Поэтому, для обеспечения высоких показателей качества жизни и стабильности в стране, по вхождению в число 30-ти развитых стран мира, нужно комплексно изучить социально-психологические проблемы общества, для того чтобы выработать Национальную политику в области психологического здоровья населения,

Анализ состояния психологического здоровья. Главное богатство любой общественной системы — человеческий капитал, в конечном счете определяющий могущество страны и общества. Разумеется, сам этот ресурс сегодня определяется не только и не столько количественными, сколько качественными параметрами, к которым относятся, среди прочих, физическое, психическое и социальное здоровье населения. Эти три стороны здоровья существуют как единое целое, обусловливая друг друга. По данным многих ученых уровень психического здоровья популяции, степень распространенности в ней психических заболеваний, алкоголизма и наркомании, умственной отсталости, суицидов объединены в понятие общественное психическое здоровье.

По мнению экспертов ВОЗ, масштаб проблемы дает основания рассматривать психические болезни, включая суицид, алкоголизм и наркоманию, в качестве основной угрозы здоровью и продуктивности нации. Психологическое здоровье является важным элементом воспроизводства образовательного и трудового потенциала общества, а психические расстройства имеют огромные негативные экономические и социальные последствия. ВОЗ выступает с аргументированных позиций признания проблем психологического здоровья первостепенными по важности.

Психическими и поведенческими расстройствами страдает в течение жизни свыше 25% населения планеты. В списке десяти основных факторов нетрудоспособности психические заболевания занимают четыре позиции. Ущерб вследствие нервно-психических заболеваний

154

в мире составляет 13% «мирового бремени болезней» (в которое входит 150 различных заболеваний). Наибольший урон наносят депрессивные расстройства (4,5%) и алкоголизм (1,4%). Около 79% всех психиатрических диагнозов составляют тревога и депрессия.

По прогнозам экспертов ВОЗ в первой четверти XXI века ущерб от нервнопсихических заболеваний вырастет до 15,4%. Депрессивные расстройства к 2020 г. займут второе место в рейтинге оценки социального бремени « различных заболеваний в мире вслед за» ишемической болезнью сердца, а при снижении частоты последней в экономически развитых странах могут стать и лидером. В странах со средними и высокими показателями самоубийств, их «стоимость» (т.е. обусловленные суицидами потери)

составляет до 1,5% годового валового внутреннего продукта (ВВП).

Разместить всю статистику и анализ всех негативных факторов по РК в объеме одной статьи, конечно невозможно. Но мы решили дать фрагмент статистических данных правонарушений по отношений самых уязвимых слоев общества: женщин и детей.

По данным Комитета по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры РК за 3 месяца 2015 года зарегистрировано в ЕРДР 3 336 уголовных правонарушений, связанных с насилием в отношении женщин.

Всего, за анализируемый период 2015 года пострадало от уголовных правонарушений 16 655 женщин или 0,2% от общей численности населения (9 млн. женщин).

В целом, при анализе уровня насилия в отношении женщин была учтена численность населения в регионах и в целом по стране.

Диаграмма №1

Динамика уголовных правонарушений, совершенных в отношении женщин

3 336		из них насильственных
2 902		правонарушенийв
16 655		отношении женщин

30 096				из них в отношении
79 568	108 856			женщин
				Всегозарегистрировано
				правонарушений
3 мес. 2014года 3 мес. 2015года

За анализируемый период в структуре уголовных правонарушений, жертвами которых являются женщины, преобладают правонарушения, предусмотренные ст. 120 УК РК «Изнасилование».

За 3 месяца 2015 года по указанной статье зарегистрировано 688 уголовных правонарушения, что на 27,4% больше чем за аналогичный период 2014 года (540). Удельный вес от общего количества зарегистрированных преступлений данной категории составил – 20,6%. В разрезе регионов страны наибольшее количество изнасилований зарегистрировано в Южно-Казахстанской (91), г.Алматы (88), Алматинской (83), и Восточно-Казахстанской (65) областях.

Причиной агрессивного поведения мужчин и юношей имеет в большинстве случаев психологическую природу (плохое настроение, нервозность, ревность и др. факторы). В значительной мере агрессивность вызвана социальными факторами (финансовые проблемы, нестабильность, бессилие в решении семейных проблем и т.д.). При этом, самым распространенным проводником их агрессивности выступает алкоголь.

155

Насилие над женщинами связано не столько с природными особенностями мужчины, сколько с безнаказанностью и молчаливым согласием со стороны самой жертвы правонарушения на акты насилия.

Состояние насильственных правонарушений, совершенных в отношении несовершеннолетних

Законодательством РК созданы правовые условия для защиты ребенка от всех форм физического или психологического насилия, грубого обращения или эксплуатации, включая сексуальное.

Так, за 3 месяца 2015 года число правонарушений, совершенных в отношении несовершеннолетних, уменьшилось на 23,1 % (с 1 791 за 3 мес. 2014г. до 1 377за 3 мес. 2015г.). При этом, произошел рост насильственных правонарушений на 9,2% (с 653 до

713).

В разрезе регионов отмечается высокий показатель правонарушений в ЮжноКазахстанской (216), Карагандинской (149) и Жамбылской (110) областях.

Структура преступлений, жертвами которых являются несовершеннолетние выглядит следующим образом.

Диаграмма №2

Структура насильственных правонарушений, совершенных в отношении несовершеннолетних за 1 квартал 2015 года

Разбой (ст.192)		Вымогательство		ст.ст. 149		Убийство матерью		Убийство (ст.99)
7		(ст.194)			2	новорожденного		8
1,0%		31			0,3%	ребенка (ст.100)		1,1%
		4,3%					3
Торговля нсш (ст.135)							0,4%
								Доведение до
17						Причинение смерти
2,4%	Грабеж (ст.191)					по неосторожности		самоубийства
Вовлечение нсш в		64					(ст.104)	(ст.105)
занятие		9,0%					6	95
проституцией(ст.134)							0,8%	13,3%
7								Умышлен.причинени
1,0%							Умышленное
								е тяжкого вреда
Похищение человека						причинение средней
								здор.(ст.106)
(ст.125)							тяжести вреда
								15
3						здоровью (ст.107)
								2,1%
0,4%							86
Незаконное лишение							12,1%	Неосторожное
свободы (ст.126)								причинение вреда
12								здоровью (ст.114)
1,7%								6
Вовлечение нсш в		Половое сношение,			Насильственные			0,8%
совершение		действия секс.хар-ра			действия		Изнасилование
уг.правонарушений		с недостигш.16 лет			сексуального		(ст.120)	Угроза (ст.115)
(ст.132)			(ст.122)		характера (ст.121)		62	12
8		221			48		8,7%	1,7%
1,1%		31,0%			6,7%

Увеличивается количество беременностей среди несовершеннолетних.

Так, органами внутренних дел Акмолинской области проведены сверки с медицинскими учреждения по факту беременности несовершеннолетних, выявлено – 38 случаев, 1 – обращение лица о правонарушении, по запросу прокуратуры г. УстьКаменогорска в Центр матери и ребенка, о родивших до 17 летнего возраста выявлено 5 фактов по ст.122 УК РК, 5 – в ходе проведения сверки с медицинскими учреждения

156

области,5 – зарегистрировано по фактам сообщений из медицинских учреждений, 5 – зарегистрировано по рапортам участковых инспекторов, 10 – по фактам обращения лиц.

Растет число суицидов в подростковом возрасте.

Основными причинами суицидов являются:

-внутрисемейные конфликты – 20(21,1%);

-неразделенная любовь - 11(11,6%);

-трудная жизненная ситуация – 9(9,5%);

-конфликт с педагогами – 3 (3,2%);

-проблемы со здоровьем – 3(3,2 %);

-причины не установлены - 49 (51,6%).

Несмотря на профилактические меры со стороны компетентных органов и школьных психологов уровень суицида среди детей и подростков остается довольно высокой.

Необходимо отметить, что значительную негативную роль в профилактике суицида среди несовершеннолетних сыграло то, что статус школьного психолога был переведен с категорий G-9 на G-10, снижением размера заработной платы и ростом функциональных нагрузок. Это привело к оттоку квалифицированных школьных психологов из образовательных заведений в другие сферы деятельности. В связи с этим, вопросы диагностики суицидального поведения подростков, коррекция и психологическое сопровождение суицидиентов в школах остается острой проблемой современного общества.

Вышепредставленные факты показывают что в Республике Казахстан имеет место социо-психологические проблемы имеющие антиобщественные и антисоциальные тенденции развития. Перечислить все негативные течения не представляется возможным, но их можно сгруппировать в отдельные блоки психологических проблем: детско-юношеский суицид; педофилия; депрессия; стресс; аморальные поступки (юношеские разборки, драки девчат и др.); подростковая беременность; частые разводы молодых семей; молодежная безработица; девиантное поведение молодежи; «селфизм»-зависимость от продукции фото, видиоиндустрии; «интернет зависимость»; религиозная безграмотность и др.

Учитывая вышеперечисленные факты Республиканское Общественное Объединение «Казахское психологическое общество» предлагает концепцию по изучению психологического здоровья населения и выработки путей решения данных проблем в рамках Закона «О психологическом здоровья населения» РК.

Целью проекта является изучение и выработка критериев психологического здоровья населения РК для гармонозации Государственных программ развития с социальнопсихологическими факторами современного общества.

Принятие Закона «О психологическом здоровья населения» в РК может привести к следующим результатам:

1.Установление уровня психологического здоровья населения РК по сравнению с другими странами, особенно с 30 развитыми странами мира.

2.Определение международного рейтинга Казахстанского общества по реальным социо-психометрическим показателям.

3.Снижение уровня социально-психологических негативных явлений как в разрезе регионов, так и в целом по Республике.

4.Создание предпосылок для повышения качества жизни и здоровья населения в Республике Казахстан.

5.Гармонизация Государственных программ развития страны с социальными проблемами регионов и республики в целом.

Исходя из вышеизложенного, ученые и специалисты Казахского психологического общества считают целесообразным разработать и принять в Республике Казахстан «Закон о психологическом здоровье населения РК» для того чтобы войти в 30-ку наиболее развитых стран мира.

157

А. Садақ, С.Қ. Қожаева

БАЛАЛАР АРАСЫНДАҒЫ ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ ҚҰЛЫҚТЫҢ ТУУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТҮЗЕТУ ШАРАЛАРЫ

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жaс ұрпaқ қолында, бoлашақты білімді ұрпақ айқындайды, ал жас ұрпақтың тағдыры – ұстаз қoлында», [1] - деген елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының ұлағатын оқыған едім. Білім ошақтарының басты мақсаты да балаларға сапaлы білім мен санaлы тәрбие беру. Қaй кезде де жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухaни бaйлығы мен мәдениеттілігін, ойлaй білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып тaбылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Саламатты өмір салтын ұстанатын жастар кәсіби білімдері мен дағдылары қалыптасқан, денсаулығы мықты, жұмыс қабілеті жоғары маман болып шыға алатыны сөзсіз.

Тәуелсіздік алғанымызға да 25 жылдан асып барады. Осы жылдарда біз ұрпақ тәрбиесінде ауыз толтырып айтарлықтай, ел болашағына кепіл бола алатын, имандылығы берік ұрпақ тәрбиелейтіндей қандай бағыт ұстана алдық?

Талайдың көз жасымен келген тәуелсіздікті мәңгілік елге жеткізер білімді ұрпақ тәрбиелеп отырмыз ба, болашақ қалай болмақ, осы бір көкейкесті өзекті сауалдар көпшілікті бей-жай қалдырмасы хақ.

Әр хaлықтың ұлттық-тәрбие дәстүрі, оның aзаматтық білім берудегі мәдениеті мен дидaктикалық білім оқу-тәрбие процесіне тікелей байлaнысты. Сондықтaн менің мақалама тұздық болып отырған тақырып балалар арасында кездесетін девиантты мінез-құлық және одан арылудың жолдары.

Жас ұрпақ тәрбиесінде көңілге кірбің түсірер бір жайт - қазіргі уақытта, қоғамның өтпелі кезеңінде еліміздің ертеңі деп сенген жеткіншектеріміздің арасында теріс қылық формалары кездесіп те жатады. Теріс қылық формаларына талдау жасағанда ғылыми әдебиеттерде көптеген түсініктер қолданылады. Асоциалдық, антисоциалдық, девиантты, делингвентті мінез-құлықтар. Оның әрқайсысы жас адамның белгілі бір қоғамға тән мінез - құлық нормаларынан белгілі бір ауытқу дәрежесін сипаттайды. Олардың ішінде ең кеңінен тараған жалпылама түсінік девиантты міне-құлық, себебі барлық әлеуметтік мінез-құлықтар қалыпты және девиантты деп екіге бөлінеді. Девиантты мінез-құлыққа адамның әлеуметтік топтың сол қоғамға ресми түрде қабылданған немесе қолданылатын нормаларға сәйкес келмейтін қылықтары, іс-әрекеттері жатады. [2, 5]

Девиантты мінез-құлық ұғымы өте кең ауқымды және жастар ортасында кеңінен таралған ұғым. Оның астарында түрлі әлеуметтік құбылыстар жасырынып жатыр. Олар: нашақорлық, оқудан және еңбектен теріс бұрылу, қоғамға жат қылықтар, маскүнемдік, құқық бұзушылық,агрессия, үйден кету, жыныстық жат мінез-құлық, суицид және т.б. [2, 5]

Барлық балалардың тағдыры біз ойлағандай жақсы , керемет бола бермесі хақ. Өмірдің санасыз жақтары қоғамдағы рухани құндылықты жойып қана қоймай, жаны пәк балаларымыздың жарқын өмір жолына балта шауып, қиын жағдайларға душар етуде.

Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі үшін көптеген факторлар қажет. Қазіргі қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қоғамға қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін тигізеді. Баланың тұлға болып қалыптасуы қоршаған орта арқылы жүзеге асады. Әсіресе, басты рөлді шағын топтар құрайды. Яғни, баланың басқа адамдармен тығыз қарымқатынасы. Ең алдымен, бұл отбасына қатысты. [3, 10]

Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлықтары жалпы дамуда ерекше орын алады. Балада даму процесінің қалыптасуы жеткіліксіз деңгей

158

көрінісінен мінез-құлқында қиындығы бар балалар туындайды. Мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез-құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс-әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмауынан байқалады.

[3, 11]

Мінез-құлығында ауытқуы бар балалардың пайда болуы отбасындағы, мектептегі жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен болуы да бір себеп. Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген, мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп есептеп, ашуланшақ, агрессивті, қатыгез болып өседі. Ауытқуы бар балалардың пайда болуы себептерін анықтағанда, біріншіден, отбасындағы тәрбиеге, екіншіден, қоршаған ортасы да әсер ететіні сөзсіз. Өйткені, көптеген психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсақ, оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан болатындығын анықтаған:

1)отбасының әлеуметтік және экономикалық жағдайы;

2)ата-ананың баласына немқұрайлы қарауы; 3)қараусыз қалған бала немесе шектен тыс қамқорлық. [4, 14]

Қазіргі кездегі жас ата-аналар өсіп келе жатқан баласын тым еркелетіп өсіріп жатыр десек те қателеспейміз. Аса тым артық мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамай-ақ көзге түскісі келеді, мұғалім ескерту айтатын жағдайда жылай салатын әлсіз, өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілік қалыптаспаған бала болып өседі. [4, 14]

Отбасындағы бала тәрбиесіне көңіл бөлмеушіліктен баланың психикасы жараланып, ол өз үйінен өзге жақты артық көріп тұрады, оқшауланып, шындықты жасырып, мінез көрсетіп, қыңыр әрекеттерге барады. Ата-анасы дер кезінде бала жанына үңіле алмаса, сырласпаса, тек теледидар мен ғаламтордан көз алмайтын жеткіншектер өзін бағалайтын, түсінетін ықпал көздерін іздестіре бастап, жалған дос, тілі майда, арам ниетті адамдардың қақпанына түсіп қалуы бек мүмкін.

Бала білімінің бастапқы іргетасы бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі. Бастауыш сыныпта сабақтың бір элементтерін түсінбеуі оқуда қиындық тудырады, ал оқу бағдарламасы сыныптан сыныпқа ауысқан сайын күрделене береді, бұл баланың оқу үлгерімі нашарлап, сабақтан қашу, сабаққа келмеу және т.б. әрекеттері арқылы көріне бастайды.

Біршама ғалымдар өз зерттеулерінде мінез-құлығы ауытқыған балалардың басым көпшілігі мектептегі оқуда қиындықтарға кезігіп, оқу бағдарламасын дұрыс меңгере алмай, ұжымнан тысқары қалып қалған балалар деп көрсетеді.

Кей ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бала мінез-құлқының қиындығы 6-8 сыныптарда, әсіресе ұл балаларда басымырақ байқалады екен.

Мінез-құлқында қиыншылығы бар оқушыларды әдетте екі топқа бөліп қарастырады:

1)Тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар

2)Отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастырауда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайлардың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар. [4, 14]

Қазіргі кезде мектепте бала өрескел қылық жасаса, тәртіпсіздік көрсетсе, кінәні атааналар мұғалімдер не тәрбиешінің тәрбиесі деп санайды. Тәрбиенің түп негізі бала дүниеге шыр етіп келгеннен кейін басталатынын естен шығармаған абзал. Баланы материалдық қамтамасыз етеміз деп ата-аналар күні бойы маңдай терін төгіп, жұмыс істеп, балаларының ешкімнен кем болмағанын қалайды. Алайда, қараусыз қалған балалардың елігуі тез және жаман қылықтарға да бейім келеді. Ал баласының бос уақытында не істеп жүргенін, қайда барып, немен шұңылданып жүргенін білмейтін ата-аналардың көптігі қаншама! Сонымен бірге, өсіп келе жатқан жас ұрпақ сыпайылық, мейірімділік танытпай, қатігездігі байқалып жатса, «Мынау менің балам ба, бұл қылықты мен үйреткен емеспін» деп таң қалады. «Не ексең, соны орасың» деп ата-бабамыз тегін айтпаған, сондықтан балаға материалдық қажеттіліктен гөрі рухани қажеттілік аса қажет деп ойлаймын. [4, 15]

159

Баланы жан-жақты дамыған, еліміздің көк байрағын биікке көтеретін дарынды тұлға етіп тәрбиелеу отбасынан, мектеп табалдырығынан аттағаннан кейін басталады және ол баршамызға ортақ міндет. Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Отбасы шын мәнінде тату-тәтті болса, одан адамгершілік пен әділеттіліктің көрінісі таңғы шықтай көрініп тұрады. Нарықтық экономиканың қарқынына ілесу қиыншылығынан, көптеген отбасыларында бала тәрбиесі әлсіреп, тіпті еріксіз қолдан шығып, орны толмас олқылықтар пайда болуда. [5, 27]

Баланың жасы өскен сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты пайда болады. Бұл оның өмірінде маңызды рөл атқарады. Ана құрсағында-ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың түсін, пішінін түйсіне алу қалыптасады. Ал жан қуаттары өмір барысында, оқу тәрбие үрдісінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады. [6, 27]

Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда баланың жағымды «мен» бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі туады. Мұндай «мен» бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайға, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. [6, 28]

Қазіргі тәрбие құралы, өкінішке орай, көркем әдебиет емес, ол – теледидар мен ғаламтор. Күнделікті көлеңкелі оқиғалар мен қатігездікке тәрбиелейтін түрлі жанрдағы бейне түсірілімдер имансыздық психологиясын сіңіруде. [7, 11] Мәселен, 12-13 жасар қыздар ойыншыққа таласып, екеуі біреуін ұрып өлтіруі, еркектердің бірін-бірі әдейі өлтіруі былай тұрсын, өлікті бөлшектеп тастауы, жасырын туған бaлaларын көкек аналардың қоқысқа, су құбырына, дәретханaға тастауларын aшық түрде теледидар не ғаламтор арқылы көріп отырғaн балaның психологиясынa әсер етпейді деп кім айта алады? Ал осындaй жaғымсыз оқиғaлар күнделікті өмірдің aғынына айналғaны aщы да болса шындық.

Сонда келешек еліміздің жaлғасы, болашағы, ертеңі болaр деп сенген жеткіншектеріміздің бойындaғы жағымсыз мінез-құлықтардан, жaмандыққа aздыратын жaғдайлардан қалай құтылып, және оларға қaлай тосқауыл бола аламыз?

Қазақстaн Республикaсы өз aлдына дербес мемлекет ретінде егемендігін алғaннан кейін елімізде ұлттық рухaни мұрaлaрымызға бет бұрып, соның негізінде тәрбие беруге көңіл қойылa бaстады.

Менің ойымшa, девиaнтты мінез-құлықпен күресудің бірден бір қaруы – отбaсындағы тәрбие мен қоғамдық тәрбиенің үйлесуінен шығaтын ұлттық пaтриоттық тәрбие. Кімде-кім жaсында жaқсы тәрбие көрcе, оның теріc жолғa түcуі екітaлай, адaмды жaман ниеттен caқтандыратын періште сияқты, қaнша еліктірсе де, негізі берік болғaн соң, бұзақылыққa, теріс әрекеттерге жол бeрмейді. «Хaлқымыздың ұядa нe көрсeң, ұшқaнда cоны ілесiң» дeгені көп нәрсенi меңзeйді. Ұлттық қаһaрманымыз Б.Мoмышұлының мынaдай бір қанaтты сөзі бар: «Қарғаның ұясынан сұңқар сирек ұшады» деген. Бәрі де тал бесіктeгі тәрбиеден бастaлады. Oсы кeзде М.Әуезовтің «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген нақыл сөзі де ойға оралады.

Қoғам өміріндe қазіргі кезде жүріп жатқан терең саяси-экономикалық өзгерістер халқымыздың бaға жетпес рухaни байлықтары: тілі мeн ділі, діні мен тарихы, өнері мен әдeбиеті, табиғи ортасы, күн көрісі мен шаруашылығына байлaнысты небір асылдарды, қысқасы, ұлттық бүкіл болмыс – бітімін жаңaртып, жаңа мaзмұнмен байытуда.

Қазaқ хaлқы сонау есте жоқ заманнан өзінің қадір-қасиеттерін қызғыштай қорғап, көздің қарaшығындай сақтaп келген ел. Сондықтaн да қaзіргі ұрпaқ осынау ұлттық қасиеттерімізді ерекше қaстерлеп, мaқтан тұтып, жас ұрпақтар осы рухта тәрбиеленуге тиіс.

Ендeше, eліміздің білім ордaларының және отбасындағы әрбір ата-ананың міндеті - қазaқстандық жас ұрпaқты білімді және сол білімді ұтымды пайдаланa алатын іскер, білгір дe білікті етіп өсірумeн қатар, девиaнтты мінез-құлқын жоя отырып, oның адaмгершілік бoлмысын, ішкі жaн дүниесін, азаматтық тұлғaсын, халықтық қaсиеттерін дұрыс және

160