ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW,

ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI

MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI

NÓKIS FILIALÍ

TELEKOMMUNIKACIYA TEXNOLOGIYALARÍ HÁM

KÁSIPLIK TÁLIM FAKULTETI

Informaciya-kommunikaciya texnologiyaları tarawında

kásiplik tálim baǵdarı 1-kurs studenti

“PROGRAMMALASTÍRÍW I” PÁNINEN

ÓZBETINSHE JUMÍS

Tema: Informaciyalıq sistemalardı qollanıw hám tarawı boyınsha bóliniwi

Orınlaǵan: ___________

Qabıllaǵan: Kalmuratov B.

Nókis – 2024

Jobası:

I. Kirisiw

II. Tiykarǵı bólim

a) Informaciyalıq sistemalardı qollanıw tarawı boyınsha bóliw

b) Avtomatlastιrιlǵan informaciyalιq sistemalardιń tiykarǵι komponentleri

c) Informaciyalıq sistemalardıń rawajlanıw basqıshları

d) Informaciyalıq sistemalardaǵı procesler

e) Informaciyalıq sistemada shólkemdi basqarıw

III. Juwmaqlawshı bólim

IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

«Sistema» degende bir waqιttιn’ o’zinde jalg’ιz pu’tin dep qaralatug’ιn ha’r qanday obyekt, ha’m de qoyιlg’an maqsetlerge erisiw ma’plerinde birlestirilgen ha’r qιylι elementler jιynag’ι tu’siniledi.

Bizge belgili, bu’gingi ku’nde ko’plegen ha’r qιylι sistemalar jaratιlg’an bolιp, olar o’z quramι ha’m bas maqsetleri boyιnsha bir-birinen parqlanadι. Ma’selen, to’mendegi kestede bir neshe sistemalarg’a u’lgiler keltirilgen.

«Sistema» tu’sinigi ken’ tarqalg’an ha’m ju’da’ ko’plegen ma’nilerde qollanιladι. İnformatsiya sistemalarιna qarata qollanιlg’anda ko’pshilik jag’daylarda texnikalιq qurallar ha’m programmalar ko’pligi na’zerde tutιladι. Komp’yuterdin’ tek g’ana apparat bo’legin sistema dep ataw mu’mkin. Ayιrιm a’meliy wazιypalardι orιnlaw ushιn hu’jjetlerdi ju’ritiw ha’m esap-kitaplardι basqarιw protsessleri menen toltιrιlg’an ko’plegen programmalardι da sistema dep esaplaw mu’mkin.

Ha’r bir sistema to’rt tiykarg’ι bo’limnen ibarat:

• kiritiw;

• qayta islew;

• shιg’arιw;

• keri baylanιs.

İnformatsiyalιq sistemanιn’ maqseti – ayιrιm professional iskerlik menen baylanιslι bolg’an professional informatsiya islep shιg’arιw. İnformatsiya sistemalarι ha’r qanday tarawdag’ι wazιypalardι sheshiw protsessinde za’ru’r bolatug’ιn informatsiyanι toplaw, saqlaw, qayta islew, shιg’arιp beriwdi ta’miyinleydi.

İnformatsiyalιq sistema – qoyιlg’an maqsetlerge erisiw jolιnda informatsiyanι toplaw, saqlaw, qayta islew ha’m shιg’arιwda paydalanatug’ιn qurallar, usιllar ha’m kadrlardιn’ o’z-ara baylanιslι jιynag’ι.

Ma’selen, universitet studentleri ha’m bahalarι informatsiyalιq sistemanι alsaq “kiritiw” komponenti ha’r bir pa’nnen ha’r bir studenttin’ bahalarι bolιwι mu’mkin. “Qayta islew” komponenti ja’rdeminde studentlerdin’ ortasha bahasιn esaplaw, salιstιrιw ha’m basqa a’meller orιnlanιwι mu’mkin. “Shιg’arιw” komponentinde bolsa studentlerdin’ ulιwma na’tiyjelerin usιnιs etiw, joqarι bahag’a oqιytug’ιn studentlerdi dizimin shιg’arιw sιyaqlι wazιypalar orιnlanιwι mu’mkin.

Informaciyaliq sistemalardin’ qollaniw tarawi boyinsha bo’liniwi

İnformatsiyalıq sistemalardın’ qollanıw tarawında texnikalιq da’rejesi boyιnsha informatsiya sistemalarι to’mendegi sistemalarg’a bo’linedi:

• qolda orιnlanatug’ιn;

• mexanizatsiyalang’an;

• avtomatlastιrιlg’an;

• avtomatlasqan.

Sistemanι sanap o’tiwi ta’rtibi olar jaratιlιwιnιn’ tariyxιy izbe-izligin sa’wlelendiredi.

Qolda orιnlanatug’ιn informatsiya sistemalarιnda informatsiyanι qayta islewdin’ barlιq protsessleri qolda orιnlanιwι. Qolda qayta islenetug’ιn sistemalardιn’ informatsiya massivleri ko’lemi onsha u’lken bolmaydι, mag’lιwmatlar ha’r qιylι tiptegi jetkerip beriwshilerde saqlanadι. Bunday sistemalarda informatsiyanι izlew ushιn a’piwayι selektiv qurιlmalardan paydalanιladι. Tiykarιn alg’anda qolda orιnlanatug’ιn (ruchnoy) informatsiya sistemalarι sistema emes, ba’lkim ma’lim belgiler jιynag’ι boyιnsha za’ru’r informatsiyanι izlewdi jen’illestiriwshi qurιlmalar esaplanadι. Bul qurιlmalar arzan, olar menen islew a’piwayι, olardι isletiw ushιn joqarι da’rejeli xιzmet ko’rsetiwshi kadrlar talap etilmeydi.

Mexanizatsiyalang’an informatsiya sistemalarιnda informatsiyanι qayta islew ha’m izlew ushιn ha’r qιylι mexanizatsiyalang’an qurallardan paydalanιladι, olar arasιnda esaplaw-perforatsiya mashinalarι en’ ken’ tarqalg’an. Mexanizatsiyalang’an informatsiya sistemalarιnda informatsiya jetkerip beriwshileri bolιp, perfokartalar esaplanadι. Bunday mexanizatsiyalang’an sistemalardιn’ texnikalιq qurallarι quramιna perforatsiya mashinalarι ko’pligi kiredi, olardιn’ ha’r biri ayιrιm bir wazιypanι orιnlaydι. Perforator ja’rdeminde informatsiya da’slepki hu’jjetlerden perfokartalarg’a o’tkiziledi. Saralawshι ulιwma belgilerge iye bolg’an perfokartalardι ayrιqsha toparlar boyιnsha jaylastιradι.

Avtomatlastιrιlg’an ha’m avtomatlasqan informatsiya sistemalarιndag’ι informatsiyanι saqlaw, og’an qayta islew ha’m izlew ushιn ha’mde komp’yuterlerde informatsiyanι toplaw, tayarlaw ha’m uzatιw, bunnan tιsqarι informatsiyanι paydalanιwshιg’a shιg’arιp beriw menen baylanιslι operatsiyalardι orιnlaw ushιn da paydalanιladι. Bul sistemalar ken’ funktsional imkaniyatlarg’a iye ha’m informatsiyanιn’ ju’da’ u’lken ko’lemlerin saqlaw ha’mde qayta islewge qa’dir. Bul jerde informatsiya jetkerip beriwshiler komp’yuterlerdin’ yad qurιlmalarι.

En’ ken’ tarqalg’an avtomatlastιrιlg’an informatsiya sistemalarι (AİS) ishinde informatsiyanι qayta islew texnologiyalιq protsessinin’ ha’r qιylι basqιshlarιnda (informatsiyanι toplaw ha’m onι komp’yuterge kiritiwge tayarlaw, izlew protsesinde) adam qatnasadι. İnsan AİS nιn’ sιrtqι ortalιq ta’repindegi sherigi esaplanadι ha’m shιg’atug’ιn informatsiyalιq sistema tek g’ana og’an mo’lsherlengen.

AİS da barlιq protsessler adam qatnasιwιsιz o’tedi. A’dette avtomatlasqan sistemalardan ju’da’ u’lken sistemalar quramιnda, Ma’selen ob’ektler ha’m texnologiyalιq protsesslerdi basqarιwdιn’ avtomatlasqan sistemalarιnda paydalanιladι. Avtomatlasqan sistemalardιn’ «sherikleri» robotlar, programma quralιnda basqarιlatug’ιn stanoklar, texnologiyalιq protsessler, islep shιg’arιw ob’ektleri ha’m basqalar esaplanadι. Bunday sistemalarda kiritiletug’ιn informatsiya signallar yamasa bazι-bir fizikalιq birlikler formasιnda usιnιs etiledi, shιg’atug’ιn informatsiyadan bolsa basqarιw ha’m sazlaw ushιn paydalanιladι.

Ha’zirgi waqιtta ha’r qιylι maqsetlerge mo’lsherlengen ko’plegen informatsiya-mag’lιwmat sistemalarι a’wmetli islep turιptι, olar paydalanιwshιlardιn’ informatsiya sorawlarιn qandιrιw ushιn bag’darlang’an. Bunday sistemalardιn’ o’zine ta’n qa’siyeti, olarda sorawg’a muwapιq ra’wishte tabιlg’an informatsiyadan tap sol sistemanιn’ a’trapιnda tuwrιdan-tuwrι paydalanιlmaydι, balkim paydalanιwshιg’a beriledi, ol alιng’an informatsiyadan o’zine za’ru’r qa’legen maqsetlerde paydalanadι. Aeroflot ha’m temir jol transportιnda orιnlardι aldιnan iyelewdin’ avtomatlastιrιlg’an sistemasι usιnday informatsiya-mag’lιwmat sistemasι ushιn mιsal bolιp xιzmet etedi. Bul sistemalar operativ sistemalardιn’ tipik mιsalι da bola aladι, sebebi sistemag’a derlik ha’r bir mu’ra’ja’t qιlιw informatsiya fondιnιn’ ku’ndelikli awhalι o’zgeriske alιp keledi (orιnlar iyeleniledi, jan’a reysler qosιladι ha’m t. b.).

İnformatsiya-mag’lιwmat sistemasι sorawg’a muwapιq ra’wishte onιn’ informatsiya fondιnda saqlanιp atιrg’an mag’lιwmatlar ishinen za’ru’r informatsiyalardι qιdιrιw jumιslarιn a’melge asιradι. Qιdιrιw bunday sistemalarda tiykarg’ι operatsiyalardan biri esaplanadι, sonιn’ ushιn olar informatsiya-qιdιrιw sistemalarι (İQS).