Kazakhi_v_Rossii_Istoria_i_sovremennost_tom-2_Omsk_2010
.pdf1.Песни о себе – 1: «Песня, сочиненная в больнице» (авт. и исп. Р. Хасенова).
2.Песни о семье (роде) – 4: «Песня о внуке» (авт. и исп. Х.С. Шакибаева), «Песня о внуке» (авт. и исп. Х.С. Шакибаева), «Песня о Купей Абельдиновне» (авт. и исп. Х.С. Шакибаева), «Песня, посвященная сыну Ермеку» (автор Молдабай Бекенов, погибший на фронте в Великую Отечественную войну, исп. Б. Асаинова).
3.Песни о родном крае (ауле) – 4:
4.Песни о родном крае (ауле) – 2: «Песня, посвященная родному аулу Кожан-Бекен» (авт. и исп. Х.С. Шакибаева), «Песня о родном крае» (авт. и исп. Р.А. Байжанова).
5.«Юбилейные» песни – 2: «Песня, написанная в честь трёхсотлетия аула Каразюк» (авт. и исп. К.Ш. Жусупов), «Песня, посвященная юбилею аула Кок-терек» (авт. и исп. Х.С. Шакибаева).
6.Песни о смерти – 6: «Песня матери, сочиненная перед смертью» (исп. Т.Т. Тезекбаев), «Жоктау по сыну» (авт. и исп. Р. Рахимжанова), «Жоктау по сыну» (авт. и исп. Ш. Жусупова), «Жоктау» (авт. и исп. М. Мусабекова), «Песня, посвященная Сибанову Амантаю Асматовичу (жоктау)» (авт. и исп. Х.С. Шакибаева).
7.«Военные» песни – 5:
7.1.Песни военной тематики – 2: «Песня о проводах на войну» (авт. и исп. К.К. Баймуратова), «Песня о войне» (авт. и исп. Р. Рахимбаева).
7.2.Песни из фронтовых писем – 3: «Песня Молдабая Бекенова, которую он сочинил перед отправкой на фронт», «Песня, посвященная сыну Ермеку» (обе исполнены Б. Асаиновой), «Песня отца, написанная в госпитале» (исп. Р.Х. Балтабаева и Н.Х. Кендирова).
8.«Сатирическая песня» (исп. А.Т. Мусаинова (Жапакова)). Содержание: эту песню сочинили в 1930-е гг. для заведующего зернотоком, у которого обнаружилась недостача в 9 тонн зерна и которого должны судить. Он сидит дома, горюет и говорит, что, если бы его оправдали, то он бы дал чего-нибудь за это… Размер 2/4, тональность ми минор.
Известным недостатком тематической классификации является то, что многие песни могут быть отнесены к двум и более группам: так, «Песня о себе, которую мать сочинила перед смертью», и «Песня, сочиненная в больнице» описывают внутренние переживания автора, страх перед смертью, и главным критерием для отнесения к соответствующей группе в данном случае стал контекст.
331
Особенности собранных материалов:
1.Исполнителей казахской самодеятельной песни в Западной Сибири, по классификации Абдрахман, можно отнести к трем типам:
–«традиционный тип» авторов-любителей (поэт, композитор, исполнитель в одном лице)
–«письменный традиционный тип» (поэты письменной традиции, создающие песни на некоторые свои произведения).
–«мелодисты-исполнители» (создатели музыкальной основы и исполнители собственных песен) – к этой группе могут быть отнесены исполнители некоторых видов обрядовых песен, в которых импровизация/сочинение нового регламентировались традицией – при исполнении сынсу (плач невесты) и жоктау (плач по умершему). Особо стоит выделить исполнителей песен из «фронтовых писем», когда достоверно можно установить только автора текста. Практика в стихотворной форме сообщать родным вести о себе с фронта сложилась у казахов ещё во время Первой мировой войны. В 1941–1945 гг. такие стихотворные послания стали достаточно частым, если не сказать массовым, явлением, что объясняется, видимо, не только особой поэтичностью казахского народа, но и широким распространением грамотности.
2.Средний возраст авторов собранных нами образцов любительской песни – 70 лет (в среднем 1938 г. рождения, информаторы от 1933 до 1950 гг. рождения). Это соответствует аналогичным показателям у Г. Абдрахман по Казахстану – большинство опрошенных ею представителей самодеятельного творчества родились в период с
1935 по 1950 гг.
3.Из 18 собранных нами любительских песен 3 относятся к подгруппе «песни из фронтовых писем», где точно известен пол только автора текста, из оставшихся 15 любительских песен только в одном случае автор слов и текста – мужчина. Таким образом, в Западной Сибири представителями самодеятельного песнетворчества в основном являются женщины (в Казахстане, по данным А. Мухамбе-
товой, в любительском пласте музыкальной культуры казахов мужчин и женщин примерно поровну12).
4.Наша казахстанская коллега Абдрахман выносит обрядовое песнетворчество за рамки любительского, однако я склонна, признавая его особые функции, рассматривать собранные разножанровые материалы как частные случаи одного явления, а именно – трансформировавшейся традиции казахов «складывать песни по любому…
332
поводу», той легкости в импровизации и сочинительстве, которая для казахов начала XX в. была нормой, а сейчас является чем-то исключительным, признаком особой одаренности.
Сам факт бытования самодеятельного творчества казахов Западной Сибири говорит о жизнеспособности музыкальных созидательных традиций этого народа. Безусловно, отдельные любительские произведения созданы в ответ на «социальный заказ» (речь идет как о «юбилейных», так и о традиционных обрядовых песнях), но в целом это – отражение потребности национальной среды в общении посредством песни и сохранении, тем самым, песенной традиции. Таким образом, любительское песнетворчество, вне зависимости от художественного уровня и ценности с точки зрения профессионального искусства, является неотъемлемой и «исконной» частью национальной культуры казахов, в том числе и казахов Западной Сибири.
____________________
1Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. Алматы, 1999. С. 8.
2Затаевич А..В. 1000 песен казахского народа: (Песни и кюйи): для пения и народных инструментов. М., 1963. С. 12.
3Абдрахман Г. Современное самодеятельное песнетворчество в казахской музыкальной культуре. Алматы, 2002.
4Абдрахман Г. Современное самодеятельное песнетворчество в казахской музыкальной культуре. С. 17.
5Израелян Е.В. Культурологический анализ музыкальных традиций Западной Сибири: дис. … канд. культуролог. наук. Кемерово, 2002. С. 45.
6Затаевич А. В. 1000 песен казахского народа: (Песни и кюйи): для пения и народных инструментов. М., 1963. С. 12.
7Цит. по: Израелян Е.В. Культурологический анализ музыкальных традиций Западной Сибири: дис. … канд. культуролог. наук. Кемерово, 2002.
С. 45.
8Лоткин И. В. Рец. на: Валеева А. Ф. Языковое поведение. ЭО Online.
Январь, 2006. С. 4. URL: http://journal.iea.ras.ru/online/2006/EOO2006_1c.pdf (дата обращения: 28.11.2007).
9Израелян Е.В. Культурологический анализ музыкальных традиций Западной Сибири. С. 45.
10Затаевич А. В. 1000 песен казахского народа. С. 12.
11Запись со слов информатора Мусаиновой А.Т.
12Цит. по: Абдрахман Г. Современное самодеятельное песнетворчество
вказахской музыкальной культуре. С. 57.
13Цит. по: Абдрахман Г. Современное самодеятельное песнетворчество
вказахской музыкальной культуре. С. 57.
333
А.Т. Қажыбай
Қазақстан, Көкшетау, Ш.Ш. Уəлиханов атындағы мемлекеттік университеті
Ғ. МҮСІРЕПОВ РОМАНДАРЫНЫҢ ƏДЕБИ СЫНДА БАҒАЛАНУЫ
Қазақ əдебиетіндегі «алыптар тобы» санатындағы қаламгерлердің бірі Ғабит Мүсірепов – өзіндік дəстүр қалыптастырған ірі суреткер. Айтулы қаламгердің көркем туындылары бірқатар зерттеу жұмыстарына арқау болды. Олардың ішінде жазушы шығармаларындағы көркемдік шеберлік, тілі мен стилі, идеялық мазмұны сияқты мəселелер молынан қамтылды. Алайда Ғ. Мүсірепов қаламынан туған көркем дүниелердің шығармашылық тағдыры туралы терең де жүйелі зерттеу жұмысы жеткілікті депайтуəстеерте.
Ғ. Мүсіреповтің шығармашылығы қазақ əдебиеттануында кең тұрғыда қарастырылғанын айтуымыз керек. Қ. Құттыбаев, М. Бекбергенов, Ж. Молдағалиев, А. Оспанов жазушы прозасын арнайы нысана етсе, Н. Ғабдуллин қаламгер драматургиясын талдады. Х. Əдібаев көлемді монографиялық еңбек жазса, С. Əшімханова жазушының шығармашылығы жайлы орыс тілінде докторлық диссертация қорғаған. Монографиялық очерк авторлары А. Нұрқатов, Т. Ахтанов, С. Сейітов, С. Жұмабеков суреткердің шығармашылық тұлғасын оқушы қауымға тұтас таныстыру мақсатын орындап шыққан. Бұдан басқа, қазақ прозасы, қазақ романдары туралы жазылған М. Қаратаев, Т. Нұртазин , М. Базарбаев, Б. Шалабаев, Р. Бердібай, С. Қирабаев, Р. Нұрғали, Ш. Елеукенов, М. Атымов, Б. Майтанов, Ж. Дəдебаев, А. Тұрбеков еңбектерінде Ғ. Мүсірепов романдары, прозасы əдеби даму арқауында сөз болады. «Оянған өлке» романы хақында Л. Климович, Б. Рунин, С. Марков сияқты орыс ғалымдары өздерінің еңбектерінде кеңінен сөз етті. Аталған көл-көсір фундаментальді еңбектерде Ғ. Мүсірепов шығармашылығы əр қырынан – қаламгердің стильдік ерекшеліктері, мінез жасау мен сюжет құрудағы шеберлігі, өмір шындығын шынайы бере білуі, оқиғаларды іріктеуі, тіл байлығы тұрғысынан сөз етіліп, ғылыми толғамдар жасалды.
Дəуіріміздің заңғар жазушысы Ғ. Мүсірепов шығармашылығы жайында жазуда əдебиетіміздің сарабдал сынның сардарлары аз тер төккен жоқ. Солардың қатарына С. Қирабаевтың «Ғабит
© А.Т. Қажыбай, 2010
334
Мүсіреповтың романдары»1, Ж. Ысмағұловтың «Қаламгер мұраты»2, Т. Ахтановтың «Ғабит Мүсірепов»3, Ə. Тəжібаевтың «Ғабит Мүсірепов туралы сөз»4, Р. Нұрғалидың «Үш бағана»5 тəрізді кесек те толымды зерттеу еңбектерін ерекшелей айтуға болады. Осынау шоғыр қатарында белгілі сыншы Б. Шалабаевтың да Ғабит Мүсірепов жазушылығына қатысты «Ғ.Мүсірепов романдары»6, «Прошлое и настоящее в романах Г.Мусрепова»7 тəрізді соқталы еңбектерін қосуға болады.
Б. Шалабаев Ғ. Мүсіреповтың əйгілі қос романы – «Қазақ солдаты» мен «Оянған өлкені» бөліп алып жеке сөз етеді. Ол заңды да болар, өйткені академик С. Қирабаев атап айтқандай «Қазақ солдаты» Ғабиттің эпиктік талантын мойындатса, «Оянған өлке» Ғабиттің эпиктік талантын əйгілеп қана қойған жоқ, М.Əуезовтің «Абайынан» кейінгі дəуірде қазақ романының жетілген, жаңа үлгісін ашты»8. Осынау орнын тапқан орнықты бағаға академик Р. Нұрғалидің мына пікірлерін қоссақ Ғ. Мүсірепов талантының тағы бір қыры қылаң берері сөзсіз, «Ғабит шығармашылығы – қазақ өнерінің сұлу бір арнасы. Ғабит əні – таза үнді, шырқау үн. Ғабит арнасы – мөлдір, тұнық арна. Ғабит шығармалары ұзақ баптап, жалқұйрығын сүзіп барып бəйгеге қосқан жүйріктерді еске түсіреді»9. Жұмағали Ысмағұлов: «Ғабит Мүсірепов – шеберлігі шығарма сайын ширығып, шыңдала берген, бірден-бірге өрлеп, ең шырқау биіктерге көтеріле берген жазушы»10, – деп шегелей түседі.
Б. Шалабаев «Қазақ солдаты» романын талдауға кіріспес бұрын бұл кесек туындының Ұлы Отан соғысы жайында жазылған тұңғыш қазақ романы екендігіне назарыңды аударады.
Сөз жоқ, өзінің тақырыптық жағынан майдан алаңын таңдап алған, сөйтіп қаһарман Қайырғали Сарталиевтың образын ашуда шеңбері кен шеберлік таныта алған Ғ. Мүсірепов таланты «Қазақ солдаты» арқылы танылғандығы дау тудырмайды.
«Қазақ əдебиетіне мəдениет, көркемдік, тереңдік əкелген»11 Ғ. Мүсіреповтың бұл романынан да Б. Шалабаев пайымдай алған небір сұлу да сұңғатты тұстары аз кездеспейді.
Ғалым Қайрош пен анасының кездесу сəтіндегі жүрек тебірентер тұсты дөп басып тани біледі, үзіндіні де үзіп-жұлмай тұтастай алады. Сөйтіп «жазушы стилімен, шығарма қаһармандарының жан дүниесін суреттеудегі оның шеберлігінен оқушыға хабар беру үшін үзіндіні толық келтірдік»12, деп қадай айтады.
335
Шалабаев Мүсіреповтың адам портретін сөзбен салудағы шеберлігіне тəнтілік білдіреді. Əдемі юмор, ащы сарказм тұздығын араластыра отырып берер шынайы шебердің шырайлы тұстарына кідірістейді. Мəселен, «Қайрош кеме тоқтағанда, Ақботаға жолығады. Қасында күйеуі бар. Жазушы Ақбота портретін былайша бейнелейді: «Балғын жас денесі жұмырланып, əр мүше өзінің табиғи көркемдігін тауып, үзіліп тұрған кезі екен… Ол əдемі, ақ келіншек болыпты. Жасында дөңгелек жүзді, жұмсақ мұрындылау, арықтау, аласалау еді, қазір ашаң жүзді, қыр мұрынды, бойшаң болуға бет алыпты. Балғын дене иіліп-бүгіліп, дөңгеленіп тұр»13. Қаламгер Ақботаның күйеуінің кескін-келбетін суреттеуде əжуа ажарын жарқырата аша түседі. «Жас баланың өкшесіндей тайпиған ғана кішкене иек, сояудай тістерін əрең жасырып, құлағына дейін созылған қалың ерінді, бақа ауыздау жігіт екен. Мойны қылқиған, айыр желке, ала көздеу… Желке мен төбесінің арасы төрт-ақ елі, қушық жауырын, қалақша жігіт өте бір сүйкімсіз жан көрінеді»14, – деп бейнелейді.
Қайрош шекарашылар қатарында. Бұл арада да ол өзінің ерлігімен есте қалады, екі шекара бұзушыны ұстайды. Отан алдындағы сол қызметі үшін аулына барып қайтпақ. Бірақ тұтқиылдан соғыс басталды. Қайроштың от пен оқтың астында сыналар сəті туады. «Мас өгіздей, лас шошқадай басы жеткен жерін артымен ластап келеді» деп бейнеленетін фашистердің жауыздыққа толы ұсқынсыз кейпін көз алдыңа елестетеді. Немесе «тілдің» документеріне қарап:
–Неміс емес, итальян болар, – дедім.
–Біреуі де емес, сволочь! – деді Володя – Жендет! Ондай арсыз доңыздың фашизмнен басқа ұлты болмау керек», – деген диалогты келтіре отырып сыншы «жауынгерлердің жүрегінде қан құйлы жауға
деген өшпенділіктің біртіндеп күшейіп, мінездерінің қатая бастағанын шебер береді»15, деп түйін жасайды. Шағын штрих арқылы Мүсірепов жауға деген бітімсіз күреске көтерілген көкшіл сарбаздардың сұңғылалы сипатын бере білгендігі сөзсіз.
Ұрыс үстінде шыңдалған, сыналған, сомдалған Қайроштың бейнесі көптеген қаруластарымен ортақ жауға жасалған жорықтарда жарқырай, даралана, жоталана түседі.
Тахауи Ахтановтың осы орайдағы пікірін пайымдар болсақ оң болмақ. «Романда Қайырғалидың характері жоталанып айқын ашылған.
Ол алдына биік мақсат қоя білетін, қойған мақсатына жетпей тынбайтын қажырлы, қайраттыжасболыпкөрінеді»16 деуіəбденорынды.
336
«Соғыс тақырыбы əдетте күтпеген қалтарыстары көп, тартымды сюжетті, бұрын еш жерде айтылмаған жағдайларды жасауға мол мүмкіндік береді. Алайда сыртқы мазмұн тартымдылығы шығарманың тереңдігіне əр кезде сəйкес келе бермейді. Қызықты сюжетпен арбап, оқушыны еліктіруге ұмтылу көбінесе шығарманың көркемдік жағына, əсіресе күрделі образдар мен типтік бейнелер жасауға елеулі нұқсан келтіреді. Тек ірі суреткер(!) ғана кезектесе алмасып жатқан қызғылықты сюжеттердің негізінде жатқан өмір заңдылығын көре біліп, адамдардың бедерлі образдарын жасай алады. Осы тұрғыдан алып қарағанда «Қазақ солдаты» – елеулі шығарма, зор табыс»17. Романның сюжеті мен характерін, идеялық композициялық жүйесін егжей-тегжейлі пайымдай келе, əдебиетші Шалабаев кесек прозалық туындының тілі мен стилін де тілге тиек етіп, тобықтай түйін жасайды: «Романның тілі қарапайым, керек жерінде, астарлы əзіл мен терең ой да көптеп көрініс береді. Шығарманы тартымды етіп құра білген. Оқушының көңілін жадырататын ащы кекесін, мірдей мысқыл мол-ақ. Ұрыс көріністері көз алдында болып жатқандай əсер етеді. Кейіпкерлердің сөздері мінездеріне сай берілген»18.
«Оянған өлке» романы төңірегінде сөз еткен түрлі шолу жəне арнайы талданған басқа мақалаларда шығарманың артық-кемшін тұстары жан-жақты талданып, сын-пікірлер айтылды, əлі де айтыла бермек. Дегенмен, бұл айтылған бірен-саран ағаттықтар мен ескертпелер «Оянған өлке» секілді үлкен туындының салмағын кеміте алмайды. «Оянған өлкенің» əдебиетімізден алатын тарихи орны мол. Оның жетістігі – өмір оқиғаларын, мінездерді, өзгеріске толы ісəрекеттерді ұнамды идея тұрғысынан, тарихи шындық тұрғысынан көркем бейнелей алғандығында. Академик С. Қирабаев «Оянған өлке» – ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ елі өмірінің сан-салалы тіршілігін кең қамти суреттейтін шығарма»19 – дей келе, жазушы шеберлігіне тоқтала отырып, «Романды оқыған адамның өмір тануы, адам тануы, көркемдіктің сырын ұғынуы кеңейе түсетіндігі де сондықтан» деген байламға келеді. Сонымен бірге əдебиетшінің: «Оянған өлке» – ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақ елі өмірінің сансалалы тіршілігін кең қамти суреттейтін шығарма… Қазақтың байырғы кəсібіне жаңа кəсіптер қосылды. «Қазақтың феодалдықпатриархалдық жайлаған бұйығы тіршілігі, көшпелі тұрмысымен қақтығысқа келген капиталистік қарым-қатынастың сыры мен шыныңа үңілді»20, – деген пайымдауы да орынды. Ал, Р. Нұрғали
337
«Оянған өлке» жайында, «Ол – қазақ əдебиетіне жаңа бояу ала келген туынды. Кезінде өндіріс тақырыбын реалистік бейнелеген мұндай шығарма бүкіл Орта Азия əдебиетінде жоқ болатын», – дей келе, роман хақында ой толғанысын былайша түйіндейді: «Тұлғаларының сенімділігі жағынан «Оянған өлке» – еңсесі биік туынды. Шығарма кейіпкерлері Жұман, Игіліктер сомдап соғылған. Дала тарландары қулығына найза бойламайды. Ғабит кейіпкерлерін көбіне іс-қимыл арқылы, əрекет үстінде көрсетеді, өзі көрінбейді»21. Ғалым Б. Шалабаев «Оянған өлке» романының композициялық құрылысындағы кейбір ерекшеліктерге арнап тұшымды пікірлер айтады. Жазушының романдарын туысқан халықтар əдебиетінің туындыларымен салыстыра отырып, маңызды қорытындылар жасайды. Зерттеуші əсіресе, Ғ. Мүсіреповтің бұл романында көптеген əлеуметтік типтерді таба білгенін, олардың көзқарасы мен санасындағы өзгерістерді, өсулерді ашқанын үлкен табыс ретінде атап айтады22. Б. Шалабаев өз зерттеуінде романның басты мақсатын ашып көрсетуді негізгі критерий етіп алады. Ол «тау-кен өнеркəсібі мен жұмысшы табының пайда болуына байланысты ХІХ ғ. екінші жартысында қазақ даласының қоғамдық өміріндегі əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени өзгерістерді көрсету» екендігін аңғарады. Романның алғашқы бөліміндегі дала өміріне жаңа заманның ықпалы біліне бастаған тұстағы қазақ халқының саяси өмірі, тұрмысы, салтының көрініс берерін аңдаған сыншы Игілік Өтепов тұлғасы, іс əрекеті, алдыартыңды орап алар əккі, қу, алаяқ, замана тынысын сергек қабылдар болжампаздығын алға тартады. «Ол құдіреттілік пен бақыттың өлшемі тек мыңғырған мал деп санайтын, көшіп-қонып мал бағумен, ескі əдет-ғұрыптардан басқаны мойындамайтын бұрынғы надан, сасық байлардың қатарынан емес» деп кесімді ой түйеді.
Б. Шалабаев сыншы ретінде Ғ. Мүсіреповтың «Қазақ солдаты», «Оянған өлке» тəрізді толымды да кесек романдарын талдау үстінде терең ізденістерге барған. Ең бастысы аталмыш туындылардың əдебиетімізден тиесілі тұғырлы орнына қондыра білуі десек керек. Ғ. Мүсірепов ерекшелігін екшеу үстінде «кейіпкерлер мінездеріндегі уақыт, дəуір тудырған жаңа қыр-сырларын шеберлікпен көрсетуінде» деп пайымдайды. «Оянған өлке» қазақ жұмысшы қозғалысының қайнар көздеріне көркемдік талдау жасауында»23 – деп біледі.
Кейіпкерлерін тарихи шындық негізінде сомдай отырып, жазушы оларды өз көркемдік ойының қуатымен толықтырады, шығармаға бүтіндей немесе жартылай ойдан шығарылған, бірақ бейнеленіп
338
отырған шындықтың кейбір елеулі жақтарын терең ашуға, өз идеялық-көркемдік ойын толық қамтуға себі тиетін кейіпкерлерді қосады. Бұл мінездердің əрқайсысының өз алдына өмір соқпағы бар. Осы жағдайды суреттеуде жазушы барлық шеберлігін таныта білген.
Өмір шындығы жəне оның көркемдік шешімінің жолдарын дəл тауып, оқырман қауым мен ғылыми сынды бей-жай қалдырмаған асыл қазына – «Оянған өлке», «Жат қолында» романдарын хас шеберге тəн қасиеттерінің нəтижесінде əдебиет əлеміне əкелді.
«Оянған өлке» мен «Жат қолында» романдарының идеясы, тақырыбы, басты қаһармандары, жалпы көтерген мəселесі үндесіп, сабақтасып жатыр. Алайда, екі романдағы стилі, суреткерлігі, суреттеу тəсілі, əдісі жағынан бір деуге болмайды. Арадағы отыз жылдан астам уақыт та өз таңбасын салғандай. «Ғ. Мүсірепов «Оянған өлкені» жариялағаннан кейін отыз жыл бойы осы тақырыпқа жолай алмай, романның жалғасын созып келді. Бəлкім, туған жердің жат қолында қансыраған халін өз шығармасында көруге де, көрсетуге де дəті бармай жүрген болар», – деген қырғыз ғалымы А. Ақматалиев пікірі Ғ. Мүсіреповтің азаматтық тұлғасын да аңдатады.
Сұңғыла қаламгер орыс отаршыларының қанаушылық əрекеттерін суреттеуді саналы түрде алып тастап, ендігі тартыс арнасын жат елдің дүлейлердің қанауына қатысты бағытта сипаттайды. Идеялық мазмұны терең, көркемдік сипаты көз тартарлық «Оянған өлке», «Жат қолында» роман-дилогиясы – қазақ əдебиетіне жаңа бояу ала келген туынды»24, – деген Р. Нұрғали тұжырымы, «Ғабең романдары – халықтың рухани мəдениетінің озық үлгілеріне қосылады», – деген С. Қирабаев түйіні роман-дилогияның əдебиет тарихындағы орнын айқындап берген ақиқат пікірлер болмақ. Біздің бұған алыпқосарымыз əсте жоқ.
____________________
1Қирабаев С. Тəуелсіздік рухымен. Зерттеулер, мақалалар, естеліктер. Астана, 2002.
2Ысмағұлов Ж. Қаламгер мұраты // Ақиқат. 2002. № 7. Б. 82–92.
3Ахтанов Т. Көкейкесті. Алматы, 1980.
4Тəжібаев Ə. Жылдар, ойлар. (Естеліктер мен толғаныстар). Алматы,
1976.
5Нұрғали Р. Қазақ əдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана, 2002.
6Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. Алматы, 1990.
7Шалабаев Б. Казахская литература (Советский период). Алма-Ата,
1965.
339
8Қирабаев С. Тəуелсіздік рухымен. Зерттеулер, мақалалар, естеліктер.
С. 245.
9Нұрғали Р. Қазақ əдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. С. 484.
10Ысмағұлов Ж. Қаламгер мұраты // Ақиқат. 2002. № 7. Б. 88.
11Нұрғали Р. Қазақ əдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Б. 484.
12Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. Б. 241.
13Сонда. Б. 244–245.
14Сонда. Б. 245.
15Сонда. Б. 249.
16Ахтанов Т. Көкейкесті. Б. 49.
17Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. Б. 256.
18Сонда. Б. 257.
19Қирабаев С. Ғабең романдары – рухани мəдениеттің озық үлгісі // Егемен Қазақстан. 2002. Б. 17.
20Сонда. Б. 245–247.
21Нұрғали Р. Қазақ əдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Б. 492.
22Шалабаев Б. Казахская литература (Советский период). Алма-Ата,
1965.
23Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасуы. Б. 276–277.
24Нұрғали Р. Қазақ əдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Б. 495.
А.Т. Макишева
Қазақстан, Павлодар, мемлекеттік педагогикалық институты
БАЯНАУЫЛ ӨҢІРІНІҢ БИ-ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор. Ұрпақ тəрбиесінде, ел басқару жүйесінде, елді сəуелендіру жолында шешен сөздің тағылымдық-танымдық əрі тəрбиелік мəні айрықша.
Шешен-билер мемлекет тағдырын шешетін шынайы тұлғалар. Мемлекеттің көсегесінің көгеруі, дамуы нағыз шешен-билердің тегеурінді өнерімен, өнегесімен, қызметімен тамырлас1.
Баянауыл жерінде өмір сүрген сондай билерді айтатын болсақ, Едіге биден бастап Шоң, Торайғыр, Қазанғап, Үкібай, Шорман сияқты шешен-билердің есімдерін атауға болады. Олар осы өңірде əділдіктің туын орнату үшін күш-қайратын аямаған.
Едіге би Төлебайұлы XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. екінші жартысында өмір сүрген. Атақты би-шешен, қазақ халқының сыртқы жауларға тойтарыс беру ісінде зор еңбек сіңірген мемлекет қайраткері. Едіге би
© А.Т. Макишева, 2010
340