Шәриф Камал иҗатындагы импрессионистик алымнар
Нәрсә соң ул импрессионизм? Бу төшенчә французча “impession”сүзеннән алынган. Татарча “тәэсир” дигән мәгънәне аңлата. Импрессионизм – ул әдәби-эстетик күренеш. Башта ул рәсем сәнгатендә барлыкка килә (XIX гасыр, Франция). Пейзаж сәнгатендә бик матур үрнәкләре. Акрынлап рәсем сәнгатеннән күчә скульптурага, музыка сәнгатенә, һәм әдәбиятка да үтеп керә. Рус әдәбиятында импрессионистик стильнең аерым алымнарын И.С.Тургенев, А.П.Чехов, И.Бунин, К.Бальмонт кебек язучылар иҗатында табарга мөмкин. XX гасыр башы татар әдәбиятында импрессионистик алымнар Дәрдемәнд, Г.Исхакый, Ф.Әмирхан, Ш.Камал иҗатында чагылыш таба. 1939нчы елда әдәбиятчы Гали Халит Ш.Камалның “Акчарлаклар” повестенда импрессионистик элементларның булуына игътибар итә. Р.Ганиева да, 1980нче еллардан башлап, татар әдәбиятында, аеруча Ш.Камал иҗатында (шулай ук Ф.Әмирхан, Г.Исхакый кебек язучылар иҗатында) импрессионистик алымнарның булуы турында язды. Соңгы чор татар әдәбиятында (торгынлык еллары) импрессионистик стильдә иҗат итүчеләрнең иң күренеклесе – М.Мәһдиев. Аның импрессионистларча сәнгати фикерләү осталыгы әлегә бөтенләй диярлек өйрәнелмәгән. Хәзерге көндә татар әдәбияты белемендә модернистик һәм постмодернистик күренешләр белән кызыксыну артты (Д.Заһидуллина, Нигъматуллина һ.б.).
XX гасыр башы татар әдәбиятында тәнкыйди реализмның төрле төрләре мәйданга чыкты. Бик тә үзенчәлекле төре – импрессионистик стиль белән үрелгән төре – психологик реализм Ш.Камал иҗатында күзәтелде. Модернизм татар әдәбиятында Европа әдәбиятлары йогынтысында туа, милли җирлектә иҗади үзләштерелә. Татар әдәбиятына ике канал аша үтеп керә: 1) французчадан төрекчәгә тәрҗемәләр аша; атаклы төрек новеллисты Зыя Ушаклыгөл аша; 2) рус әдәбияты аша, аерым алганда, А.П.Чехов иҗаты аша. Импрессионист язучылар әдәбиятка алып килгән төп яңалык – кеше күңеленең тирән чоңгылларына үтеп керү. Импрессионистик стиль. Ш.Камал прозасында шундый үзенчәлек бар: кыска җөмләләр белән язу, хикәяне башлаудагы кинәтлек, геройның исемен әйтмәү, сурәтләргә яшерелгән эмоциональлек, лиризм – бу һәм башка сыйфатлар барысы да импрессионистик стильгә хас. Геройлар кичерешләрендәге эчке нечкәлекләргә игътибар итү, детальләрдә кыскалык, җыйнаклык, сурәткә бай булу, табигать тасвирлары – Ш.Камал стилендәге импрессионистик сыйфатлар. Бер кечкенә генә, кыска гына штрих белән зур тәэсир уятырлык, бөтен бер күренеш күз алдына китерерлек сурәт тудыру осталыгының үрнәкләре Ш.Камал хикәяләре арасында аз түгел. Ш.Камал, психологик новелла жанры остасы буларак, кеше җанын гәүдәләндерүдә зур ачышлар ясады. “Уяну” хикәясе. Тегермән эшчесе Муса исерек хәлдә, явызланып, хатыны Гафифәне канга батырып кыйный, дөмбәсли-дөмбәсли, ишектән урамга чыгарып ташлый. Менә шул Мусаның бер-бер артлы башыннан үткән кичерешләре, уй-фикерләре бәян ителә. Мусаның эчке кичерешләрен автор бик тә оста бирә, түбәндәге чаралар, алымнар ярдәмендә чагылдыра:
монологлар;
рефлексив уйланулар;
табигать күренешләре;
музыкаль образлар;
тавышлар;
төрле төсләр;
ассоциацияләр;
күпнокталар һ.б. поэтик чаралар ярдәмендә бик тә оста чагылдыра алган.
Кеше психологиясен ачуда Ш.Камал сәнгатьчә детальләрдән аеруча уңышлы файдалана. Читтән караганда детальләр әсәр тукымасына очраклы гына кертеп җибәрелә сыман. Ләкин автор шул детальләр аркылы эчке мәгънәне бирә. Мисал өчен, “Уяну” хикәясендәге күз//сәдәф – төймә детале бик тә тәэсирле итеп бирелгән: “Ул тирләгән иде – камзулын салды. Ишеккә якын кадакка эләргә дип бара иде... тәне чымырдап китте, чәчләре үрә торды, агач кебек катты... Ишек төбендә... бер күз!.. яшьле – күз... туп-туры Мусаның күзенә карый... Гафифәнең күзе...” (Камал Ш. Сайланма әсәрләр, 3 томда. Хикәяләр. Повесть. Роман. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1974. – 280 б.) Гафифәнең яшьле күзен хәтерләткән, ишек төбендә идәндә ялтырап яткан сәдәф-төймә сурәте вәхши Мусада (тимер куллары белән хатынын рәхимсез кыйнаган, аны изгән, башын тишкән, эчкечелек аркасында извергка әйләнгән Мусада) хатыны Гафифә белән бәйле хатирәләр уятып җибәрә: - Гафифә белән бергә уйнап үскән балачаклар; - аннары мәхәббәт белән тулы яшьлек еллары; - сәгадәтле өйләнешкән вакытлар искә төшә. Шуннан инде Муса, кыйналган Гафифәне эзләп, казармага алып кайту фикеренә килә. Городовой суга батарга җыенган хатынны алып кайтып салгач, Муса вөҗдан газабы кичерә башлый: үксеп-үксеп елый, хатынының салкын кулларын үбә, сулышы белән аны җылытмакчы була. Ләкин инде соң. Күп кан югалткан хатын җан бирә. Хикәядә Мусаның шәхси драмасы табигать тасвирлары ярдәмендә тагы да тирәнәйтелә. (Караңгылык, көчле яңгыр, эре-эре тамчыларның бер-бер артлы дөбердәп тәрәзәгә бәрелүләре һ.б.) Ахыр чиктә Гафифәнең үлемендә үзен гаепле санаган Муса җүләрләр шифаханәсенә эләгә. Анда да саташа-саташа, өзгәләнә-өзгәләнә, авышкан хәлдә, башын стенага бәрә-бәрә: “Җибәрегез мине! Ул суга төшә, мин аны коткарам... Җибәрегез...” – дип, кабат физик, рухи газаплар кичерә. Муса җанындагы бәргәләнүләр, өзгәләнүләр табигать сурәтләре белән бәйләнештә бирелеп, тагын да тирәнәйтелә, тәэсирлелек көчәя. Муса җанындагы бәргәләнүләр, өзгәләнүләр // каберлектә чайкалучы, ыңгырашучы имәннәр; корт ашаган, каерылган кайрыларыннан шомлы җил чыгарып торучы черек усак агачы образлары белән янәшә куела. Шулай итеп, яшьле күз – төймә образы тармаклана, башка сурәтләр белән бәйләнә, “Уяну” ассоциациясен, “уяну” метафорасын барлыкка китерә.
Бер-береннән ерак төшенчәләрнең – “кешеләр - акчарлаклар” дигән ассоциациягә корылган метафораның импрессионистларча оста гәүдәләнү очрагын без Ш.Камалның “Акчарлаклар” повесте мисалында күрәбез. Акчарлаклар метафорасы аша промыселга бәхет эзләп килгән эшчеләрнең социаль фаҗигасен дә, эчке кичерешләрен дә күңелгә тиярлек, үтеп керерлек итеп гәүдәләндерә. Укучыны кичерешләр өермәсенә кертү өчен, Ш.Камал эмоциональ тәэсир, буяуларны куерта: моның өчен җил, яңгыр, яшен, күк күкрәү кебек сурәтләрне еш куллана. Ш.Камал сурәтләгән табигать һәрвакыт хәрәкәттә, тавышлар чыгара, сынландырыла, кеше җаны белән үрелеп бирелә. Табигать күренешләре, пейзаж элементлары гаҗәеп җыйнак һәм кыскалар. Ф.Әмирхан, Г.Ибраһимовлардан аермалы буларак, Ш.Камал тоташ икешәр, өчәр, дүртәр битлек табигать тасвирларын бирми. Г.Ибраһимов кебек, Ш.Камал да “Акчарлаклар” повестенда диңгез образын яратып куллана. Төрле мизгелләрдәге, төрле төсләрдәге, төрле халәттәге, бертуктаусыз хәрәкәттәге диңгез образын күп мәртәбә гәүдәләндерә. Ул сурәтләгән диңгез
кояшлы да,
томанлы да,
караңгы да,
давыллы да,
салкын да,
елмаюлы да (“Диңгез көлә”),
хәсрәтле дә.
Еш кына ул диңгезне сынландыра, җанландыра. Диңгез образын бирүдә Г.Ибраһимов һәм Ш.Камал арасында аерма бар. Ш.Камал сурәтләгән диңгез хәрәкәт итә, ыңгыраша, тетри, уфылдый, геройларның (Гарифның) эчке дөньясындагы хисләр бәрелешен чагылдыра. Г.Ибраһимовтагы диңгез сурәте романтикларча бары тик матур табигать тасвирын тудыра һәм бары тик статик халәттә фон буларак кына бирелә. Шуңа күрә аның диңгезе тын, ул геройларның эчке дөньясы белән мөнәсәбәткә кертелми.
“Козгыннар оясында”гы Госман картның рухи фаҗигасе, аның хатыны Мәрьямнең дә (буага ташланып үлүче хатынның) җирдәге соңгы мизгелләре яшен, күк күкрәү сурәтләре белән бирелә. Хурлыгына түзә алмаган Госман картның бар көченә сәке читенә бәреп, чыкылдатып скрипкасын ватуы, йөзтүбән ятып, үксеп-үксеп елавын күргәч, тәрәзәдән карап торучы Мәрьямнең күз алды караңгылана, казарма ава башлаган кебек тоела...
Хикәядә табигать төрле төсләргә буяла:
аклы-күкле,
саргылт,
кызылсу,
яшькелт,
карасу һ.б.
Бу төсләрдән һәрвакыт кайгы-хәсрәт бөркелә, кешеләргә бәхетсез тормыш вәгъдә итә. Мәсәлән, нахакка рәнҗетелгән, көне буе кешеләргә күренмичә, елга буенда тал-чыбыклар арасында торган Мәрьямгә эссе кояшлы көн “үзенә бер төрле күңелсез, куркынычлы төш кебек кызыллы, сарылы, чиксез озын” тоела. “Уяну” хикәясенең Муса белән Гафифә яшәгән бүлмә интерьерыннан да, аның “җимерек һәм пычрак пыялалар эчендә тетрәп-тетрәп торган кызгылт шәүләләрдән яктылык түгел, гүя караңгылык, кайгы, хәсрәт ага. “Сукбай” хикәясендә сукбайлыкта йөреп, авылына кайткан Галинең дә өе “бер якка салынып тора, тәрәзәләре ватык, эче кабер кебек караңгы”.
***
Новелла (итальянча: хикәя, повесть) – хикәя жанрының хосусый бер төре, кечкенә күләмле жанр формасы. Новелланы мөстәкыйль жанр итеп, яисә, киресенчә, хикәянең синонимы гына итеп карау очраклары да бар. Новелла – күләме ягыннан кыска хикәя белән туры килсә дә, аның структурасында үзенә генә хас үзенчәлекләр бар. Анда мәгънәле, тыгыз, еш кына очракта гадәттән тыш вакыйга, ситуация сурәтләнә; вакыйга барышында көтелмәгән борылыш һәм шуннан соң ук килгән чишелеш була, композицион җыйнаклык, сюжет аныклыгы хас. Җәенке һәм җентекле психологик характеристика урынына геройларның эчке дөньясы күбрәк аларның эш-хәрәкәтләре аша ачыла. Дж. Боккаччоның “Декамерон” әсәре 100 новелладан гыйбарәт. XIV гасыр, Италия. Р.Мопассан, А.П.Чехов, Э.Хемингуэй һ.б. иҗатында “психологик новелла” мәйданга чыга. Америка хикәячесе О`Генри новеллалары нечкә юмор белән сугарылган. Татар әдәбиятында новелла остасы Ш.Камалның хикәя-новеллаларында хезмәт ияләренең авыр тормышы тирән психологизм белән сурәтләнә. Ш.Камал новеллаларының күпчелек геройлары үзләренең шәхси драмалары, фаҗигаләре белән яшиләр; ялгызлыктан, явызлыктан, тормыш һәм язмыш изүеннән интегәләр. Кешеләр бер-берсенә карата ни өчен мәрхәмәтсез? Язучы бу турыда турыдан-туры язмый, социаль гаделсезлекләр турында ачыктан-ачык сүз алып бармый. Бирелгән очракта да,алар сирәк күзгә ташланалар, күбесенчә, текст эченә “яшеренебрәк” биреләләр. (Бары тик “Козгыннар оясында” хикәясе белән “Акчарлаклар” повестенда гына социаль-сыйнфый мотивлар калкурак чагылган. Мәсәлән, шахтерларның җир корты буларак авыр хезмәттән изелүе; невод кире әйләнеп кайтмаганда, эшчеләрнең хуҗалардан үч алырга җыенулары; эшчеләр күбрәк хезмәт хакы алу турында хыяллана, ә хуҗалар табыш алу турында уйлыйлар). Импрессионист язучылар җәмгыять һәм шәхес мәсьәләсен ассоциацияләр чылбыры аша, чагыштыру, метафоралар, символлар ярдәмендә, сезонлы эшчеләрнең көнкүрешен (яшәгән урыннарын, кигән киемнәрен, ашаган ашларын) сурәтләү аша ачарга яраталар. Шәриф Камалда да бу шулай. 1) Мәсәлән, “козгыннар оясы” метафорасы аша сезонлы эшчеләрнең ямьсез, авыр, әхлаксыз көнкүреше сурәтләнә. 2) Эшчеләр яшәгән казарма интерьеры, исерекләрнең физиологиясе натуралистларча тасвирланган. (Ганиева Р., Б.207). Болар, бер яктан, эшчеләрнең авыр шартларда яшәвен күрсәтү, икенче яктан, “Козгыннар оясында” хикәясе геройларының рухи фаҗигасен гәүдәләндерү өчен китерелгән. Ватылган скрипка – Госман карт белән Мәрьямнең гаилә тормышы җимерелү символы, шәхси бәхет турындагы идеалларның җимерелү символы ул. “Акчарлаклар” повестенда да барак күренеше натуралистларча бирелгән, бу төп герой Гарифның эчке дөньясы белән янәшә куела. Димәк, шул рәвешчә, Ш.Камал сурәтләгән шакшы барак күренешләре әсәрдә ике төрле әдәби-эстетик вазифа башкара. Бер яктан, эшчеләр фәкыйрьлегенең соңгы чиккә җиткәнлеген күрсәтәләр; икенче яктан, мондый хәерчелек аркасында хезмәт кешеләренең рухи фаҗигага дучар булуларын, эчкечелек, әхлаксызлык юлына басу мәҗбүрияте алдында калуларын ассызыклый. Әмма, әйткәнебезчә, автор социаль гаделсезлекләр турында турыдан-туры сөйләми, читләтеп кенә, импрессионистларга хас алымнар белән укучы аңына җиткерә. Бу хакта нәтиҗә ясау укучының үзенә калдырыла. Сезонлы эшчеләрнең авыр тормышы төрледән-төрле алымнар белән бирелә. Мәсәлән, Шәрәфи картның фәкыйрьлеге (әле ул башка эшчеләргә караганда күбрәк акча алып эшләүче) аның портреты, кигән киеме аша сурәтләнә. (Ганиева Р., Б.208). Аяк киеме сурәте көтелмәгәнчә, импрессионистларча кешенең рухи халәтенә начар тәэсир ясый. Табигать күренешләре ярдәмендә бирелгән, белдерелгән каршы һәм янәшә кую алымы. Бу алымнан уңышлы файдалана иҗтимагый тормыш гаделсезлекләрен чагылдыруда: 1) Диңгез образы (аклы-күкле ялтырый, очсыз-кырыйсыз нур һәм серле күләгәләр эчендә күңелсез генә көлемсерәп яткан диңгез) // аның янында караңгы баракларда салам өстенә түшәлеп яткан адәм балалары (күбрәк балык тотып, аена кырыгар сум акча эшләү өмете белән йоклап яталар). 2) Шул ук диңгез образы // зиннәтле бүлмәләрендә йомшак түшәкләр өстендә сузылып яткан промысел хуҗалары да шул ук балык хисабына кырыгар мең сум төшерү хыялы белән ләззәтләнеп, төш күрә-күрә йоклыйлар (антиномия алымы). 3) Диңгездә айга каршы сикереп уйнаучы балыклар // “аңгыра мәхлүклар” // алда ни буласын белмәгән сезонлы эшчеләр символлаштырыла. Ягъни: диңгез образы социальконтрастлар белән тыгыз үрелгән.
“Акчарлаклар” повестенда “блоклар” рәвешендә бирелгән социаль һәм рухи тормыш күренешләре бар. Эшчеләр Пасханы бәйрәм итәләр, эчеп сугышалар. Шул Пасха бәйрәмендә төрле милләт вәкилләренең күңел ачу мизгелләрен автор импрессионистларча чуар бер мозаика рәвешендә күз алдына китереп бастыра. Анда: 1) Николай белән Андрей “Последний нынешний денечек”ны сузалар; 2) Хәйрулла белән Муса “Баламишкин” көенә алмаш-тилмәш такмак әйтәләр; 3) Шәрәфи карт хырылдап йоклый; 4) неводчылар бергә “Чудный месяц”ны тарталар; 5) бер төркем, ду китереп, “Камаринский”га басалар; 6) хуҗалар, счет шакылдатып, доходларын исәплиләр; 7) Сәгыйдә апа, Шәрәфи картның иске күлмәген ямый-ямый, иренең кайтуын көтә, авыз эченнән җырлый.
Европа, рус әдәбиятындагы импрессионист язучылар кебек, Шәриф Камалның “Акчарлаклар” повестенда да сюжет-композиция эзлекле бирелми, олы бер вакыйга да үзәккә куелмый. Шуңа күрә алар язган эчтәлеген логик эзлеклелек белән сөйләп бирү кыен. Чөнки импрессионистик әсәрләрдәге кыска вакыт аралыгында булып үткән, кино тасмасындагыча алмашынып торган кичерешләрне, кеше психологиясенең киеренке мизгелләрен тотып алу бик авыр. Чөнки импрессионист язучылар тормыш күренешләрен сайлап алудан, кешенең уй-фикерләрен акыл белән, сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрендә эзлекле итеп гәүдәләндерүдән баш тарталар. Аларның сәнгатьчә фикерләве өчен таркау, буталчык булып күренгән уй-фикерләр, хәрәкәтләрдән, эчке кичерешләрдән, мизгелләрдән, хаостан эстетик кануннар эзләү хас. Импрессионист язучылар иҗатында хаос теориясе белән бергә мизгелләр фәлсәфәсе дә көчле чагылыш таба. Ш.Камал иҗатына ул Европа, төрек, рус әдәбиятлары йогынтысында керә. Шулай ук шәрек фәлсәфи-эстетик фикерендә дә яшәеш меңләгән, миллионлаган, чиксез мизгелләрдән тора дигән караш үзәк, тирән караш булган. (Ә.Хәйәмдә бу фәлсәфә аеруча ачык гәүдәләнә).
***
Әйткәнебезчә, Ш.Камал хикәяләрендә психологизм чагыла. Бу психологизмның үзәгендә нәрсә ята? Бу психологизмның үзәгендә – кешелеклелек тойгысы, шуманизм идеясе белән чынбарлыктагы явыз күренешләр бәрелеше ята. Шул бәрелеш нәтиҗәсендә бәхетсезлек, вөҗдан газабы, драматизм, трагизм килеп туа. Күп кенә очракларда кеше язмышы күңелсез, кызганыч булып бетә. Галимҗан Нигъмәти үзенең “Ш.Камал – драматург” дигән мәкаләсендә (Сайланма әсәрләр. Казан, 1958, 148 б.) болай дип язган: “Ш.Камал әсәрләрендә яратып бирелгән коллизияләрнең берсе – хыял белән хакыйкатьнең бәрелеше булып, моның нәтиҗәсендә матур, тәмле хыял һәм өметләр һәрвакыт җимерелеп, алар урынын эчпошыргыч, күңелне сыкраткыч, омтылышларны буучан чынбарлык ала”. Ләкин шулай да гади кешенең гуманистик морале, кешелеклелеге өстен булып кала. “Уяну” хикәясендәге төп идея – гади кеше намусының явызлыктан, кыргыйлыктан өстенлеген, аның вөҗдан уты сүнмәвен, рухи матурлыгын күрсәтү, шуңа тирән ышаныч. Менә шул – Ш.Камал хикәяләрендәге оптимизм очкыны! Шул очкын аның хикәяләрендә әледән-әле ялтырап тора. “Ата” хикәясендәге (1910) Корбангали – ашлык амбарында эшләүче Корбангали – хатынының ир бала табу вакыйгасын үз тормышында күптән көтелгән бәхет тантанасы дип күз алдына китерә икән, бу инде гади кешенең рухи дөньясындагы матурлыкның, вөҗданның тантанасы итеп каралырга лаек күренеш: “Хәзер яткач та ул тиз генә йоклый алмады. Әллә нинди җан иркенлеге, шатлыкка якын бер нәрсә аның йокысын качырган иде. Хәзер ул үзендә бер көч, бер гайрәт сизә иде.” Корбангали – тормыш төбендә томаланып яткан иң “кечкенә” кеше, аның, бер караганда, бик гади булып тоелган бу кичерешләре, аның бәхеткә хаклы булган олы җанлы герой икәнен күрсәтә. Аның олы җанлы дөньясының укучыга бер чите ачылып киткән кебек була. Менә шушындый олы җанлылыкның матур җемелдәүләрен Ш.Камал хезмәт иясе кешеләренең, җәберләнгән кечкенә геройларның күңел түрләрендә күрә, таба белә. “Сулган гөл” – карт муллага яшь хатын булу газабын кичергән Камәр. Аның бу хурлыктан исән котылу мөмкинлеге юк. Аның өчен чынбарлык – тоташ караңгылык. Шуңа нәфрәт итеп ул күктән, йолдызлардан үзенә тиң яктылык эзли. (Том 1. Б.30) Тагын бер әһәмиятле момент: түбән, вак тормыш караңгылыгы белән иреккә, бәхеткә сусаган күңел яктылыгын каршы кую, ягъни контраст поэтикасы. Ш.Камал иҗаты романтик акцент, романтик пафос белән сугарылган. Менә, мәсәлән, “Эч пошулы” (1912) хикәясенең кереш юлларын гына алыйк. (Б.321). Бу – Ш.Камалның чынбарлыкка эстетик мөнәсәбәтендәге романтик камертон булып яңгырый шикелле: “Күңел тели: бир куәт! Шул, мең кат тапталып беткән чиркин, тар кабыкны тишеп чыгыйм... Бер сания эчендә фәзаның чиксез ераклыкларын миллион мәртәбәләр әйләнеп, һәрбер планетада, һәрбер яктырткычның яктысында торып карыйм. Диңгезләренә чумыйм, су кызларының әкрен тавыш белән диңгез төбендәге гүзәллекләрне мактап җырлаган җырларын тыңлыйм. Төн кебек кара урманнарда йөрим, урман аналарын, аждаһа, җыланнарын күрим, пәри кызларының биегәннәрен карыйм, музыкаларын тыңлап ләззәтләним, урталарында булыйм... йоклап китим... Кайда бу хәтле ардым икән? Көн ничек үткән, кояш батканда кайда идем, бу җиргә кайдан килеп чыктым? Кайда су эчтем? Ух, тагын салкын су эчәсем килә... Таш урамнар, суык городовойлар, янган извозчиклар, коры ирләр, чуар хатыннар, җирдәге тереклекнең тагын әллә нихәтле шундый тапталган кисәкләре тузан кебек күзгә тулганнар... Ерактан күрә алмыйм, әрче шуларны!” Тормыш караңгылыгына каршы күңел яктылыгын эзләү, чынбарлык караңгылыгы белән рухи яктылык антитезасы Ш.Камал новеллаларының төп үзенчәлеге булып килә. Бу антитеза, каршы кую шигърияттә дә бар иде: Г.Тукайда, С.Рәмиевтә, Ш.Бабичта. Мондый антитеза аларның лирикасының үзәгендә. Шуңа күрә Ш.Камал хикәяләре дә шигырьләр кебек. Аларда да лирик-эмоциональ һәм психологик момент үзәктә тора. Ш.Камал прозасына лирик һәм психологик стиль характерлы. Ш.Камал стилендә герой кичерешләре белән пейзаж арасындагы мөнәсәбәтне бирү дә кызыклы. Аңарда туры тасвири пейзаж юк. Ш.Камал хикәяләрендә пейзаж – эмоциональ фон. Табигатьнең ниндидер гадәттәгедән үзгәрәк вакытларын сурәтләү (күк күкрәү, яшен, буран, җил һ.б.) герой кичерешләрендәге үзгәрешләргә нисбәтән шулай бирелә, геройның психологиясендәге үзгәрешләр белән мөнәсәбәттә бирелә. “”Уяну” – көчле яңгыр яву, җил, күк күкрәү, яшен яшьнәү; “Буранда” – төне буе котырган буран. Шулай сурәтләүгә игътибар эмоциональ фонны көчәйтә. Ш.Камалның пейзаж поэтикасы геройның эчке дөньясы, настроениесе, кичерешләре белән тыгыз бәйләнештә гәүдәләнә, әсәрнең формасын төзү элементы булып әверелә. Ш.Камалның нинди генә хикәясен алсак та, анда табигать сурәтенең, пейзажның әнә шундый функцияне үтәвен күрәбез. Әйтик, “Буранда” хикәясендә төне буе баланың борчылып елавын, тышта буранның котырынуын сурәтләү солдат Мостафа кичерешләренең нинди хәлдә булачагын искәртә, әсәргә психологик тон бирә: “Яшь бала елый иде... Тышта җил, буран дөньяның астын өскә китерерлек булып кузгалган, дулый, лапас һәм морҗаларда әллә нинди моңлы җырлар җырлана иде... Ярты төн узган, эшле, эшсез йоклый, ял итә, әмма бала һаман елый иде... Вакыйган, кунак йокламый иде”. (Том 1, Б.47). Хикәя әнә шундый юллар белән башланып китә. Әсәрнең башыннан ук герой кичерешләренең бик киеренке булуын, булачагын сиздереп куя язучы. Бу юллар – символик мәгънә белән яңгырыйлар.
***