курсова / praca roczna

12

II. Nazwiska derywowane słowotwórczo i fleksyjnie:

A.Od apelatywów;

B.Od nazw własnych;

III. Nazwiska obce.

IV. Nazwiska nejasne.

V. Derywowane.[10, 28 - 29]

Klasyfikacja z poglądu na odmianę

I.Nazwiska polskie:

1.Nazwiska męskie:

a)na -ski, -wski, - cki, -dzki (odmieniają się jak przymiotniki);

b)zakończone na samogłoskę -a ;

c)zakończone na samogłoskę -e;

d)zakończone na samogłoskę -i/-y;

e)zakończone na samogłoskę -o;

f)zakończone na spółgłoskę twardą, miękką lub stwardniałą;

h)dwuczłonowe.

II.Nazwiska obce.

1.Nazwiska męskie:

a) zakończone w wymowie na spółgłoskę oraz na -o po spółgłosce twardej;

b) zakończone na spółgłoskę miękką, stwardniałą, -g, -k, -ch lub nieakcentowaną -o po spółgłosce miękkiej;

c)zakończone w wymowie na -a po spółgłosce twardej;

d)zakończone w wymowie na -a po spółgłosce miękkiej, stwardniałej

oraz -i.

e)zakończone na -e, -i, -y.

III.Nazwiska kobiet:

13

1.Nazwiska na -ska, -wska, - cka, -dzka.

2.Nazwiska o formie przymiotnikowej oraz nazwiska z przyrostkiem

-owa;

3.Nazwiska kobiet zykończone na -o oraz na spółgłoskę;

4.Nazwiska żeńskie mające postać rzeczownika oraz nazwy z przyrostkami -ówna, -anka, -ina.

5.Nazwiska dwuczłonowe. [13, s.13 - 16]

„Duży wpływ na zasób nazwisk obecnie w Ukrainie miał język najbliższych sąsiadów – polski. Związki nazewnicze polsko-ukraińskie zaczęły się już w Średniowieczu. Włącznie Rusi Czerwonej, a następnie innych ziem ruskich w obręb Państwa Polskiego spowodowało dwa przecziwstawne ruchy migracyjne. Rozpoczał się ruch o charakterze kolonizacyjnym shlachty polskiej na wschód. Następnie była migracja na ziemi Polski bogatszych ukraińców.

Ze względu na wielowiekowe związki polsko-ukraińskie i stałe ruchy migracyjne silnie było oddziaływanie nazewnictwa polskiego na ukraińskie i równie silne ukraińskiego na polskie.”[18, s. 63-64]

Nazwiska genetycznie ukraińskie odróżniamy od nazwisk polskich przez kilka cech językowych. W odrębie fonetyki: w miejce polskiego ą, ę jest a, u; w miejsce polskiego rz jest r; niekiedy polskie spółgłosce miękkiej odpowiada twarda, na przykład w miejsce polskiej ć jest t, a po niej występuje y, a nie i; polskim grupam -ro-, -rzo-, -rze- odpowiada -oro-, -ere-.

W zakresie budowy słowotwórczej nazwisk, cechami ukraińskich nazwisk są formacje na -uk, -czuk, -enko, -eńko, -iszyn, -yszyn. Częściej w języku ukraińskim niż w polskim występują nazwiska kończący się na -ów (często zrealizowany jako -iw).[18, s.64]

“W Polsce wyspecjalizował się (z prasłowiańskiego -itjo-) formant -ic ( później rozbudowany -owic//-ewic). Pierwotny formant -ic pod wpływem nazwisk ukraińskich oraz białorskich był stopniowo zmieniany na -icz, -owicz,

14 -ewicz. Od XV wieku w funkcji patronimicznej zaczęły szerzyć się przyrostki -ek, -ik i -ak.”[15, s.60]

Współczesne badania dowodzą, że pochodzenia ukraińskiego są:

1)nazwiska zakończone na -ko i -o;

2)nazwiska z formantem -ko, -enko/-eńko,

3)zakończone na iło, yło;

4)nazwiska z ikawizmem

5)zwężenie o, e > i w sylabie zamkniętej;

6)realizacja samogłosek nosowych ą, ę jako u, 'a;

7)pełnogłos

8)l epentetyczne

9)h w nagłosie

Pochodzenia polskiego są nazwiska:

1)z formantami -ski/-cki, -dzki, wski, -ka, -ny, -ek;

2)z prefiksem przy-;

3)rz w pozycji przed e, i;

4)polskie ar w miejsce ukraińskiego er/or, lu w miesce ukraińskiego ow;

5)e, o w sylabie zamkniętej, które się nie zmieniają na i;

6)ro, rze, lo, którym odwiedni są olo, ere, olo.

Charakterne dla języków słowiańskich są formanty -ewcz, -owicz, -ew, -ow. Tylko w językach wschodnosłowiańskich pojawiają się sufiksy -uk, -'uk. [4, 364 – 372].

Nazwiska odmiejscowe charakteryzują się formantem -ski/-cki. Ich popularność w Polsce datuje się od XIV – XV wieku i trwa do dziś.

Ukraińskie cechy językowe wykazują nazwiska pochodnie od wyrazów pospolitych. Ta sama podstawa językowa może być różnie zrealizowana w

15 języku ukraińskim i w języku polskim i od tych różnych form wyrazowych utworzonie zostały nazwy osobowe. [19, 60 – 61]

Często nazwiska genetycznie ukraińskie były polonizowane fonetycznie lub rzadziej słowotwórczo. Stąd liczne hibrydy polsko-ukraińskie oraz formy hiperpoprawne.[5, 369]

Dawniej ten sam człowiek mógł być notowany na przykład jako Głowa i Holowa w zależnaści od tego, czy nazwa została zanotowana w tekście polskim, czy ukraińskim, orzez Polaka, czy też przez Ukraińca.

Troche inna jest sytuacja, gdy nazwisko pochodzi od wyrazu pospolitego ukraińskiego lub polskiego nie mającego swego odpowiednika w innym języku. W takim wypadku utrzymuje się poczucie odrębności językowej, mimo iż wyraz może być przystosowany do wymowy i pisowni innego języka.

Wśród nazwisk pochodnich od imion cechy ukraińskie mogą wystąpić w podstawach słowiańskich lub chrześcijańskich. Imię w językach ukraińskim czy polskim zawiera cechy tych języków. Niektóre imiona chrześcijańskie, genetycznie obce dla języków słowiańskich, różnią się w swojej postaci językowej w Ukrainie od imion używanych w Polsce. [18, 60 – 71]

Z tego wynika, że polska oraz ukraińska systemy nazewnicze są powiązane między sobą, co jest rezultatem procesów historyko-kulturnych, a też wspólnego słowiańskiego pochodzenia języków. Cyasem trudno zrozumieć pierwotne pochodzenie nazwiska ze względu na częste w byłych czasach adaptacje, fonetyczne i gramatyczne zmiany. Ale za pomocą wiedzy o typowych gramatycznych i fonetycznych cechach języków polskiego oraz ukraińskiego najczęściej udaje się oddzielić nazwiska pochodzenia, na przykład, polskiego spośród nazwisk ukraińskich lub na odwrót.

16

Rozdział 2. Antronimia wsi Dzwyniacz w latach 1863

-1946.

2.1. Specyfika graficznego zapisu nazwisk.

“W języku polskim już od Średniowiecza zadomowiło się sporo nazwisk obcego pochodzenia, zazwyczaj silnie spolonizowanych za pomocą procesów substytucyjnych. Kiedy różnice w wymowie były minimalne, wystarczała adaptacja graficzna. Najczęście wyprzedzała ją adaptacja fonetyczna i morfologiczna.”[5, s.70]

Niekiedy dodawano do obcych form typowe przyrostki nazwiskotwórcze polskie lub nazwiska wyraziste znaczeniowo swobodnie tłumaczono. Adaptacja i tłumaczenie nazwisk była kiedyś dość częstym zjawiskiem.

To samo etymologicznie nazwisko może wystąpić w różnych postaciach graficznych, a każda z nich jest współcześnie traktowana jako odrębna jednostka nazewnicza, odrębne nazwiska.[16, 70]„Odbiegająca od literackiej normy jest też pisownia nazwisk zachowująca gwarowe cechy ich wymowy.”[16, 60]

Nazwiska polskie, oraz nazwiska ukraińskie na tyrenach Ukrainy Zachodniej, powstawały w okresie gdy pisownia polska była jeszcze w wielu szczegółach nie ustalona. Obowiązujące dziś przepisy ortograficzne zostały ustalone w roku 1936, to jest później niż były zapisane te nazwiska, opracowane przeze mnie. Dla tego fiksujemy wielką wariantność zapisania nazwisk, wpływy alfabetów różnych języków, błędy ortograficzne i wpływy gwarowe na pisownę nazwisk.[18, 59-60]

Formalny zapis metrykalny nazwisk wsi Dzwyniacz był poddany wpływu pisowni polskiej oraz łacińskiej. Większe wpływy były pisowni polskiej, chociaż jeszcze pod koniec XIX wieku spotykamy się z elementami łacińskojęzycznymi. To są długie i krótkie samołgłoski, spółgłoski x, v, zamiana polskich znaków łacińskimi, wykorzystanie łacińskich dygrafów i dyftongów.

17 Na przykład: Cachnow, Jukǒwlek, Hladysz, Hnativ, Iwancow, Lenow, Łucǎk, Maxymow, Olexyn, Pankowycz, Savicki, Semkow, Skicǎk, Stephanow, Wasylow, Bohuslawec, Bohuslawow, Ohłabow, Haurylkow, Hauryłkow, Ivanus, Sauczyn, Watamanaik, Procopyszyn . Na ogół, takiej pisowni stosowano do połowy XVIII wieku i im dalej, tym rzadziej fiksujemy podobnie zakisane wyrazy.

Też jest sporo nazwisk o pisowni lub elementach pisowni czeskiej. To znaczy, że wykorzystane są spółgloski typowe dla czeskiego alfabetu, czasem nawet występują oni w połączeniu z literami polskimi w jedmym wyrazie: Jačko, Jačkow, Magaš. Te spółgłoski spotykamy rzadko i nie zrozumiałe są przyczyny ich wykorzystania.

Odnajdujemy nazwiska o pisowni z elementami niejasnymi, niezrozymiałymi czy takiej, która się uważa błędną z dzisiejszej perspektywy:

9

Bruncžak, Brunczak, Kuźiw, Wołoczij.

Charakterystyczną też jest wariantność pisowni nazwisk. Niektóre nazwiska miały nawet pięć wariantów zapisu. Najczęściej to było do 1945 roku. W zapisie w języku ukraińskim wariantność nazwisk stała się bardzo rzadką:

9

Brunczak, Bruncžak, Brunczak, Cachnow, Cachnów, Firtas, Firtaš, Firtaszów, Fertasiów, Janczyk, Janczak, Hladysz, Hładysz, Haurylkow, Hauryłkow, Hnatiuk, Ihnatiuk, Humeniak, Humeniuk, Humeniek, Iwanków, Iwankiw, Kałyniak, Kałyniuk, Karabanowicz, Karabinowicz, Kicmen, Kecmen, Krechowska, Krychowska, Luciów, Luciw, Magas, Magaš, Maxymow, Maximiw, Maksymiw, Maksymów, Maxymów, Mechajłyszyn,Mychajłyszyn; Mielnyk, Mełłnyk, Melnyk; Papojłyk, Papujłyk; Prokopyszyn, Procopyszyn; Rakowecki, Rakoweckyj; Savicki, Sawicki; Watamaniuk, Watamanaik, Atamaniuk; Wiznowicz, Wieznowicz; Папойлик, Попойлик.

Rodzime ukraińskie nazwiska najczęściej adaptowano do pisowni polskiej: Babecki, Błyźniak, Demków, Diakunów, Iwanków, Łemczak, Łeśko, Małanczuk, Małanczyn, Maksymów, Mechajłyszyn, Rakowecki, Sliwocka,

18 Wołoczij, Wołoczański. Czasem nazwisko mieściło w sobie cechy polskiej oraz ukraińskiej fonetyki jednocześnie.

Odnajdujemy używanie protetycnych i lub j; też napisanie j zamiast i na początku wyrazu: Jwankowycz, Ihnatiuk. Podane formy istniały jednocześnie z wariantami bez głosek protetycznych: Hnatiuk.

Od końca XIX wieku spotzkamy się z zapisem ukraińskich nazwisk za pomocą polskiej pisowni bez adaptacji fonetycznej: Fedakiw, Iwankiw, Luciw, Luniw, Maksymiw, Matijewycz, Melnyk, Rakoweckyj, Semkiw, Slywocka, Prociw. Paralelnie fiksujemy adaptowane językiem polskim nazwiska.

Od 1945 roku wykorzystywano zapis ukrainskojęzyczny wszystkich nazwisk. Używano litery ґ w niektórych nazwiskach, gdzie teraz piszemy literę г: Ґерин.

Widoczny jest ikawizm, nawet w większości tych nazwisk, gdzie w miejscu samogłoski i teraz piszemy o lub e: Левіцький, Явірська (zamiast dzisiejszych Левицький, Яворська), Яцків, Семків, Максимів, Сенів, Лесіцька.

Widoczna jest zmiana wielu nazwisk od roku 1945 w porównianiu do teraźnijszości. Moim zdaniem było to zrobione z celem przybliżyć ich do języka rosyjskiego czy zlikwidować cechy języka, z którego pochodzą. Robiono to w czasach byłego Związku Radzieckiego i tylko czasem można spotkać ludzi z nazwiskiem o dawniejszej jego postaci, jak jest na przykład z nazwiskiem Karabanowycz, które najczęściej spotykamy o nowej pisowni Karobinowycz i rzadko w dawniejszej formie Karabanowycz, ale współczesne językoznawstwo traktuje ich jako dwa odrębne nazwiska. Wszystkie inne, które podległy zmianom funkcjonują wyłącznie w jednej niwej postaci.

Dawniej	Dziś
Ґерин	Герин
Карабанович	Карабінович,
	Карабанович (rzadko)

Левіцький	Левицький
Папойлик	Попойлик
Сая	Саїв
Явірська	Яворська

Otóż, w XIX wieku pisownia nazwisk była poddana wpływu języka polskiego, a częściowo laciny. Wszystkie nazwiska zapisywano w języku polskim, chociaż oni były elementami lacińskich tekstów. Fiksujemy formy niepoprawne z punktu widzenia współczesnej ortografji, też niezrozumiałe, niejasne elementy. Odnajdujemy paralelne zapisy nazwisk. Od 1945 roku stosowano zapisu w języku ukraińskim, a wszystkie obce elementy były adaptowane do tego języka.

20

2. 2.Pochodzenie nazwisk. Ogólna charakterystyka.

Atamaniuk – od ataman 'dowódca wojsk kozackich'. Babecki – od nazwy miejscowości Babc.

Bałucka – bałuk, bałyk 'wiedzona ryba'. Wyraz zapożyczony z języka tureckiego.

Baran - od baran 'samec owcy'.

Błyźniak - od błyźniak.

Bobyk – od podstawy bob, bób 'roślina z rodziny motylkowatych, jej owoc, ziarno'.

Bojko - od Bojko 'grupa etniczna', górali mieszanego pochodzenia'.

Bojczuk – od Bojko.

Bohuslawec – od nazwy miejscowości Bogusławice. Bohuslawow – od nazwy miejscowości Bogusławice. Bohusławski – od nazwy miejscowości Bogusławice.

Bohrowska

;

Brunczak, Bruncžak, Brunczak – od imienia Bruno. Imię notowane w Polsce od XIII wieku, pochodzi od staro-wysoko-niemieckiego brun 'Iśniącobrunatny'; od nowszej postaci wyrazu podstawowego braun 'brązowy' 1393.

Cachnow, Cachnów - od Czach; od imion złożonych typu Czabor,

Czasław.

Chermaniuk – od imienia Herman. Imię pochodzenia germańskiego, od heri 'wojsko' +mann 'mąż'.

Chwaryczuk

Czarów – od nazwy miejscowej Czahrów, też Czehrów.

Daszkiewicz – od imion na Da- typu Dalebor, Daniel, Dawid.

Debluk – od dybać, dawniej też debać 'czatować, skradać się'. Dedykow – od podstawy Ded- ta od niemieckiej nazwy osobowej Dedo,

na Ukrainie też od Detko, niekiedy też od prasłowiańskiego *dědъ 'dziadek'.

21

Demków – od imion Demitr (= Dymitr), Demian (= Damian).

Demkowycz – od imion Demitr , Demian. Demianek – od imion Demitr , Demian.

Dereń – od dereń, z prasłowiańskiego *dernъ, przez ukraińskie deren 'gatunek rośliny'.

Diakunów – od diak, staropołskie dyjak 'śpiewak cerkiewny'. Dmytrasz - od imienia Dmytro.

Dmytryszyn - od imienia Dmytro.

Dobluk – od imion złożonych typu Dobiemir, Dobiesław, prasłowiańskie *dobъ 'sprawny, waleczny, dzielny'.

Dudykowych – od duda, dziś dudy 'instrument muzychny; lichy grajek'. Dutczak – od niemieckiej nazwy osobowej Dut(t), ta od imion na

Theud-; też od dudek 'gatunek ptaka'.

Dronewych – od imienia Andronik, notowanego na tyrenach Europy Wschodniej od XV wieku. Imię pochodzenia greckiego od Andrónikos, to od anér, genetycznie andrós 'mąż' + níke 'zwycięstwo'.

Drohobycki - od nazwy miejscowej Drohobycz.

Dutkowska - od niemieckiej nazwy osobowej Dut(t), ta od imion na Theud-; też od dudek 'gatunek ptaka'.

Dziszkiewicz – od imion na Dzi- typu Dzirżysław, Dzisław, Zdzisław.

Fedakiw – od imienia Toedor (ukraińskie Fedir). Pochodzi od greckiego

Theódõros, to od teós 'Bóg' + dõron 'dar'.

Filipowski – od imienia Filip. Imię pochodzenia greckiego Phílippos, od phílos 'kochany, drogi; pryyjaciel' oraz híppos 'koń'.

Firtas, Firtaš – od dawnich czasowników fertać, fyrtać, wartać 'obracać się, wiercić, szatać'.

Firtaszów, Fertasiów - od dawnich czasowników fertać, fyrtać, wartać 'obracać się, wiercić, szatać'.

Geryn – od niemieckiej nazwy osobowej Gern, ta od imion na Gern-.